Физиологиянинг ривожланиш тарихи - Медицина - Рефераты

Физиологиянинг ривожланиш тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118 KB

Физиологиянинг ривожланиш тарихи Режа: 1. XVII-XVIII асрларда экспериментал физиологиянинг пайдо бўлиши ва ривожланиши. 2. XIX асрда физиологиянинг ривожланиши. 3. ХХ асрдаги физиология. 4. Ўзбекистонда физиологиянинг ривожланиши.

XVII-XVIII асрларда экспериментал физиологиянинг пайдо бўлиши ва ривожланиши. Аввалига анатомия, кейинчалик эса физиология ривожлана бошлади, чунки организм ва аъзо функциясини тушуниш учун уларнинг тузилишини билиш шарт. XVI асрда анатомия асосчиларидан Везалий, шунингдек Сервет, Коломбо, Фаллопий ва бошқа анатомлар ўтказган тадқиқотлар физиологик кашфиётларга, жумладан қон айланишнинг кашф этилишига замин ҳозирлади. Кейинчалик ҳам физиологиянинг ютуқлари, айниқса, унинг фан сифатида ривожланган биринчи даври (XVII-XVIII-асрлар) анатомия мувоффақиятлари билан чамбарчас боғланган. Масалан, лимфа томирларининг кашф этилиши туфайли лимфа айланиш жараёни аниқланади; Левенгук ва Мальпигий капилярларни топганлиги қон айланиш ҳақидаги тасаввурлар тўғрилигини исботлади ва модда алмашинувида қоннинг ролини тушунишга асос бўлди; безларнинг тузилишини ўрганиш туфайли уларнинг функциясини текшириш мумкин бўлди. XVII-асрнинг биринчи ярмида француз философи Р.Декарт рефлексни кашф этганлиги физиологиянинг ривожланиши учун катта аҳамиятга эга бўлди. Физиология ривожланишининг бу даврида анатомик йўналиш ҳукмрон эди. Бироқ ривожлана бошлаган физика ва кимё билан боғлиқ бўлган тадқиқотлар ўша вақтда ҳам физиология учун бир қадар аҳамият касб этади: текширишнинг физик усулларини физиологияга жорий қилишга ва организмда рўй берадиган ҳодисаларни механика, физика ва кимё қонунлари билан тушунтирига уриниб кўрилди. XYII аср фанида иатрофизия ва иатрокимё мактаблари деб ном олган қонунлари барча ҳаётий ҳодисаларни тўла тушунтириб бера олади деб ҳисоблашди. Масалан, «ҳай-вонлар ҳақида» деган асар ёзган Д.А. Борелли «ҳайвонлар ҳаракати механик ҳодисалар оқибатида, улар орқали ва шу ҳодисалар асосида содир бўлади» ва «барча ҳаётий жара-ёнлар анатомия, физика ва математикага асосланади» деб айтди.

XYII - XYIII асрларда ўтказилган ва механика, физика, кимё билан боғланган тадқиқотлардан қуйидаги ишлар физиология учун катта аҳамиятга эга бўлади. Д.А. Борелли нафас ҳаракатларининг механизмини, диафрагманинг ролини ўрганди ва томирлардаги қон харакатини ўрганишга гидравлика қонунларини та д биқ этд и ; С.Гелс қон босимини аниқлади; Х.Р. Шейнер кўзга оптика нуқтаи назаридан қаради, кўздаги муҳитларнинг нур синдириш қобилятини ўрганди в а кўриш сезгиларининг ҳосил бўлишида кўз тўр қаватининг ролини аниқлади; Р.Реомюр ва Л. Спалланцани овқат хазм бўлишининг химизми билан шуғулланди; А.Л. Лавуазье нафас жараёнлари хақидаги тасаввурларининг илмий асосларини яратди ва организм сарфлайдиган энергия миқдорини П.С. Лаплас билан бирга биринчи марта ўлчади; А.Галлер қўзғалунчанлик ва сезувчанлик ходисаларини биринчи бўлиб мукаммал текширди; Л.Гальвани биоэлектр ҳодисаларини кашф этди ва электрофизиологияга асос солди. М.В. Ломоносов (1748й) табиатнинг умумий қонуни - модда ва ҳаракатнинг сақланиш қонунини таърифлаб берди, XIX асрда бу қонун организмда модда алмашинуви ҳамда энергиянинг ўзгаришини ўрганган энг муҳим физиологик тадқиқотларга асос бўлди. Ломоносов физиология учун физиканиннг ва айниқса кимёнинг ахамиятини исботлаган. У физиолог, «ҳайвон гавдасининг харакатланиш сабабларини физикадан билиб олиш лозим» ва «методик кимёни етарлича билмай туриб врач бўла олмайди» деб таъкидлади. XYII-XYIII асрларда метофизик тафаккур хукмрон эди: ривожланаётган (тараққиёт) фанга ёт бўлиб, табиатнинг барча ходисаларига доимий ва ўзгармас деб қараларди. Фаннинг метофизиклиги ўша вақтда ҳукмрон бўлган механистик тасаввурларда ва XYIII аср охирида гуллаб яшнаган идиалистик, виталистик концепцияларда ўз ифодасини топди. Бу идиялар физиологик проблемаларни ўрганишда чуқур из қолдиради. Организм - машинадир деб даъво қилган Ламетри каби баъзи физиолог ва философларнинг асарларида механизм яққол намоён бўлди.

XIX асрда физиологиянинг ривожланиши. Бу асрда физиология анатомия ва гистологиядан бутунлай ажралиб чиқиб, мустақил фанга айланди ва жуда йирик муваффақиятларга эришди. қўшни фанлардаги бир неча ажойиб мувоффақият ва кашфиётлар: органик кимё ютуқлари, энергиянинг сақланиш ва ўзгариш қонуни исбот этилганлиги, ҳужайранинг кашф этилганлиги ва органик оламнинг ривожланиш назарияси яратилганлиги физиология учун жуда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Ўтган асрнинг 40-йилларида Р.Мейер, Ж.Жоуль ва Г.Гельмгольц энергиянинг сақланиш қонунини аниқлади. Энергиянинг сақланиш қонуни аниқланганлиги тирик организмда энергиянинг ўзгаришини ўрганишга мустаҳкам замин бўлди. Организм фаолиятида намоён бўлувчи энергия ҳақидаги масала узоқ вақт сир бўлиб келган бўлса, энди равшан бўлди. Табиатда энергиянинг айланиб юриши тушунарли бўлиб қолди: қуёш нурларининг эркин энергияси К.А. Тимирязев кўрсатганидек, ўсимлик организмида мураккаб органик бирикмаларнинг кимёвий энергиясига айланди. Яшил ўсимликлар фотосинтези жараёнда шу бирикмалар ҳосил бўлади; овқат билан олинган органик бирикмалар ҳайвон организмида парчаланганда уларнинг кимёвий энергияси бўшаб чиқиб, энергиянинг кинетик турларига, яъни иссиқлик, механик, потенциал энергияни тўплайди ва йиғилади. ҳайвонлар эса организмда кимёвий реакциялар натижасида моддаларнинг парчаланишидан бўшаб чиқадиган энергиядан фойдаланади ва, шу тариқа, ўсимликлар тўплаган энергияни сарфлайди. Асосий озиқ моддалар организмдан ташқарида ёқилганида бўшаб чиқадиган иссиқликнинг миқдори, бошқача қилиб айтганда, уларнинг калорик қиймати XIХ асрнинг иккинчи ярмида олимларнинг ишлари туфайли ўрганилди. Айни вақтда физиологлар организм тинч турганда ёки бирор иш бажараётганда ажралиб чиқадиган энергия миқдорини ҳисобга олиш усулларини яратдилар (воситали ва воситасиз калориметрия усуллари - М.Рубнер, В.В.Пашутин, А.А.Лихачев, Ф.Бенедикт ва У.Этуотер). Организм

маълум озиқ моддаларни истъемол қилган вақтда ва шу моддалар организмдан ташқарида ёқиб кўрилганда материя ва энергиянинг сақланиш қонунига яраша бир хил миқдорда иссиқлик энергияси ҳосил бўлиши мураккаб экспериментлар асосида аниқланди. Организмдаги термодинамик ва энергетик ходисаларни текшириш усуллари билан бир қаторда, тирик мавжудотлар функциясини ўрганиш учун XIХ асрда топилган бошқа физик усуллар ҳам физиологияда катта роль ўйнайди. Электр билан таъсирлаш ҳамда органлар функциясини кимограф, миограф, сфигмограф ва бошқа махсус асбоблар ёрдамида ёзиб олиш методикаси яратилгани туфайли анчагина натижалар олинди. Э.Дюбуа - Реймон ўзи таклиф этган индукцион аппаратнинг ёрдамида тирик тўқималарни таъсирлаш методикасини мукаммал ишлаб чиқди; К.Людвиг қон босимини текширадиган асбоб (сузгичли манометр), қоннинг ҳаракат тезлигини ўлчайдиган (қон соати) ва кимографни ихтиро этди; И.М.Сеченов қондан газларни ажратиб олиш методини ишлаб чиқди; Э.Марей физиологияни ҳаракатларни текшириш методикалари билан бойитади ва пневматик қайд қилиш (ёзиб олиш) асбобини ихтиро этди (Марей капсуласи); А.Моссо органларнинг қон билан тўлишини қайд қиладиган асбоб (эргограф) ва гавдани қоннинг қайта тақсимланишини ўрганиш учун торози столни таклиф этди. Э.Пфлюер қўзғалувчан тўқималарга доимий (ўзгармас) токнинг таъсир этиш қонунларини кашф этди ва кейинчалик бу қонунни Б.Ф.Вериго қайта кўриб чиқди ва ривожлантирди. Янги методик усуллар нервларнинг ва нерв марказларининг функцияларини, мушакларнинг ишлашини ва қисқариш характерини, нафас, қон айланиш, чиқарув органларнинг ишлаш механизмини ва нерв билан таъминланишини ўрганишга имкон берди. Организмда кузатиладиган электр ходисаларини текширишни Л.Гальваний ва А.Вольта бошлаб, Э.Дюбуа-Реймон, Л.Германн, Н.Е.Введенский давом эттирди. Бу тадқиқотлар физиологик жараёнлардан бири - қўзғалиш жараёнини тушунишга яқинлаштиради. И.М.Сеченов ва В.Я.Данилевкий айни вақтда нерв марказларидаги электр ҳодисаларини

биринчи бўлиб текширишди. қўзғалиш жараёни электр потенциалининг ўзгаришига боғлиқ бўлганлигидан, нервлар, мушаклар ва марказий асаб тизимидаги элект ҳодисаларини ўрганиш зарур. Текширишнинг физикавий усуллари сезги аъзоларини ва ташқи оламни сезиш шароитини ўрганишда жуда катта ёрдам берди. XIХ асрда Г.Гельмгольц ва бошқалар бу соҳада, айниқса кўриш ва эшитиш физиологиясида кўп фактлар тўплашди. Кўз ва қулоқ рецепторларини текшириш учун сезгир асбоблар ихтиро қилинади ва бу аъзолар фаолиятини тушунтирувчи назариялар яратилади. Реакцияларни қайд қилиш усуллари ишлаб чиқилгани туфайли турли физиологик жараёнларнинг қанча давом этишини аниқ ўлчаш мумкин бўлди. ҳаттоки қўзғалишнинг нерв бўйлаб тарқалиш тезлиги каби тез ўтувчи жараён ҳам миқдор – фазо - вақт жиҳатидан ўлчанди (Г.Гельмогольц). XIХ асрда органик кимё ютуқлари фанимизнинг ривожланиши учун катта аҳамиятга эга бўлди. Тирик организмдаги кимёвий бирикмалар анорганик жисмлардан том маъноси билан фарқ қилади ва кимёгар уларни ҳеч қачон организмдан ташқарида ярата олмайди, деган тасаввур XIХ аср бошларида кенг тарқалган эди. Бундай тасаввурни биологиядаги ғайри илмий, идеалистик йўналиш - витализм тарафдорлари тарғиб қилишди; улар организмда уни жонлантирадиган, биологик жараёнларни йўналтирадиган ва бошқарадиган қандайдир «ҳаётий куч» бор, деб эътироф этишарди. ўзининг идеалистик қарашларини физиологик маълумотлар билан асослашга уринган немис физиологи И.Мюллер шундай деб ёзади: «Анорганик материянинг айрим бўлаклари тасодифан тўпланадиган жойларда шу бўлаклардан ҳеч қачон органик материя вужудга кела олмайди. Органик жисмларни жонлантирувчи кучгина бундай синтез қилишга қодир». 1828 йили ёш химик Ф. Веллер биринчи бўлиб органик бирикма - мочевинани организмдан ташқарида, пробиркада синтезлаб, виталистик тасаввурлага қақшатқич зарба берди. К.Либих ва кейинчалик эса бошқа кўпгина олимлар ҳам анча органик

бирикмаларни синтезладилар ва организмда учрайдиган шу моддалардан кўпчилигининг тузилишини ўргандилар. Тирик организмда содир бўлувчи модда алмашинув жараёнларининг кимёвий таҳлилига шу билан мустаҳкам асос солинди. XIХ асрда гавданинг кимёвий таркиби, овқат ҳазм қилиш, нафас химизми, организмга кирадиган овқат моддалари ва организмдан чиқиб кетадиган қолдиқ моддаларнинг таркиби ва хоссалари ўрганилди. XVII-XVIII асрларда физиологияда анатомик йўналиш устун турган бўлса, XIХ асрда тадқиқотларнинг физик-кимёвий йўналишлари асосий бўлди. XIХ асрдаги тиббиётнинг энг муҳим белгиси шуки, илгари биологик фанлар соҳасида унча тарқалмаган ва тан олинмаган ривожланиш назарияси фанда кенг жорий этилди. Биологияда бутун бир даврни ташкил қилган икки асар: Ламаркнинг «Зоология фалсафаси» ва Ч.Дарвиннинг «Турларнинг келиб чиқиши» деган асари XIХ асрда органик оламнинг ривожланиш назариясини бойитди. Ботаник Шлейден ва физиолог Швани организмнинг ҳужайралардан тузилганлигини кашф этди, бу кашфиёт ривожланиш назариясининг биологияда жорий этилишига катта ёрдам берди. Организмнинг ҳужайралардан тузилганлигини ва кўп ҳужайрали тирик мавжудотларнинг тухум ҳужайраларидан пайдо бўлишини аниқлаш физиологиянинг янги соҳаларини яратиш ва ривожлантиришга имкон берди. ҳужайра структураси ўрганилгани туфайли нерв, мушак ва без тўқималари физиологиянинг кўпчилик масалалари аниқланди ва ҳужайра функцияси ҳақидаги фан - ҳужайра физиологияси майдонга келди. XIХ асрда И.М.Сеченов, И.П.Павлов, С.П.Боткин, А.А. Остроумов, В.М.Бехтеревлар каби физиологлари ва клиницистлари ишлаб чиққан прогрессив, материалистик таълимот - нервизм организм бутунлиги ҳақидаги виталистик ва идеалистик концепцияларга ва Р.Вирхов назариясига қарши туради. Нервизм организмнинг бир бутун ва қисмлар бутун организмга нерв тизими орқали бўйсунади, деган тасаввурга асосланади. МАТга эга бўлган

одам ва ҳайвонларда бу тизим бутун организм функцияларини бошқариб, уйғунлаштириб туради ва унинг ҳаёт фаолиятини яшаш шароитига бир бутун қилиб мослаштиради. Нервизм позициясидан қараганда, кўп ҳужайрали организм ҳужайраларнинг ўзича модда алмаштириш, нафас олиш, таъсирланувчанлик, кўпайишга қодирлигидан бу ҳужайралар мустақил организмлар экан, деган маъно чиқмайди; уларнинг фаолияти бир бутун организмга бўйсунади. Нервизм таълимоти бутун XIX аср давомида тўплаган жуда кўп фактларга асосланган. Нерв йўли билан бошқарилишини ўрганиш ўша асрнинг энг катта мувофақиятларидан бири бўлди. Кўп олимлар Ф.Мажанди, Кл.Бер-нар, К.Людвиг, Р.Гейденгайн, ака-ука Э. ва Э.Веберлар, А.П.Вальтер, И.Ф.Цион, В.Ф.Овсянников, Н.А.Миславский, И.П.Павлов, У.Гаскеллар турли асабларни қирқиш усуллари ёрдамида ички аъзолар функциясининг асаб йўли билан бошқарилиш механизмини аниқлашди. Юрак ва томирлар иннервацияси аниқланганини алоҳида қайд қилиб ўтиш лозим. Ака-ука Э. ва Э. Веберлар сайёр (адашган) асабнинг юракка тормозланиш таъсир этишини, И. Ф. Цион симпатик асабнинг юрак қисқаришларини тезлаштирувчи таъсирини, И.П.Павлов эса шу нервнинг юрак қисқаришларини кучайтирувчи таъсирини кашф этди. А.П.Вальтер, сўнгра Кл. Бернар томирларни торайтирувчи иннервацияни топишди; кейинчалик Кл. Бернар ва бошқа тадқиқотчилар томирларни кенгайтирувчи иннервацияни кейинчалик кашф этдилар. К.Людвиг ва И.Ф.Цион юрак билан аортадан бошланувчи, марказга интилувчи толаларни топдилар, бу толалар юрак ишини ҳамда томирлар тонусини рефлекс йўли билан ўзгартиради. В.Ф.Овсянников узунчоқ мияда томирлар тонусини бошқарувчи марказни очди. Н.А.Миславский эса аввал Легалуа ва Флуранс томонидан кашф этилган узунчоқ мияда эойлашган нафас марказини мукаммал ўрганди. XI Х асрда асаб тизимининг трофик функцияси, яъни аъзо тўқима ва ҳужайраларнинг модда алмаштиришга ва озиқланишига, бошқача айтганда, трофикасига асаб тизимининг таъсир этиши ҳақидаги тасаввурлар баён

қилинди ва экспериментал йўл билан асосланди. Ф.Мажанди ( 1824 й) тўқималарга борувчи асаб лар қирқиб қўйилгач шу тўқималарда содир бўлувчи патологик ўзгаришларни кўрсатиб берди . Кл.Бернар узунчоқ миянинг қисмига нина санчилгач углевод алмашинувининг ўзгаришини кузатди. Р.Гейденгай симпатик асаб лар сўлак таркибига таъсир этишини кўрсатиб берди. И.П.Павлов асаб ларнинг юракка трофик таъсир этишини аниқлади ва ўзигача мавжуд бўлган барча материални тўплаб, асаб тизимининг трофик функцияси ҳақидаги таълимотни яратди. Бу таълимот ХХ асрда тасдиқланди ва ривожланди. XI Х асрда асаб фаолиятининг рефлектор назарияси яратилди. XI Х аср бошларида орқа мия рефлекслари ўрганилди ва рефлекс ёйи анализ қилинди: Ф.Мажанди билан И.Мюллер марказдан қочувчи ва марказга интилувчи орқа мия илдизларида тарқалишини аниқлашди (Мажанди қоунуни). XI Х асрнинг 20-йилларида М.Флураис ўз тад-қиқотларида қушларнинг бош мия катта ярим шарларини олиб ташлаб, сезги ва ихтиёрий ҳаракатларнинг келиб чиқишида шу яримшарларнинг ролини тажриба да исботлади. 1862 йили МАТ даги тормозланиш жараёнини очган, 1863 йили эса «Бош мия рефлекслари» деган гениал асрини нашр қилган И.М. Сеченовнинг ишлари жуда катта аҳамиятга эга бўлди. И.М. Сеченов ушбу китобида бош мияда рўй берадиган жараёнларнинг, шу жумладан одамнинг фикрлаши каби мураккаб жараёнларнинг рефлектор табиати ҳақидаги идеяни ривожлантирди. И.М.Сеченов шу билан ОАФ физиологиясига асос солди, физиологиянинг бу соҳасини кейинчалик И.П.Павлов ривожлантирди. XI Х асрнинг иккинчи ярмида марказий асаб тизими турли қисмларининг функционал аҳамияти ўрганила бошлади, бунинг учун бош мия билан орқа миянинг турли қисмларини олиб ташлаш ёки уларга таъсир этиш методикалари қўлланилди (Г.Фритш ва Гитциг, Ф.Гольц, Г.Мунк, В.М.Бехтерев, Л.Лючиани). Нисбатан нормал физиологик шароитларда турли аъзолар функциясини кузатиш имконини берувчи операциялар усул и, яъни физиологик

экспериментнинг жаррохлик усул и XI Х асрда физиологиянинг ривожланиши учун муҳим аҳамиятга эга бўлди. Наркоз қўлланила бошлагач ва асептика билан антисептика қоидалари ишлаб чиқилгач (булар операция қилинган ҳ айвоннинг инфекциядан сақланишини, жароҳатлари яхшироқ битишини ва ҳайвоннинг операциядан кейин омон қолишини таъминлади) физииологияда жаррохлик айниқса кенг татбиқ этила бошлади. XI Х асрда турли аъзолар функциясини ўрганиш учун ўнлаб операциялар ишлаб чиқилди (В.А.Басов, Тири, Велла, Гейденгайн, Клеменцивич, И.П.Павлов). ҳозирги замон овқат ҳазм қилиш физиологияси оператив жарроҳлик методикасининг ёрдамида, фистула методикасининг ёрдамида, асосан И.П.Павлов ва шогирдларининг ишлари туфайли яратилди. ХХ асрдаги физиология. Бу даврнинг характерли белгиси шу нда ки, ҳаёт жараёнларини тор аналитик тушунишдан кенг синтетик тушунчага ўтилди. О АФ ҳақида И.П.Павлов яратган таълимот физиологиянинг муҳим мувоффақияти бўлди. И.П.Павлов рефлектор назарияни жуда кенгайтирди ва ривожлантирди, одам ва юрак ҳайвонларнинг ташқи муҳит таъсирига мукаммал ва мураккаб жавоб беришини таъминловчи асаб механизмини ўша назария асосида очиб берди. Шуртли рефлекс шундай механизм бўлиб, ОАФ нинг органи эса бош мия ярим шарлари пўстлоғидир. И.П.Павлов ва унинг шогирдлари , ҳам фик рлари бош мия катта ярим шарлари пўстлоғида содир бўладиган асосий жараёнларни ўрганишда, мия пўстлоғи организм билан муҳит ўртасидаги муносабатнинг энг мураккаб шаклларини ҳамда организмнинг олий интеграциясини таъминлашни (яъни унинг барча орган, тўқима, ҳужайралари функция-сининг бирлаштириб туришини) тажриба да исбот этишди. Ҳайвонлардаги ОАФ қонуниятларининг аниқланиши туфайли одам бош мияси фаолияти қонунларини очишга яқиндан ёндашиш мумкин бўлиб қолди. Шунинг натижасида икки сигнал тизими ҳақидаги таълимот яратилди .

И ккинчи сигнал тизими фақат одамга хос бўлиб, нутқ ва абстракт тафаккур билан боғланганлиги аниқланди. Жаҳон физиологиясида янги йўналишни яратган И.П. Павлов эътиқодли ва изчил материалист бўлиб, материянинг бирламчи ва онгнинг иккиламчи эканлигини эътироф этар эди. У «психик фаолият бош мия маълум массасининг физиологик фаолият и натижасидир» деб хисоблайди . Ҳаёт ҳодисасининг синтетик усул билан ўрганиш йўлида эришилган мувоффақиятлар билан бир қаторда, ҳозир физиологик жараёнларни аналитик усул билан тек-шириш ҳам янада катта мувоффақиятларга эришди. Аъзолар билан тўқималаргина эмас, балки айрим ҳужайралар ва ҳатто ҳужайранинг структура элементлари (ядро, митохондриялар, айрим асаб толалари) ҳам физиологик ва биокимёвий тадқиқотлар объекти бўлиб қолди. Фаннинг микрофизиология деб аталган алоҳида соҳаси ривож топди, у бир томондан, микрообъектларни, иккинчи томондан, вақтнинг микроинтервалларида (секунднинг мингдан бирига тенг ёки ундан кам вақт оралиғида) ўтадиган ва миқдор жиҳатидан жуда оз ўлчовлар билан ифодаланадиган жараёнларни ўрганади. Физиологияда ва биологик кимёда физика билан электроника, физика, анорганик ва органик кимё муваффақиятларидан фойдаланиши туфайли организмда ва унинг структура элементларида жуда қисқа вақт ичида ўтадиган ва нихоятда кичик миқдорлар билан ифодаланадиган жараёнларни ўлчаш мумкин бўлиб қолди. ХХ асрда оралиқ модда алмашинув жараёнлари, яъни ҳужайра, тўқима ва аъзо ларда турли кимёвий бирикмаларнинг ўзгариш жараёнлари синчиклаб текширилди. Тадқиқотчилар кимёвий статикани ўрганишдан кимёвий динамикани аниқлашга ўтдилар. Радиоктив ёки оғир изотоплари бўлган моддаларни организмга киритиш, яъни ни ш онли атомлар усули сўнгги йилларда физиология билан биокимёга шу жиҳатдан катта ёрдам берди. Бирор бирикмада изотоп бо р лиги , шу бирикманинг организмдаги тақдирини, яъни кимёвий ўзгаришларини кузатишга ёрдам берадиган «нишона» ҳисобланади. Туқималарда ва уларнинг экстрактларида баъзи моддаларнинг

изларини топишда микрокимёвий таҳлил усули кенг расм бўлди. Шу муносабат билан электроф о рез ва хромотография усул ларини эслатиб ўтса арзийди. Организмдаги кимёвий динамикани ўрганиш асосида турли кимёвий жараёнларнинг функционал ўзгаришларга, физиологик фаолиятга боғлиқ эканлиги аниқланди, кимёвий физиология (ёки функционал биокимё) деган янги соҳа вужудга келди. Му шак қисқаришининг кимёвий динамикаси аниқланганлиги ва му шак лар ишлаётганда фойдаланиладиган энергия манба ъ и топилганлиги бу соҳанинг катта мувоффақиятидир (О.Мейергоф, Я.О.Парнас, Э.Лундсгаард). Фос ф ат кислота қолдиғига эга бўлган баъзи органик бирикмалар (АТФ, креатинфосфат)дан фосфат кислота молекуласи ажралиб кетганда бир талай энергия бўшаб чиқ ади, му шак лар қисқар ади ва шу энергиядан фойдаланади. Физиологлар ва биокимёгарлар му шак қисқаришининг табиатини аниқлашга жуда яқинлаб қолишди: му шак оқсиллари - миозин ва актомиозиннинг коллоидкимёвий ҳолати ва физик- кимёвий хоссалари ўзгарганда механик энергия бўшаб чиқиши, яъни ташқи иш бажарилиши, му шак ларнинг қисқарувчи оқсили - миозин энзиматик хоссаларга эга бўлиб, аденозинтрифосфат кислотадан бир молекула фосфат кислота ажралиб чиқишини тезлатиши кўрсатиб берилди (В.А. Энгельгарт билан М.Н.Любимова, А.Сцент-Дьордьи ва б.). Кимёвий физиология соҳасидаги та д қиқотларнинг ривожланиши ҳозирги асрда гормонлар , витаминлар , медиаторлар ҳақидаги таълимот ўрганувчи янги йўналишлар пайдо бў л ди . Эндокринология ички секреция безлари - эндокрин безларнинг физиологиясини, биокимёсини ва патологиясини ўрганади. Эндокрин безлар юқори физиологик фаолликка эга бўлган, яъни оз миқдорда гавдадаги кўп аъзо лар ҳолати ва фаолиятини ўзгартира оладиган к имёвий бирикмалар - гормонларни ишлаб, қонга чиқаради. Ички секреция безлари функциясига биринчи марта клиницист-врачлар аҳамият беришган. Анча вақтдан сўнг XIX аср охирларидагина физиолог Броун-Секар, кейинчалик ХХ асрда бошқа

олимлар ҳам ички секреция безларида, масалан, жинсий безлар, буйрак усти безлари, м е ъда ости бези, қалқонсимон бези, қалқонсимон олд безлар и , гипофизда юксак актив моддалар ҳосил бўлишини исбот этдилар. Эндокрин безлар функцияси тажриба да синчиклаб ўрганилганлиги асримизнинг муваффақиятидир. Фаннинг бу соҳасида катта ютуқларга эришилди: кўпчилик гормонларнинг кимёвий таркиби ва таъсир этиш механизми аниқланди; бир қанча гормонлар лабораторияларда кимёвий синтез йўли билан олинди, баъзи касалликлар ички секреция безларининг етарли ишламаслигидан, баъзилари эса, аксинча гормонларнинг ортиқ ч а ишлани б чиқили шидан пайдо бўлиши аниқланди . Ф изиолгоик маълумотларга асосланиб, кўпчилик эндокрин безларнинг касалликларини самарали даволаш усуллари ишлаб чиқилди. Витаминлар ҳақидаги таълимот ( вит а минология ) - овқатдаги оқсиллар, ёғлар, углеводлар ва минерал тузларга кирмайдиган, организм учун энергия манбаи ҳисоблан-майдиган, бироқ модда алмашинуви ва ўсиш жараён ларини бошқариб туриш учун зарур бўлган махсус моддаларни текширади. Витаминларни 1880 йилда Н.Илунин кашф этган, бироқ уларни ҳар томонлама текшириш фақат 1910-1912 йиллардан бошланди. Янги соҳа физиологлар, биокимёгарлар, синтетик кимёгарлар, потологлар ва турли клиник мутахассисларининг диққатини жалб этди. ҳозир 30га яқин витамин маълум; улардан кўпчилигининг кимёвий тузилиши ва таъсир этиш механизми аниқланган; кўпчилик витаминларни тозалаш ва кимёвий синтезлаш усуллари ишлаб чиқилган. Улар модда алмашинуви жараёнининг нормал ўтиши учун зарур эканлиги ва баъзи витаминларда энз и мларнинг фаол гурухлари аниқланган, турли ёш даги ва касбдаги одамларга бир суткада зарур витаминлар миқдори белгилан г ан. Овқатда витаминлар бўлмаган д а ёки етишмаса содир бўлувчи касалликларни аниқлаш, даволаш ва олдини олишда ғоят катта ютуқларга эришилган. Медиаторлар ҳақидаги таълимот асаб охирларида ҳосил бўладиган баъзи кимёвий бирикмаларнинг физиологик ролини ўрганади. Медиаторлар нерв

импульсини асаб охи-ридан периферик аъзоларнинг ҳужайраларига ёки асаб ҳужайраларига ўтказувчи кимёвий моддалардир. Медиаторларни 1920 йилда О.Леви бақанинг ажратилган юрагидаги асаб ларга таъсир этиб тажрибада аниқлади. Бу кашфиёт жуда кўп олимларнинг тадқиқотларида тасдиқланди ва янада ривожланди (А.Ф.Самойлов, А.В.Кибяков, У.Кеннон, Д.Нахмансон, Г.Дейл, В.Фельдбег, М.Бакк, Б.Минц ва б.). Марказий ва периферик асаб тизимининг ҳамма қисмлари қўзғалганда ёки тормозланганда физиологик фаол моддалар ҳосил бўлиши эндиликда аниқланди. Ацетилхолин, адреналин ва унинг ҳосиласи – норадреналин, шунингдек баъзи бошқа моддалар медиаторлар эканлиги кўрсатиб берилди; уларнинг таъсир этиш механизми зўр бериб ўрганилмоқда. Медиаторлар нерв охирларида асаб импульсини ўтказишдан ташқари, асаб тўқимасининг қўзғалувчанлигини ва физиологик ҳолатини ўзгартира олиши ҳам аниқланди. Медиаторларни ўрганиш клиника учун амалий жиҳатдан муҳим натижалар берди. Асаб тизимининг бир қанча касалликларида ва заҳа р ланишнинг баъзи турларида медиаторлар ҳосил бўлиши, таъсир этиши ва парчаланиши бузилар экан. Бундай касалликлар ва заҳарланишларни даволашнинг янги усул лари шу асосда тавсия этилди ва амалиётга жорий қилинди. Эндокринология, витаминология ва медиаторлар ҳақидаги таълимотнинг муваффақиятлари туфайли организм ҳаёт фаолиятини бошқаришда баъзи кимёвий бирикмаларнинг ғоят муҳим аҳамияти борлиги маълум бўлди. Кимё гар олимлар функцияни бирлаштириш, у йғунлаштириш ва бошқаришда қатнашади. Бир хил ҳужайра ва тўқималарда ҳосил бўлиб қон ва тўқима суюқлиғи орқали бошқа ҳужайраларга етиб борадиган моддаларанинг организм функциясига таъсир кўрсатиши гуморал бошқарилув деб аталади (лотинча humor -суюқли сўзидан). Бироқ гуморал бошқарилуви асаб тизимидан мустақил, алоҳида бошқарувчи тизим деб тасаввур қилиш нотўғри. Организмда гуморал, кимёвий о м и л ларнинг ҳосил бўлиши ва таъсир қилишини асаб тизими бошқариб туради. Бошқаришнинг гуморал механизми асаб механизмига бўйсунади, асаб механизми эса бир бутун

организмда функцияларнинг бирлаштирилиши, ўзаро таъсири ва бошқарилишининг юксак шакл идир. Гуморал бошқарилув о м и л ларнинг ҳосил бўлиши ва таъсир этиши функциялар асаб -гуморал бошқарилувнинг бир бутун зан ж иридаги соҳа лардан биридир. Асаб -гуморал бошқарилув ҳақидаги таълимот Л.А.Орбели, К.М.Биков, Л.С.Штерннинг жуда актив иштирокида ишлаб чиқилди. Тадқиқотларнинг физик йўналиши ҳам физиологияни катта янгиликлар билан бойитди. Аввало электрофизиология ютуқларини қайд қилиб ўтиш керак . Б у ютуқлар асосан электроника ва радиотехникадан фойдаланиш натижасида қўлга киритилди. ХХ асрнинг бошларида торли гальванометр (В.Эйнтховен, А.Самойлов), кейинчалик электр токи ва кучланишини кучайтирувчи электрон асбоблар ва осциллографлар (Г.Гассер, Э.Эдрин) қўлланилиши туфайли марказий ва периферик асаб тизими юрак ва му шак ларда рўй берувчи электр ҳодисаларини синчиклаб таҳлил қилиш мумкин бўлди. Бу тадқиқотларнинг аҳамияти шу нда ки, ҳаракат токи ёки потенциал деб аталувчи электр ўзгаришлари қўзғалиш жараёнига муқаррар ҳамроҳ бўлди. Электрофизиологик тадқиқотлар тиббиёт амалиётида кенг расм бўлди. Масалан, юрак фаолиятининг электр қўринишларини қайд қилиш (электрокардиография) юрак касалликларида юрак фаолияти бузулганини билиб берадиган ташҳис усули бўлиб қолди. Бош мия фаолиятининг электр кўринишларини ўрганиш (электроцефалография) бош миянинг баъзи касалликларини аниқлашда, жум л адан ўсмалар ҳосил бўлган жойни аниқлашда муҳим аҳамиятга эга. XI Х аср охирларида ривожлана бошлаган физик кимё назарияси ва усулларидан ХХ асрда физиологлар фойдалана бошлади. Физиологик жараёнларни ҳал қилиш учун физик кимё қонунларини та д биқ этишга В.Ю.Чаговец, Дж.Леб, Ю.Бериштейн, В.Нернст, П.П. Лазарев биринчи марта уриниб кўришди. В.Ю.Чаговец тирик тўқималардаги электр ҳодисалари табиатини аниқлаш учун С.Арренниуснинг электролитик диссоциация

назариясини татбиқ этди ва биоэлектр потенциаллари тўқималаридаги электролитлар миқдор ининг фарқ қилиш натижасида пайдо бўлади, деган тасаввурни ривожлантирди. Бу тасаввурлар кенг эътироф этилди ва асаб жараёнларининг моҳияти ва қўзғалишининг электр белгилари табиати ҳақидаги замонавий гипотезларга асос бўлди (А.Ходжкин, А.Хаксил ва б.). Асаб толаларидан имплусьлар ўтаётганда кислород кўпроқ ўзлаштирилиб , карбонат ангдрид кўпроқ ажралиб чиқиши (бу эса қўзғалган асаб да оқсидланиш жараёнлари кучайганидан далолат беради) асримизнинг 20-30 йилларида кўрсатиб берилди. Сўнгра, А.Хил термоэлектр билан ўлчаш усулини такомиллаштиргани туфайли, асаб дан қўзғалиш тўлқини ўтаётганда ва шундан кейин иссиқлик хосил бўлишини аниқлаш мумкин бўлди. Импульснинг ўтиши мураккаб жараён . Аввал тола мембранасидан ионлар ўтиши натижасида ҳаракат токи вужудга кел а ди , кейин энергетик модда алмашинишининг кучайиши муносабати билан мураккаб биокимёвий жараёнлар бошланади . Шу жараёнлар натижасида асаб толаси мембранасининг ичи ва сиртида ионлар миқдори аввалги ҳолига келади ва натижада асаб толаси навбатдаги импульс н и ўтказишга қодир бўлиб қол а ди (А.А.Уҳтомский). ХХ аср ички аъзоларнинг функцияларини ва уларнинг бошқарилишини ўрганишда катта ютуқларга эришилди: юракнинг ишлаш қонуниятлари (Э.Старлинг, Т.Льюис, А.Ф. Самойлов, А.Б. Фохт, К.Уиггерс), қон томир реакциялари (Г.Геринг, К.Гейманс, В.В.Парин ва В.Н.Черниговский), капи л ляр қон айланиши (А.Крог, Б.Ф.Вериго, Д.Баркрофт, Ж.Холден, Дван Слайк, Е.М.Крепс), овқат ҳазм қилиш жараёнларининг химизми, бошқарилиши ва механизми (И.П. Павлов, Е.С.Лондон, Б.П.Бабкин, И.П.Разенков, К.М.Биков, В.М.Бэйлисс, А.Айви ва б. ), буйракларнинг ишлаш қонуниятлари (А.Кешни, А.Ричардс, А.Г.Гинецинский ва б . ) синч и клаб таҳлил қилинди. Асаб тизимининг ички аъзолар, томирлар, тер безларини иннервацияловчи ва гавданинг барча тўқималаридаги модда алмашинувида

қатнашувчи қисми, яъни вегетатив асаб тизими ҳақидаги таълимот яратилди (У.Гаскелл, Ж.Ленгли, У.Кеинон, Н.А.Миславкий, Л.А.Орбели ва б.). Асримизда МАТ қуйи қисмларининг физиологиясини ўрганишга катта ҳисса қўшилди: асаб марказлари ҳақидаги таълимот ривожлантирилди, функциялар уйғунлашуви, яъни координациянинг умумий қонуниятлари орқа мия, узунчоқ мия, мияча, пўстлоқ ости ядроларида рефлектор реакциялар ўтишининг хусусиятлари ўрганилди (Ч.Шеррингтон, Р.Магнус, Э.А.Асратян, Ж.Дюссер де Баренн, Ж.Фультон, Ж. Экклс ва б.). Бош мия ретикуляр формациясининг функцияси аниқланди (Г.Мэгун ва Г.Моруци, П.К.Анохин ва б.). Солиштирма физиология ва улғайиш физиологияси соҳасида ҳам кўпгина янги далил лар ва назариялар пайдо бўлди . Б у эса функцияларнинг эволюция йўллари ҳақидаги масалани ўртага ташлади ҳамда фаннинг янги соҳаси - эволюцион физиология ни яратиш имконини берди (Л.А. Орбели, Х.С.Коштоянц ва б.). Ўзбекистонда физиологиянинг ривожланиши. Физиологияни ривожланишида ўзбекистон олимлари ҳам ўзларининг муносиб хиссаларини қўшиб келишмоқда. Мирзо Улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университет биология- тупроқшунослик факультетини Одам ва ҳайвонлар физиологияси кафедрасининг мудирлари З.Ф. Поярков, И.П.Павловнинг аспиранти И.И.Израэль ва А.С. Шаталиналар физиологиянинг ҳар хил соҳаларидаги илмий тадқиқот ишларини олиб боришди. 1994 йилдан бошлаб мазкур кафедрага А.И.Израэлнинг шогирди профессор Алматов К.Т. мудирлик қилиб келмоқда ва замон талабига жавоб бераоладиган физиолог мутахассисларни тайёрлашда ўзининг муносиб хиссасини қўшмоқда. Республикамизда физиолог олимларни тайёрлашда ўзРФА физиология ва биофизика институти (академик Б.А.Ташмухамедов ва профессор П.Б.

Усманов) кафедра билан биргаликда ишлаб чиқариладиган дастур ва режа асосида ҳамкорлик қилиб келишмоқда. Жаҳонда ўзларининг молекуляр биология, биокимё, биофизика ва биотехнология соҳаларидаги илмий ишлари билан машҳур бўлган олимлардан академиклар Я.Х. Тўрақу-лов, Ж.Х. Хамидов, Б.О. Тошмуҳаммедов ва профессор М.М. Раҳимовлар республикамизда физиология фанини ривожланишига қўшган хиссаларини алоҳида таъкидлаш лозим. Физиологлардан академик А.Ю. Юнусовнинг (1910-1971й) илмий ишлари организмни иссиқ иқлим шароитига мослашувига, сув-туз ва энергия алмашинувига бағишланган. Профессор К.Р. Раҳимов овқат хазм қилиш аъзолари мембранасининг, хазм қилиш жараёнларининг механизмларини иссиқ иқлим шароитларида, турли физиологик шароитларда ўзгаришларини аниқлаган бўлса, профессор Х.Ш. Хайритдиновнинг илмий йўналиши қишлоқ хўжалиги ҳайвонларини физиологиясини ўрганишга қаратилган бўлиб, қотқорин ширасининг тиббиёт ва ветеринарияда қўлланиш имкониятини очиб берган. Профессорлардан Г.Ф. Коротько ва У.З. Қодировнинг илмий ишлари эса хазм физиологиясининг турли муаммоларини ўрганишга қаратилган. Профессор З.Т. Турсуновнинг тадқиқотларида эса мия ярим шарлари пўстлоғининг сув-туз алмашиш жараёнида муҳим роль ўйнаши кўрсатилган. Профессор Э.С. Маҳмудовнинг илмий йўналишида онтогенез даврида иссиқ ҳароратни ҳайвонларнинг ўсиши ривожланиши ва кўпайишига салбий таъсир кўрсатишни аниқлаб берган. Профессор И.З. Аҳметовнинг экологик физиологиясини ва морфологиясини ўрганишдаги илмий ишлари диққатга сазовордир. Профессор Р.Н. Аҳмеровнинг илмий ишлари ҳужайрада икки хил митохондрия борлиги: биринчиси асосан АТФ ни синтез қилишга ихтисослашган бўлса, иккинчиси - иссиқлик хосил қилишга мослашганлиги аниқланган. Профессор К.Т. Алматов митохондрияда фосфолипиза А 2 энзимидан ташқари лизофосфолипиза А 1 , фосфолипиза Д, лизофосфолипиза

Д, фосфолипиза С ва триглицеридлипазаларнинг борлигини ва улар ташқи ва ички мембранада жойлашганлиги, уларнинг турли физиологик ва патологик холатлардаги бажарадиган вазифасини аниқлаб берган. Бензонал ва флаваноидларни организмдаги асосий алмашинувга, модда ва энергия метоболизмига таъсирини ўрганган . Бу моддаларни кислород етишмаслиги г а, иссиқ ҳарорат ва токсик моддалар таъсири г а қарши эффектларини аниқла ган. У шогирди б.ф.д. Х.Н. Мусаев билан биргаликда олиб борган илмий тадқиқот ишлари организм қиздирилганда хазм оъзоларидаги энергетик алмашинувининг бузилишини ривожлантирувчи механизмларни ўрганишга бағишлаган. У ўзининг сафдоши профессор Р.Н. Аҳмеров ва шогирди б.ф.н. Ш.И. Алламуротов билан ҳамкорликда олиб боган ишлари иссиқ ва совуқ қонли организмларнинг табиий ва индуцирлашган гипометаболик хаолатлардаги субстандарт алмашинувининг асосий физиологик – биокимёвий кўрсаткичларини тавсифига бағишланган. Профессорлардан Т.А. Аджимолаев, В.А. Хожиматов, Т.Қ. /уломов, Х.Х. Эргашев, Э.Н. Нуритдинов, Б.З. Зарипов, Д.Ж. Шарипов, фан докторларидан М.Г. Мирзакаримова, Донияров А.Н., Б.А., Ўролов М., Б. Садиқов, Л.С. Кучкарова, З.Т.Ражамурадов, Т. Джўраевлар ва бошқалар физиологиясининг турли соҳаларида олиб боришган илмий тадқиқот ишлари билан танилганлар.

Похожие

Ветеринария фанининг ривожланиш тарихи

Юкумли касалликлар фани ривожланиш тарихи

Спорт тиббиёти фани, мақсади, вазифалари,ривожланиш тарихи

Физиологик текшириш усуллари

Ирсият ва ривожланиш