Физиологик текшириш усуллари - Медицина - Рефераты

Физиологик текшириш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121 KB

Физиологик текшириш усуллари Режа: 1. Физиологиянинг предмети ва усуллари. 2. Физиологиянинг бошқа фанлар билан алоқаси. 3. Физиологик текшириш усуллари. 4. Организм. 5. Физиологик реакциялар. 6. Организмда физиологик реакцияларнинг бошқарилиши.

Физиологиянинг предмети ва усуллари. Физиологиянинг асосий мақсади организмда кечаётган турли физиологик - биокимёвий жараёнларни аъзо, тўқима, ҳужайра, мембрана ва органелла даражаларида чуқур ўрганиш ва уларга фаол таъсир қилиб, ҳоҳлаган томонга йўналтиришдан иборат. Физиологияни умумий, қиёсий ва хусусий қисмларга ажратилади. Умумий физиология муҳит таъсирига тирик материя жавоб беришининг умумий қонуниятларини, ҳар бир организмга хос бўлган асосий ҳаётий жараёнларни ўрганади, тирик табиатни ўлик табиатдан фарқловчи сифат жиҳатидан ўзига хос ходисаларни текширади. Хужайра физиологияси умумий физиологиянинг бўлимларидан биридир. Хар хил турларга мансуб организмлар ва индивидуал ривожланишнинг турли босқичларида турган бир турга мансуб организмлар функциясининг ўзига хослигини солиштирма физиология текширади. Бизнинг давримизда эволюцион физиологияга айланиб бораётган қиёсий физиологиянинг мақсади функцияларнинг тур ва индивидда ривожланиши қонуниятларини ўрганишдир. Барча физиологик материалларни умумлаштирувчи фанлар – умумий физиология ва эволюцион физиологиялардан ташқари, физиологиянинг бўлимлари ҳам бор. Буларга ҳайвонларнинг айрим синф ва гуруҳлари (қишлоқ хўжалик ҳайвонлари, қушлар, ҳашаротлар) физиологияси, ёки айрим турлар (қўй, сигир ва б.) физиологияси, айрим аъзолар (жигар, буйрак, юрак ва б.) физиологияси, тўқималар (асаб ёки мушак тўқимаси ва б.) физиологияси киради. Кўпинча физиологиянинг айрим функцияларни ўрганиш билан шуғулланувчи соҳаларини ҳам ажратишади, шунинг учун қон айланиш, овқат ҳазм қилиш ва бошқалар физиологиясини фаннинг махсус бўлимлари деб айтишади. Тирик мавжудотларнинг ҳар хил гурухлари қанча бўлса, турли аъзо ва тўқималар қанча бўлса, хуллас тирик организм фаолиятининг турлари нечта бўлса, физиологиянинг хусусий бўлимлари хам ана шунча. Физиологиянинг бу бўлимлари ўрганадиган жараёнларнинг тафовутлари текшириладиган объектларнинг морфологик хусусиятларидан,

уларнинг турли шароитда яшашидан келиб чиқади ва кўпгина бошқа сабабларга хам боғлиқ бўлади. Физиологиянинг бошқа махсус соҳаларидан одам ва юксак ҳайвонлар физиологияси кўпроқ ривожланмоқда. Меҳнат физиологияси, жисмоний машғулотлар ва спорт физиологияси, овқатланиш физиологияси, ёш физиологияси одам физиологиясининг амалий аҳамиятга эга бўлган соҳаларидир. Махсус вазифаларига эга бўлган патологик физиология физиологик фанларнинг алоҳида бўлимидир. Нормал физиология соғлом организмдаги ҳаётий жараёнларни ўрганса, патологик физиология организмда патологик жараёнларнинг рўй бериши, ривожланиши ва ўтишининг умумий қонуниятларини, яъни касал организм ҳаёт фаолиятининг махсус белгиларини ўрганади, касал организм шу белгилари билан соғлом организмдан фарқ қилади. Физиологиянинг бошқа фанлар билан алоқаси. Физиология ўз текширишларида бошқа фанларнинг маълумотларига асосланади ва ўз навбатида бир қанча фанларнинг ривожланишига асос бўлади. Физиология ҳамиша физика билан кимё қонунларига таянади ва уларнинг текшириш усулларидан кенг фойдаланади. Бунинг сабаби шуки, ҳар бир ҳаётий жараёнда модда ва энергия алмашинади, яъни кимёвий ва физикавий жараёнлар рўй беради. Физиологияда физиологик тадқиқотларнинг икки йўналиши – физик ва кимёвий йўналишлари муҳим аҳамиятга эга. Бу икки йўналиш ёрдамида жуда кўп маълумотлар тўпланди, организмда физик ва кимёвий жараёнлар ўтишининг ўзига хос қонуниятлари аниқланди, бу жараёнларни ўрганиш учун махсус усуллар ишлаб чиқилди. ҳаётий ҳодисаларни текширишнинг физик ва кимёвий йўналишлари биологик физика ва биологик кимё деб ном олган мустақил фанларга айланди. Физиологиядаги биофизик йўналишнинг муҳим тармоқларидан бири - электрофизиология ҳайвонлар организмидаги асаб, мушак, без тўқималари қўзғалганда рўй берувчи электр ҳодисаларини ўрганади.

Биофизика ва биокимё организм ёки унинг қисмларини ҳаёт фаолият белгилари бўлган айрим физик ва кимёвий жараёнларни, яъни бир бутун физиологик функциянинг айрим элементларини ўрганади. Биофизик ва биокимё ҳаётий ҳодисларни таҳлил қилиш учун катта имкониятлар очиб беради. Бироқ уларнинг бирортаси ҳам ўз ҳолича функцияларни тўлиқ билиш имконини бермайди, чунки улар физиологик йўл билан ўрганиш, физикавий, кимёвий, биологик маълумотларни синтезлаш асосидагина тўлиқ билиб олинади. Физиологик морфологик фанлар - анатомия, гистология, цитологияга ҳ ам бо ғ ли қ . Бунинг сабаби шуки, морфологик ва физиологик ҳ одис а лар бир-бири билан чамбарчас бо ғ ланган. Организм ва қ исмларнинг шакли, структураси ва уларнинг функцияси ў заро бо ғ ли қ , уларнинг макроскопик, микроскопик ва субмикроскоп ик тузилиш лар ини ва текширилаётган функция юзага чи қ аётганида бу тузилиш ў згаришини билмай туриб организм фаолият ларини чу қ ур ў рганиб б ў лмайди. Физиология умумий биологияга, эволюцион таълимотга ва эмбриологияга ҳ ам таянади, чунки ҳ ар қ андай организм, фаолиятини ў рганиш учун унинг тара ққ иёт тарихи - филогенези ва онтогенезини билиш лозим. Шу билан бирга функциялар эволюциясини ў рганиш эволюцион таълимотнинг баъзи масалаларини ани қ лашга ҳам ёрдам беради. Машиналар, механизмлардаги ва тирик организмлардаги бо ғ ланиш ва бош қ арилишнинг умумий принциплари ҳ а қ идаги ф ан – кибернетика с ў нгги йилларда физиология учун катта а ҳ амият касб этмо қ да. Кибернетика математик усуллардан фойдаланади, физиологик жараёнларнинг оддий схемаларини назарий жи ҳ атдан тузиш ва баъзи хоссалари билан организмда содир б ў лувчи жараёнларга ў хшайдиган жараёнларни гавдалантирувчи сунъий механизмларни ясаш (моделлаш) билан шу ғ улланади. Биологик ҳ одисаларнинг сунъий моделлари бу ҳ одисаларни атайлаб соддалаштиради ва схемага солади. Аммо бу моделлар турли жараёнлар орасида мавжуд б ў лган баъзи бир ичик бо ғ ланишларни

тушунишга, баъзи назарияларнинг т ўғ рилигини текширишга ёрдам беради, текшириш й ў лларини к ў рсатади ва к ў пинча зарур б ў лган янги экспер и ментларни олдиндан айтиб беради. Физиологик муаммоларни ў рганишга кибернетик усуллар билан ёндошиш тирик организмлардек мураккаб тизимларда р ў й берувчи ҳ одисаларни синтетик усулда кенг қ амраб олиш билан таърифланади ва турли функцияларнинг ў заро таъсири ҳ амда бош қ арилишининг умумий принципларини очишга ёрдам беради. Физиология барча тиббиёт фанларига ҳ ам я қ индан бо ғ ли қ . Бунинг устига И.П.Павлов айтганидек «кенг маънода тушуниладиган физиология билан бир-биридан ажратиб б ў лмайди». Физиология юту қ ларидан тиббиётда доим фойдаланади ва кенг та д би қ этилади. Со ғ лом организмда р ў й берувчи физиологик жараёнлар билиб олингандагина турли касалликларда организмдаги функцияларнинг бузилишини тушуниш, касалликларни даволашнинг т ўғ ри й ў лларини белгилаш ва бу касалликлардан са қ ланиш мумкин. Тиббиёт эса ў з навбатида физиологияга ғ оят к ў п қ имматли материал беради. Одамнинг турли касалликларини ў рганиш к ў пчилик нормал физиологик жараёнлар меха-низмини тушунишга ва баъзи аъзолар функциясини ани қ лашга ёрдам беради. Клиника физиологик экспер и мент олдига янги вазифалар қў яди ва шу билан бирга янги физиологик фактларнинг бой манбаи б ў ла олади. Шунинг учун физиологиянинг ало ҳ ида б ў лими сифатида клиник физиология шаклланмо қ да, у физиологиянинг назарий ва амалий юту қ ларини клиникага олиб ў тишга, одам организмида р ў й берадиган физиологик жараёнларни та ҳ лил қ илиш , ҳ амда тушунтириш учун клиник кузатишлардан фойдаланишга интилади. Физиология психология билан педагогикага ҳ ам бо ғ ли қ . Физиология, айни қ са И.П.Павлов яратган олий асаб фаолияти ( ОАФ ) ҳ а қ идаги таълимот замонавий психология ва педагогиканинг табиий-илмий асосидир. Физиологиянинг педагогика учун конкрет амалий а ҳ амияти шундан

иборатки, боланинг ме ҳ нати ва турмушини т ўғ ри ташкил этиш учун, рационал тарбия тадбирларини ў тказиш учун педагог бола организмида р ў й берадиган физиологик жараёнларнинг ёшга ало қ адор хусусиятларини тушуниши керак. Физиологик текшириш усуллари. Физиолог ҳаёт ҳодисаларини кузатиб ва ўрганиб, биринчидан, уларга сифатий ва миқдорий тасвир қилиш ва ўлчашга, бошқача айтганда, сон ва ўлчов билан ифодалашга, иккинчидан, кузатиш натижаларини ҳужжатлашга интилади. ҳужжатлаш одатда шундан иборатки, кузатувчи олган натижаларини кузатиш протоколлари ёки кинофильм ва фотографияда қайд қилади, ё бўлмаса ўрганилаётган жараённи фотопленкага, қоғозга, магнит тасмасига маълум вақт ичида автоматик равишда ёзиб олади. Ўлчаш ва ҳужжатлаш учун текшириш вазифасига мос, кўпинча анча мураккаб махсус асбоб ва аппаратлар керак. Нега деганда, кўпинча айрим жараёнлар шу қадар оз бўлиб, шунчалик тез ўтиб кетадики, уларни кузатиш ва текшириш, айниқса ўлчаш учун махсус мосламалар зарур. Физика, кимё, электроника, автоматика ва кибернетика ютуқларига асосланган асбобларда кенг фойдаланилаётган ҳозирги вақтда физиологик тадқиқотларда инструментал техника айниқса катта мувафақият билан қўлланилмоқда. Физиологлар физикавий, кимёвий ва техникавий усул ва асбоблардан фойдаланаётганлиги туфайли физиология лабораториялар организмда, унинг аъзо, тўқима ва ҳужайраларида содир бўлувчи функция ва жараёнлар ҳақида ҳар томонлама маълумотлар олиш имконини берувчи усуллар билан қуролланади. Замонавий физиологнинг аниқ ва юксак даражада сезгир аппаратурадан фойдаланаётганлиги одамнинг билиш имконияларини ғоят кенгайтиради, сезги аъзоларининг ҳал қилувчи қобилиятини оширади ва турли физиологик жараёнларни кузатиш имконини беради. Бироқ ҳаётий ҳодисалар табиатини билиш учун нозик ва аниқ кузатиш усуллари ҳам камлик қилади.

Физиолог кузатиш билангина қаноатлана олмайди, чунки кузатиш фақатгина организмда нима рўй бераяпти деган саволга жавоб беради. Физиолог эса физиологик жараёнларнинг қандай қилиб ва нима учун содир бўлаётганлигини билишга ҳам интилади. Бунинг учун эксперимент а л яратадиган ва ў згартиб турадиган шароитда тажриба, эксперимент ў тказилиши лозим. Физиологлар организмдаги жараён лар ни экспериментда текшираётган ва қ тда , мазкур жараённи қ андай шароитда вужудга келтириш, кучайтириш ёки сусайтириш мумкин эканлигини ани қ лашга интиладилар. Физиологлар бирор жараённинг сабабини, табиатини ва бош қ ариш усулларини билишга шундай й ў л билан эришадилар. Физиологик эксперимент шакллар турлича б ў либ, текшириш вазифасига бо ғ ли қ . Масалан, таш қ и му ҳ ит таъсири ани қ ланаётганда организм ҳ авонинг газ таркиби ёки намлиги, ёру ғ лиги ў згартирилган хонага жойланади; организм ов қ ати ў згартирилади, унга ионловчи р а диация билан таъсир этилади; ультрабинафша нурлар туширилади, ультратовуш ёки бош қ а омил лар билан таъсир к ў рсатади. Бунда анализ ани қ б ў лиши учун текширилаётган фа қ ат бир омил ни ў згартиришга ҳ аракат қ илинади, фа қ ат бир таъсир к ў рсатилади ва экспериментнинг текширилаётган бир шартидан бош қ а ҳ амма шартлари бирдай турган шароитда тад қ и қ от ў тказилади. Организмдаги бирор аъзонинг функцияси ёки а ҳ амиятини билиш учун физиологлар шу аъзони ёки унинг бирор қ исмини олиб ташлашади ёки организмнинг янги жойига к ў чириб ў т қ азишади. Транспла н тация ва бу операциядан кейин қ андай о қ ибатлар бў лишини кузатишади. Бундай усул лар айни қ са ички секция безларини ў рганишда жуда қў л кел а ди. Аъзо фаолияти асаб тизимининг таъсирига бо ғ ли қ эканини билиш учун шу аъзога борадиган асаб толалари қ ир қ илади (денервация). Аъзоларнинг қ он томир-лар тизими билан ало қ асини узиш учун қ он томирлари бо ғ лаб ташланади (лигатура солиш) ёки бир томирнинг марказий қ исми иккинчи томирнинг периферик қ исмига тикиб уланади (томирлар анастомози). Гавданинг ичкарисида

жойлашган ва шунинг учун бевосита кузатиб б ў лмайдиган баъзи аъзолар фаолиятини ў рганиш учун фистула усул и қў лланилади. Бу усул нинг бир вариантида аъзо масалан, меъда, ичак, қ ову қ б ў шли ғ ига пластмасса ёки металл най киритилиб, бунинг иккинчи учи терига ма ҳ камланиб қў йилади; бош қ а вариантида эса безлар й ў ли тери юзасига чи қ арилиб қў йилади. Юрак, қ он томирлари, без й ў лларида ў тказиладиган к ў п текширишларда уларга ингичка н айлар-катетерлар су қ илади, аъзолар функциясини ёзиб олиш учун бу кататетерлар ор қ али юборилади (катетеризация усули ). Аъзо фаолиятини сунъий қў з ғ атиш учун физиологлар электр, механик, кимёвий ёки бош қ а бирор й ў л билан таъсир к ў рсатишади. Аъзоларнинг функцияларини текшириш учун қў лланиладиган усуллар нинг к ў пчилиги тирик организм да жарро ҳ лик операция сини ўтказишни талаб этади. Бу усулл лар ў ткир ва сурункали тажрибаларда тадби қ этилади. Одатда узо қ давом этмайдиган ў ткир тажрибаларда (вивисекцияларда) ҳ айвонга наркоз бериш ёки уни бош қ а усулда ҳ аракатсиз лантирил иб, аъзоларининг функцияси ў рганилади, асаб тола лар и га таъсир этиш, дори моддалар юбориш ва шунга ў хшашларнинг таъсири текширилади. Хроник тажрибаларда физиологлар ҳ айвон да ҳ ар хил жаррох лик қ илиб, у тузалгандан кейин текшира бошлашади. жаррох лик қ илинган ҳ айвонни ҳ афта, ой ва йиллаб кузатса б ў лади. Аъзолар функцияси бутун организмдагина эмас, организмдан ажратилган шароитда ҳ ам ў рганилади. Организмдан ажратиб олинган аъзо томирларидан шу ма қ садда муайян эритмалар ў тказилади, бу эритмалар таркибини экспериментатор тартибга солиб туради (перфузия методикаси) ва тирик т ўқ ималар учун зарур таш қ и му ҳ ит - муайян ҳ арорат, намлик ва шу кабилар му ҳ айё қ илинади. Ю қ орида санаб ў тилган усул ларнинг ҳ аммаси организмда содир б ў ладиган жараёнлар табиатини билиб олишга хизмат қ илади. Улар ҳ ужайра даражасигача, ҳ атто унинг органелла ларигача таҳлил қ илинади;

микрофизиологик экспериментларда, масалан, якка му шак , нерв ва бош қ а ҳ ужайралар текширилади. Бирор аъзо т ўқ има ёки ҳ ужайрада р ў й берадиган ҳ ар бир физологик жараённи ўрганиш организмдаги аналитик тад қ и қ от вазифасидир. Бу ҳ олда ёл ғ из аъзо, т ўқ има, ҳ ужайранинг фаолиятини ўрганиб фа қ ат шу жараён ҳ а қ ида ҳ ар томонлама тасаввур олиш мумкин. Аммо организмнинг ҳ аёт фаолиятини т ўғ ри ва т ў ли қ билиб олиш учун бунинг ў зи камлик қ илади. И.П.Павлов «синтетик физиология» деб атаган тад қ и қ отлар й ў налиши зарур. Бу физиологияни И.П. Павлов айрим аъзо, т ўқ има ва хужайраларни ў рганадиган «аналитик физиология» га қ арши қў йган эди. И.П.Павлов с ў злари билан айтганда организмнинг таш қ и му ҳ ит билан ҳ амма ало қ аларини ва ў заро муносабатларини ў рганиш синтетик физиологиянинг вазифасидир. Бундай текширишда физиология организм ў рганилаётган шароитни табиий шароитга максимал даражада я қ инлаштиришга интилади. Х айвонлар билан одамнинг ҳамма функцияларини асаб тизимига бўйсунганлигини эътироф қилиш нуқтаи назаридан ўрганиш синтетик тадқиқотнинг муҳим хусусиятидир. Бундай тадқиқот йўналиши нервизм принципи деб аталган. Бу принцип организмни синтетик тадқиқ қилишнинг ажралмас қисмидир, чунки асаб тизими ва унинг олий бўлими - бош мия катта яримшарлари пўстлоғи организмнинг барча қисмларини бирлаштирадиган ва унинг теварак - атрофдаги муҳит билан муносабатини белгилаб берадиган тизимдир. Модомики шундай экан, асаб тизимига эга бўлган организмни синтетик физиология ёрдамида билиб олиш учун асаб бошқарувининг ролини ҳисобга олиш шарт. Физиологик экспериментларда турли ҳ айвонлар к ў про қ текширилади. Одам организмида эксперимент ў тказиш имкониятлари жуда чекланган, чунки унга зарарли таъсир эта оладиган омилар билан таъсир этиш ярамайди. Бундан таш қ ари, я қ ин ва қ тларгача одам организмидаги бир талай жараёнларни кузатиш имкониятлари ҳ ам, ёзиб олиш имкониятлари ҳ ам камро қ эди. ў тмишда физиологик ҳ айвонлар устидаги тажрибада татби қ

этган текшириш усулларидан одам организмини ў рганишда фойдаланиб б ў лмасди. Эндиликда эса а ҳ вол ў згарди. Физиологлар ва медиклар физика, радиотехника, электроника ва кибернетиканинг замонавий мувоффа қ иятларидан фойдаланмо қ далар, бу эса со ғ лом ва касал организм функцияларини ў рганишда катта ёрдам беради. Функцияларни текширишнинг янги усул лари ишлаб чи қ илди, эски усул лар такомиллаштирилди ва одам организмига қ ан д ай б ў лмасин шикаст етказмасдан , унинг к ў п функцияларини ў рганиш мумкин б ў либ қ олди. Мас а лан, элект р ў лчаш аппаратларини татби қ этиб, баданга электродлар қў йиб , аъзоларда содир б ў ладиган элект ходисалари ў рганилмо қ да ва шу маълумотларга асосланиб, асаб тизими, с уяк му шак лари, юрак ва бош қ а аъзоларнинг ҳ олати ҳ амда фаолияти ҳ а қ ида тасаввур олинмо қ да. Электр усул лари организмда содир б ў ладиган механик, товуш, х арорат ва бош қ а жараёнларни ў рганишга ҳ ам имкон беради. Организмнинг функцияларини текшириш учун турли ҳ ужайра, аъзо тизимларида р ў й берувчи турли - туман физиологик, физик ва кимёвий жараёнларни бир й ў ла ёзиб олиш ғ оятда му ҳ имдир. Замонавий техника бундай имкониятни му ҳ айё қ илиб беради. Айни ва қ тда турли жараёнларни кузатиш натижаларини тез та ҳ лил қ илиш ва бу жараёнларнинг қ онуний нисбатларини ани қ лашдек мураккаб вазифа келиб чи қ ди. С ў нгги йилларда физиолог олимлар физиологик ахборотни та ҳ лил қ илиш ва қ айта ишлаш учун электрон ҳ исоблаш машиналарини татби қ эта бош л ашди, бу эса ҳ озирдаё қ янги му ҳ им натижаларни беради. Организм - органик оламнинг муста қ ил яшай олувчи, ў з- ў зини бош қ ара олувчи ва таш қ и му ҳ итнинг турли ў згаришларига бир бутун тизим сифатида жавоб бера олувчи бирлигидир. Организм ў з атрофидаги таш қ и му ҳ ит билан ў заро таъсир этиб турагандагина яшай олади ва шундай ў заро таъсир натижасида янгиланиб туради. Хар қ андай организмнинг характерли белгиси шуки, унинг структуралари муайян тарзда ташкил топади. Оддий организмлар - вируслар о қ сил

молекулалари ва нуклеин кислоталардан ташкил топган. Бу ерда организм ташкилотининг молекуляр даражаси ҳ а қ ида гапириш мумкин. Парамеция сингари анча ю қ ори ташкил топган бир ҳ ужайрали организмлар мураккабро қ структураси билан таърифланади: ҳ ужайра ичида ядро, митохондриялар, юза ва протоплазма ичида молекулалари бор, унда ҳ ужайра ичидаги ҳ ар хил тузилмаларнинг функциялари дифференциалланади (таба қ аланади). Масалан, ҳ аракат функциясини ҳ ужайра ичидаги қ ис қ арувчи фибриллалар, хивчинлар ва киприкчалар бажаради; баъзи ҳ ужайраларда ов қ ат ҳ азм қ илиш ва чи қ арув функцияларини бакуолалар ў тайди ва ҳ .к. К ў п ҳ ужайрали организмларнинг эволюцион ривожланиш жараён ида ҳ ужайралар дифференциалланади, яъни уларнинг катталиги, шакли, тузилиши ва функцияси фар қ қ ила бошлайди. Бир хил дифференциаллашган ҳ ужайралардан т ўқ ималар ҳ осил б ў лади, ҳ ужайраларнинг тузилиши жи ҳ атидан бирлашуви, морфологик ва функционал хоссаларнинг умумийлиги ва ҳ ужайраларнинг ў заро таъсири т ўқ ималарнинг характерли белгисидир. Турли т ўқ ималар ў з функцияларига к ў ра ихтисослашади, яъни ҳ аёт фаолиятининг турли жараёнларини бажаришга мослашади. Масалан, мушак т ўқ имаси ҳ аракат функциясини бажаришга ихтисослашган б ў либ, характерли хоссаси қ ис қ арувчанликдир, без т ўқ имаси ў з ҳ ужайраларининг баъзи Кимёвий бирикмалар (гормонлар, энзимлар ва ҳ .к.) ни ҳ осил қ илиши ва ажратишига ихтисослашган. Т ўқ ималарнинг юксак даражада дифференциаллашган ҳ ужайралари фаолиятининг муайян турини бажаришга мосланиш билан бир қ аторда ҳ амма ҳ ужайралар учун умумий функциялар: модда алмашинуви, ов қ атланиш, нафас олиш, чи қ арув функцияларини ҳ ам бажаради. Т ўқ имани ҳ осил қ илган ҳ ужайралар ў заро таъсир этиб туриши, т ўқ ималар тузилишининг мураккаблиги ва функцияларининг ихтисослашганлиги уларнинг морфологик ва функционал жи ҳ атдан ў зига хос б ў лишини та қ оза қ илади, бу эса тирик организм ташкиллашининг т ўқ има даражаси ажралиб чи қ ишига асос б ў л а ди.

Организмлар тара ққ иёти (тур ва индивид ривожланиши) нинг маълум бос қ ичида турли т ўқ ималардан тузилган аъзолар ҳ осил б ў лади. Аъзолар - турли т ўқ ималарнинг структура ва функция жи ҳ атидан ў зига хос бирлашуви билан таърифланувчи анатомик тузилмадир. Улар бутун организмнинг яшаши учун зарур фаолиятнинг мураккаб турларини бажаришга ихтисослашган ишчи аппаратлардан иборат. Масалан, юрак қ онни веналардан артерияларга ҳ айдовчи насос вазифасини ў тайди, буйраклар модда алма-шинувининг охирги махсулот ларини организмдан чи қ ариб ташлаш ва қ ондаги электролитлар миқдор ини доим бир хилда са қ лаш функцияларини, к ў мик - қ он яратиш вазифасини бажаради. Организмда структура ва функция жи ҳ атидан турлича аъзолар мавжудлиги организмнинг аъзо даражаси ҳ а қ ида гапиришга имкон беради. Фаолиятнинг бирор мураккаб актини бажаришда қ атнашувчи аъзолар йи ғ индисидан анатомик ёки функционал бирлашма - аъзолар тизими вужудга келади. Гавданинг барча аъзолари фаолиятини бажарувчи асаб ва эндокрин тизимлар, локомоция (фазода силжиш), нафас, қ он айланиш, ов қ ат ҳ азм қ илиш, чи қ арув, к ў пайиш аъзоларининг тизимлари шулар жумласидандир. Организмдаги барча тизимларнинг ҳ олатини ва фаолиятини бирлаштириб, бош қ ариб турадиган ва унинг таш қ и му ҳ итда юриш-туришини белгилаб берадиган асаб тизими ало ҳ ида роль ў йнайди. Яхлит организм фаолиятининг бирор турини бажаришга ихтисослашган аъзолар тизимининг мавжудлиги тананинг тизим даражасини белгилаб беради. Тирик организмлар ташкилотининг санаб ў тилган ҳ ар бир даражаси фа қ ат шу даражага хос б ў лган ва бош қ а даражаларни ў рганиш ор қ али тушуниб б ў лмайдиган физиологик қ онуниятлар билан таърифланади. Тирик организм ташкилотининг турли даражалари – молекула, ҳ ужайра, т ўқ има, аъзо, тизим даражаларини ў рганиш ва шунда тад қ и қ отчилар оладиган барча маълумотларни синтезлаш зарурлигини у қ тириб ў тмо қ керак. Сабаби шуки, мураккаб тузилган (мураккаб ташкилотга эга б ў лган) тирик организм - бир бутун яхлит мавжудотдир, унда барча структуралар, ҳ ужайралар, т ўқ ималар,

аъзолар ва уларнинг тизимлари бирбирига уй ғ ун б ў либ, бутун, яхлит организмга б ў йсунган. Физиологик функциялар - ҳ аёт фаолиятининг мосланиш учун а ҳ амиятли белгиларидир. Организм турли функцияларни ў тай туриб таш қ и му ҳ итга мослашади ёки му ҳ итни ў з э ҳ тиёжларига мослаштиради. Ҳ ужайра, тўқима аъзо ёки организмнинг ҳар қандай физиологик функцияси тирик мавжудотларнинг тур ёки индивидда ривожланиши тарихи - филогенез ва онто-генезнинг натижасидир. Бу ривожланиш жараёнларида тирик структураларнинг муайян функциялари пайдо бўлади, улар миқдор ва сифат жиҳатидан ўзгаради. Модомики шундай экан, ҳар бир айрим функциянинг вужудга келиши ва ривожланишини, ўрганиш физиологиянинг муҳим вазифасидир. Модда ва энергия алмашинуви тирик организмнинг асосий функциясидир. Бу жараён организмда ва унинг барча структараларида доимо ва бет ў хтов р ў й бериб турувчи кимёвий ва физикавий ў згаришлардан, моддалар ва энергия алмашинувидан иборат. Моддалар алмашинуви, ёки метаболизм ҳ аётнинг зарур шартидир. Тирик ў ликдан, тирик мавжудотлар олами анорганик оламдан моддалар алмашинуви билан фар қ қ илади. Анорганик оламда ҳ ам моддалар ў згариб ва энергия алмашиниб туради, биро қ тирик организм билан ў лик табиатда бу жараёнлар бир-биридан принципиал фар қ қ илади. Моддалар алмашинуви тирик протоплазманинг яшашига ёрдам беради ва унинг ў зидан янгиланиб туришга сабаб б ў лади, моддалар алмашиниб турар экан, ҳ аёт кечириш ҳ ам мумкин б ў лади. Моддалар алмашинувининг т ў хташи о қ ибатида организм ў лади, протоплазма емирилиб кетади, протоплазмага характерли б ў лган кимёвий бирикмалар, аввало о қ сил бирикмалар парчаланиб, ҳ еч аввалги ҳ олига қ айтмайди. Қ олган барча физиологик функциялар - ўсиш, ривожланиш, кўпайиш, овқатланиш ва овқатни ҳазм қилиш, нафас олиш, шира ажратиш (секреция) ва ҳаёт фаолияти чиқиндиларини чиқариш, ҳаракат, ташқи муҳитнинг

ўзгаришига жавобан пайдо бўлувчи реакциялар ва шу кабилар билан энергия алмашинувининг маълум йиғиндисига асосланади. Бу сўз айрим ҳужайра, тўқима, аъзо ёки бутун организмнинг функцияларига бирдай тааллуқли. Ҳар қандай функция бажарилаётганда организм ҳужайраларидаги физик- кимёвий жараёнлар ва кимёвий ўзгаришлар натижасида структура ўзгаришлари рўй беради. Бунда цито - ва гистокимёвий усуллардан фойдаланиб олинган қимматли маълумотлар, баъзи моддаларнинг жойлашуви ҳамда турли функция бажарилаётганда шу моддаларнинг ўзгариши махсус реактивлар билан аниқланади. ҳужайра структурасининг ўзгаришини баъзи оптик микроскопда аниқлаб бўлмайди, чунки бундай ўзгаришлар субмикроскопик (яъни оптик микроскопда кўриш мумкин бўлган чегарадан ташқарида) бўлади. Ажрим қилувчи имконияти оптик микроскопникига нисбатан каттароқ бўлган электрон микроскоп бундай ўзгаришларни аниқлашга ёрдам беради (электрон микроскоп тасвирини 100 000 - 2000000 марта катталаштиради). Мушак қисқарган вақтда мушак ҳужайрасида, асаб охири асаб импульсини нервланувчи аъзога ўтказилаётганда шу асаб охирида рўй берувчи субмикроскопик ўзгаришларни электрон микроскопда кузатиш мумкин бўлади. ҳар қандай физиологик функция ҳужайра структурасининг ўзгаришига чамбарчас боғлиқ деган тасаввур гистокимёвий ва электронмикроскопик текширишлар оқибатида тасдиқланади. Структуранинг ўзгаришлари қайтар, яъни тез тикланадиган бўлади. Айрим ҳоллардагина улар қайтмас ўзгаришларга учраши мумкин. Мисол учун секреция (яъни ҳужайрадан турли моддалар чиқиши)нинг икки тури мавжудлигини кўрсатамиз: улардан бирида хужайра муайян моддаларни чиқарганига қарамай бутун қолади, иккинчиси ҳужайра қисман ёки бутунлай парчаланади. Организм, унинг аъзо ва ҳужайралари бажарадиган турли функцияларига асос бўлувчи жараёнларнинг табиатини тушуниш учун модда ва энергия алмашинувининг (миллисекундлар ва ҳатто микросекундалар ичидаги жуда кичик ўзгаришлари жуда муҳим. Бунинг боиси шуки, ҳужайраларнинг

кўпчилик муҳим функциялари миқдор жиҳатидан жуда кичик бўлган шу жараёнларга боғлиқ. Модомики ундай экан, жуда кичик миқдордаги ва тез ўтувчи физик ва кимёвий жараёнларни аниқлашга имкон берувчи сезгир ва аниқ текшириш усулларини ишлаб чиқиш физиология учун ғоят муҳим. Одамларни янги текшириш усуллари билан қуроллантирган физика, кимё ва техниканинг замонавий мувоффақиятларидан фойдаланиш физиологияга шу жиҳатдан жуда кўп янгилик берди. Масалан, хароратни ўлчашда электрон усулларнинг сезгирлигини ошириб, асаб толасидан бир асаб импульси ўтаётганда қанча иссиқлик ҳосил бўлиши аниқланади; бунда харорат атиги 2.10 60 (1 градуснинг икки млндан бир бўлаги) дан ортади. Асаб имплуьсларининг ўтиши моддалар алмашинувининг оз бўлсада кучайишига боғлиқ эканлиги шу тариқа кўрсатиб берилди. Электрон кучайтириш ва осциллографларнинг қўлланилиши туфайли асаб толалари ва уларнинг охирларида микровольтларга тенг келадиган электрон потенциаллари фарқини ўлчаш ва шу йўл билан организм тўқималарига баъзи асабларнинг таъсир этиш механизмини аниқлаш мумкин бўлади, кимёвий бирикмаларнинг структурасини аниқлаш имконини яратади, бунинг натижасида организмдаги ҳужайра ва тўқималарнинг ўзаро кимёвий таъсирини чуқурроқ тушуниш мумкин бўлди. Организм функциялари кимёвий ва физикавий жараёнларнинг ўзаро боғлиқ бўлган мураккаб мажмуаси, бирлигидан иборат. Организмда физиологик реакцияларнинг бошқарилиши. Организмда функцияларнинг бошқарилиши, юқорида айтилгандек, ҳар қандай тирик организм ўз-ўзини бошқарадиган, ҳар хил таъсирларга бир бутун бўлиб реакция кўрсатадиган тизим эканлиги унинг характерли хусусиятидир. Организмдаги ҳамма ҳужайра, тўқима, аъзолар ва уларнинг тизимлари ўзаро таъсир этиши туфайли, уларда рўй берувчи барча жараёнлар ўзаро боғлиқ ва бир-бирига тобе бўлгани туфайли организм шундай тизим бўлиб қолади. Организмда бир ҳужайра ўзгариши билан бошқа ҳужай-ралар ўзгармасдан қолмайди. ҳар қандай аъзо функциясининг ўзгариши бошқа аъзолар

фаолиятини ҳам бир қадар ўзгартиради. Аъзоларнинг шундай ўзаро таъсири уларнинг функционал тизимлари доирасида айниқса яққол кўринади. Биргалашиб ишлаб организмнинг муайян муҳит шароитига мосланишини таъминлайдиган аъзолар шундай тизимни ҳосил қилади. Организм функциялари ва реакцияларининг ўзаро боғланганлиги организм бирлиги ва бир бутанлиги - функцияларни бошқарадиган ва уйғунлаштирадиган икки механизм (бошқарув ва коррелляция механизмлари) борлигидан келиб чиқади. Булардан бири - гуморал, ёки кимёвий механизм филогенетик жиҳатдан энг қадимги бўлиб, турли ҳужайра ва аъзоларда модда алмашинув жараёнида кимёвий табиати ва физиологик таъсири жиҳатидан ҳар хил бирикмалар - парчаланиш ва синтезланиш маҳсулотлари вужудга келади. Шу моддалардан баъзилари физиологик таъсири жиҳатидан жуда фаол бўлади, яъни жуда кичик концентрациялари ҳам организм функцияларини анча ўзгартира олади. Улар тўқима суюқлилигига, сўнгра қонга ўтиб, у билан бутун организмга тарқалади ва ўзи ҳосил бўлган жойдан узоқдаги ҳужайра ва тўқималарга таъсир кўрсата олади. қонда айланиб юрадиган кимёвий моддалар ҳамма ҳужайраларга таъсир этаверади, яъни, кимёвий таъсирланувчиларнинг тайинли манзили йўқ. Аммо улар турли ҳужайраларга бир хилда таъсир этмайди: баъзи ҳужайралар бир хил кимёвий таъсирловчиларга, бошқа ҳужайралар эса иккинчи хил кимёвий таъсирловчиларга кўпроқ сезгир бўлади. ҳужайралар кимёвий таъсирловчиларга танлаб сезиш хусусиятига эга бўлади. Турли кимёвий таъсирловчилар модда алмашинуви жараёнлари занжирининг турли сохаларига қўшилиб, турлича таъсир кўрсатади. Ички секреция безлари (эндокрин безлар) рўёбга чиқарадиган гормонлар томонидан бошқарилув фаолиятлар кимёвий бошқарувиннг жузъий бир кўринишидир. Организм функцияларин бошқарадиган иккинчи механизм филогенетик жиҳатдан ёшроқ, яъни тирик мавжудотлар эволюциясида кейинроқ ривожланган бўлиб, асаб механизми деб аталади. У тирик ҳужайра, тўқима ва

аъзолар фаолиятини бирлаштириб, уйғунлаштириб, бошқариб, уни организм яшайдиган ташқи шароитга мослаштиради. Баъзи ҳужайра, аъзолар ҳолати ва фаолиятининг ўзгариши асаб тизими орқали рефлекс йўли билан бошқа ҳужайра, аъзолар фаолиятини ўзгартиради. Бошқарилувнинг асаб механизми мукаммалроқ, чунки, биринчидан, ҳужайралар гуморал - кимёвий йўлдан кўра асаб тизими орқали тез ўзаро таъсир этади, иккинчидан, асаб импульслари ҳамиша муайян манзилни «назарда тутади» (импульслар нейрон ўсиқлари орқали фақат муайян ҳужайраларга ёки уларнинг тўдаларига боради). Асаб бошқаруви ҳужайралар фаолиятининг ўзгаришида, уларни доимо бир ҳолатда тутишида ва тинч ҳолатдаги модда алмашинув интенсивлигининг ўзгаришида намоён бўлади. Модда алмашинув асаб тизимининг таъсир этиши унинг махсус трофик функцияси борлигини ифодалайди. Бошқаришнинг иккала механизми ўзаро боғлиқ. Организмда ҳосил бўладиган ҳар хил кимёвий бирикмалар нерв ҳужайраларига ҳам таъсир этиб, уларнинг ҳолатини ўзгартиради. Маслан, ички секреция безлари ишлаб чи қ арадиган гормонлар асаб тизимига таъсир этади. Иккинчи томондан, гуморал бош қ аруви билан ў зи асаб тизимига бир қ адар б ў йсунади. Мас а лан, аксари гармонлар асаб тизимининг назорат и таъсирида ишланиб чи қ ади. Шу туфайли асаб тизими асаб импльсларини юбориш й ў ли билан бир қ анча аъзолар функциясига бевосита таъсир к ў рсатиш билангина чекланиб қ олмайди, балки организм ҳ ужайраларида гуморал - кимёвий таъсирловчилар ор қ али ҳ ам аъзолар функциясига таъсир к ў рсатади. Асаб тизимининг фаолияти ва аъзо ҳ ужайраларининг ў заро кимёвий таъсири физиологик функцияларнинг ў з- ў зидан бош қ арилишини таъминлайди, организмнинг шу энг му ҳ им хусусияти борлигидан организм яшаши учун зарур шароит автоматик равишда ( ў з- ў зидан) са қл анади. Таш қ и му ҳ итдаги ёки организмнинг ички му ҳ итидаги ҳ ар қ андай ў згариш шу организмнинг фаолиятига сабаб б ў лади, бунинг о қ ибатида гомеостаз тикланади, яъни организм яшайдиан му ҳ ит шароитининг доимий даражаси

тикланади. Организм қ анча к ў п ривожланган б ў лса, унда функцияларнинг ў з- ў зидан бош қ арилиши ана шанча лик к ў п ривожланган б ў лади, гомеостаз ў шанча мукаммал ва бар қ арор б ў лади. Бош қ ариладиган жараён билан бош қ ариладиган тизим ў ртасида қ айтар ало қ а борлиги учунгина функциялар ў з- ў зидан бош қ арилиши мумкин. қ айтар алоқаларни кўрсатиб берадиган мисолларни жуда кўп келтир иш мумкин , аммо биз фақат икки мисол билан кифояланамиз. Биринчи мисол: оралиқ миянинг нерв марказлари буйрак усти безларининг пўстлоғидан гормонлар (минералокортикоидлар) ишланиб чиқишини ўзгартириб, натрий алмашинувини бошқаради, шунга кўра қондаги натрий миқдори доим бир даражада туради. Натрий миқдор ининг ўзгариши буйрак усти безларининг пўстлоғидан гормонлар чиқишини кўпайтирадиган ёки камайтирадиган асаб марказларининг ҳолатини ўзгартиргани учунгина қондаги натрий миқдори доим бир даражада туради. Иккинчи мисол: му шак ўзига марказий асаб тизими (МАТ) дан келадиган импульслар таъсирида қисқаради. Му шак нинг ҳар қандай қисқариши натижасида эса му шак лардан асаб марказларига импульслар келади, бу импульслар қисқариш жараёнининг интенсивлиги ҳақида ахборот олиб келади ва асаб марказларининг фаолиятини ўзгартиради.

Адабиётлар: 1. Клиническая фармакология, под ред. В.Г. Кукеса, М.1991 г. 2. Основы клинической фармакологии и рациональной фармакотерапии, М.2002 г. 3. Харкевич Д.А.Азизова С.С., Махсумов М.Н. ва бошқаларнинг «Фармакология» уқув адабиётлари 4. Лепахин В.К. и др. «Клиническая фармакология», М. 1988 г. 5. Маматов Ю ва бошқалар «Клиническая фармакология», Т.2002 й.

Похожие

Эндоскопик текшириш усуллари

Неврологияда иммунологик текшириш усуллари

Беморларни сўраб суриштириш ва физик текшириш усуллари

Болалар хирургияси тарихи ва хозирги замон текшириш усуллари

Рефлектор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари ва патологияси