Кўпайиш аъзолари физиологияси - Медицина - Рефераты

Кўпайиш аъзолари физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140.5 KB

Кўпайиш аъзолари физиологияси Режа: 1. Эркак жинсий аъзоларининг тузилиши ва фаолияти. 2. Уруғдонлар да эркак жинсий гормонларининг хосил бўлиши. 3. А ёл жинсий аъзоларининг тузилиши ва фаолияти . 4. Бачадоннинг тузилиши ва цикли. 5. Сут безларининг тузилиши ва функцияси. 6. Аёлларнинг жинсий гормонларининг хосил бўдиши.

Кўпайиш бактериялардан тортиб сут эмизувчиларгача бўлган организмларнинг асосий ҳоссалиги сабабли ҳар бир тур мавжуд бўлади, ота- она индивидлари билан насл-авлод ўртасида узлуксиз сақланиб туради. Жинсиз ва жинсий кўпайиш шакллари мавжуд. Жинссиз кўпайиш жинсий ҳ ужайралар учун ҳарактерли белгилари бўлмайдиган битта ҳ ужайра ёрдамида юзага чиқади. Жинссиз кўпайиш табиатда кенг тарқалган. Эволюция жараёнида бирмунча мураккаб жинсий кўпайиш вужудга келган. Сутэмизувчиларга ҳам жинсий кўпайиш хосдир. Кўпайишнинг бу шакли ур ғ очи жинсий безларида ҳосил бўлган тухум ҳ ужайралар ва эркак жинсий безларида ҳосил булувчи сперматозоидлар хисобига юзага чиқади. Шу икки ҳ ужайра бир-бири билан қўшил иб уруғлан ган дан кейингина янги организм ривожланади. Эркак жинсий аъзоларининг тузилиши ва фаолияти . Эркакларнинг ички жинсий аъзоларига мояклар ёки уруғдонлар, уруғ чиқарувчи йўллар, простата бези, бульбоуретал (к у пер) безлари ва уруғ пуфакчалари киради. Ур у ғдонларда эркак жинсий гормонлари ва сперматозоидлар ҳосил бўлади. Уруғдонлар ёрғоқда жойлашган овал шаклли жуфт тузилма. Юза томондан уруғдонларда уларнинг ортиқлари тақалиб туради. Уруғдонларнинг кўп қисми ташқи томондан сероз парда - қорин пардаси билан қоплапган, шу парда орқасида зич бириктирувчи тўқима парда жойлашган. Шу оқ пардадан бошланадиган ингичка бириктирувчи тўқима тўсиқлари уруғдон моддасини 100-250 та бўлакчаларга бўлади. ҳар бир бўлакчада 1-2 тадан бурама уруғ каналчалари бор. Бўлакчанинг учида бурама каналчалар аста-секин тўғри каналчаларга боради. Бурама уруғ каналчасини йўли қувватлаб борувчи (трофик) ҳ ужайралар қатлами ва сперматоге не знинг турли босқичларида бўлган бир талай сперматогенез эпителий ҳ ужайралари қаторлари билан қопланган бўлади. Уруғдоннинг капиллярлар атрофидаги бириктирувчи тўқима тўсиқларида интерстициал без ҳ ужайралари (кўп бурчакли йирик ҳ ужайралар) ғуж бўлиб тўпланган. Мана шу ҳ ужайраларда эркак жинсий гормонлари ҳосил бўлади.

Организм жинсий балоғатга етганида бурама уруғ каналчаларида сперматогенез жараёнлари бошланади. Натижада эркак жинсий ҳ ужайралари – сперматозоидлар ҳосил бўлади. Уруғдон спрематозоидлари организм жинсий жиҳатдан фаол бўладиган даврнинг бошидан охиригача бетўхтов ишлаб чиқариб туради. Сперматоген эпителий ҳ ужайралари (сперматогонийлар) кўпаяди. Улар биринчи, сўнг иккинчи тартиб сперматозоитларга ва к ейинчалик сперматидларга айланади. Етилишнинг шу даврида хромосомалар сони редукцияга учрайди (мейоз), шунинг натижасида сперматидларда гаплоид хромосомалар тўплами қолади. Сперматидлар бошқа бўлинмайди, аммо мураккаб қайта тузилиш йўли билан янада етилиб боради ва натижада етук сперматозоидларга айланади. Спермато - зоидлар жуда кўп миқдорда ҳосил бўлиб туради. Эякуляция (шахват чиқариш) пайтида тушадиган уруғ суюқлигида бир неча ўндан то юз м лн гача сперматозоидлар бўлади. Умуртқалиларнинг сперматозоидлари хивчинсимон шаклда бўлади. Унинг узунлиги одамларда 60мкм атрофида бўлади. Сперматозоидларнинг бошчаси, бўйни, танаси ва думи бўлади. Бошчасида юпқа протоплазма қоплами билан ўралган ядроси бор. Бошчасида тухум ҳ ужайрани қоплаб турувчи пардани эритиб юборладиган гиалуронидаза энзими бўлади. Сперматозоидлар думининг ҳаракати туфайли мустақил ҳаракат қилади. Уруғ чиқарувчи йўллар кетма-кет келадиган каналча ва йўллар тизимидан иборат бўлиб, сперматозоидлар шу йўллардан сийдик чиқариш каналига келиб тушади. Канал-чалар девори шилимшиқ, м ушак ва адвентициал пардалардан ҳосил бўлган. Уруғ чиқарувчи йўллар уруғдоннинг тўғри каналчаларидан бошланади . Б у каналчалар уруғ олиб кетувчи каналчаларга айланади. Булардан уруғдон ортиғининг йўли бошланади ва кейинчароқ уруғ чиқарувчи тўғри йўлга айланади. Уруғ чиқарувчи тўғри йўл ёрғоқдан чиқиш жойига томон кўтарилиб, сўнгра чов канали орқали уруғ пуфакчаси йўли билан кичик чаноққа киради ва уруғни отиб берувчи йўлга айланади. Бу йўл простата безини тешиб ўтиб, сийдик чиқариш каналига очилади. Уруғ

чиқарувчи йўллар му шак пардасининг перистальтик қисқаришлари сперманинг эякуляция пайтида у отилиб чиққунича уруғ ўтказувчи йўллардан сурилиб боришига ёрдам беради. Эркак жинсий йўлларида простата бези, бульбоуретрал безлар ва уруғ пуфакчалари бор. Простата бези шаклан каштанга ўхшайдиган тоқ аъзо бўлиб, қовуқ устида жойлашган ва сийдик чиқариш каналининг бошини ҳар томондан ўраб туради. Жуфт бульбоуретрал безлар ён томондан сийдик чиқариш каналига тақалиб туради. Уруғ ўтказувчи йўлнинг бош қисмида дўмбоқча шаклдаги жуфт уруғ пуфакчалари қовуқ билан тўғри ичак орасида жойлашган. Барча безларнинг чиқариш йўллари сийдик чиқариш каналига очилган бўлади. Бу безларда таркиби жиҳатдан бир-бирига яқин бўлган секретлар ҳосил қилади. Бу секретлар шахват чиққан пайтда отилиб чиқиб, спермага қўшилади ва унга ишқорий реакциядаги қуйиқроқ шилимшиқ суюқлик хоссасини беради. Демак, бу безларнинг секретлари спермани суюлтиради ва сперматозоидлар ҳаракатчанлигини кучайтиради. Эркакларнинг ташқи жинсий аъзоларига жинсий олат (закар) ва ёрғ о қ киради. Закарнинг асосий массаси ғорсимон (каверноз) таналардан ҳосил бўлган, булар қонга тўлиб қаттиқ бўлиб қолади ва закар эрекциясини таъминлаб беради. ғ орсимон таналар моддаси силлиқ му шак толалар аралаш фиброз-эластик тортмалардан иборат бир қанча тўсиқлардан тузилган. Тўсиқлар орасида эндотелий билан қопланган ва қон билан тўлишадиган камгаклар (ғорлар) бўлади. Оралиқнинг му шак лари қисқариб турганлиги сабабли эрекция пайтида веналардан қон оқиб кетиши бутунлай тўхтайди, ғорсимон таналар ва сийдик чиқариш канали ростланади. Натижада уруғ суюқлигини чиқиши енгиллашади. Закарнинг қалин тортган ва думолақланиб кетган олдинги қисми - башчасида тикка тушган тир қ иш - сийдик чиқариш каналининг тешиги бор. Закар ташқи томондан тери билан қопланган, териси бошчасининг асосида эркин бурма ҳосил қилади ва уни кертмак деб аталади. Уруғдонлар да эркак жинсий гормонларининг хосил бўлиши. Уруғдонлар инкретор фаолиятига эса бўлиб, уларда эркак жинсий

гормонлари ҳосил бўлади. Уларни андрогенлар деб аталади. Уруғдонларда икки гормон – тестостерон ва андростерон ҳосил бўлади. Андрогенлар буйрак усти безларнинг пўстлоқ қаватидан ҳам ишланиб чиқади. Аммо, бу гормоннинг роли жинсий безларнинг ички секретор фаолияти хали арзимас даражада бўладиган болалик давридагина юзага чиқади. қариликда, уруғдонларнинг гормонал фаолияти сусайган махалга келиб, буйрак усти безларнинг пўстлоғи яна андрогенлар ишлаб чиқариб турадиган бирдан-бир манбаи бўлиб қолади. Уруғдонларда андрогенлар, уруғ каналчалари орасидаги бириктирувчи тўқима тўсиқларида жойлашган интерстициал хужайраларда ҳосил бўлади. Тестостерон билан андростерон эркак организмнинг нормал ривожланиб бориши ва жинсий фаолияти учун керак. Бу гормонлар эркакларга хос бўлган бирламчи ва иккиламчи жинсий белгилар ривожланишини ва аёл зотига интилишни таъминлайди. Бирламчи жинсий белгиларга эркакларнинг жинсий аъзолари кирса, иккинчи жинсий белгиларга эркак кишининг жинсий фаолияти билан бевосита алоқадор бўлмаган, аммо уни аёлдан ажратиб турадиган хусусиятлари, соқол ва мўйловининг ўсиши, бадани терисидаги жун қопламининг алоҳида ҳарактерда бўлиши, овозини ўзгариши, скелети, му шаклари ва рухиятининг айрим хусусиятлари киради. Болаликда маълум бир сабаблар билан мояклар олиб ташланса жинсий жиҳатдан етилиш тўхтайди, жинсий олат, қўшимча безлар, иккиламчи жинсий белгилар ривожлан-майди, жинсий майл бўлмайди. Уларнинг бўйи баланд, қўл-оёқлари номутоносиб узайган бўлади. Бордию, балоғатга етгандан кейин мояклар олиб ташланса, жинсий аппарат ва иккиламчи белгилар регрессияга учрайди , одам семиради. Бошқа эндокрин хосталиклар муносабати билан уруғдонларнинг гормонал фаолияти иккиламчи тартибда издан чиққанида ҳам худди шундай ходисалар бошланиши мумкин. Эркак жинсий безларнинг фаолияти сусайиб қолган холларда қилинадиган даво тестостерон ва унинг синтетик унумлари (тестостерон-пропионат, метилтестостерон ва бошқаларни) организмга юбориб туришдан иборат.

Уруғдонларнинг ички секретор фаолияти, гипофизни олдинги бўладиган чиқадиган гонадотроп гормонларнинг идора қилувчи таъсири остида бўлади. Гипофизнинг фол-ликулаларни стимулловчи гормони бурама уруғ каналчаларининг ривожланиши билан сперматогенезни тезлаштиради, лютеинловчи гормон уруғдонлардаги ички секретор элементларининг ривожланишини фаоллаштиради ва шу билан уларда андрогенлар ҳосил бўлишини кучайтиради. Гипофиз нинг олдинги б ў лаги функцияларни бузилишига алоқадор хасталиклар эркаклар жинсий тизимининг ривожланиши ва фаолиятига таъсир қилади. А ёл жинсий аъзоларининг тузилиши ва фаолияти . Аёлларнинг ташқи жинсий аъзоси тана юзасида, ичкилари кичик чаноқ бўшлиғида жойлашган. Ички жинсий аъзолар бола туғиш вазифасини бажаради. Қов, катта ва кичик жинсий лаблар, клитор, қин дахлизи, дахлизнинг катта безлари (Бартолини безлари), сийдик чиқариш канали ташқи жинсий аъзоларга киради. Ташқи жинсий аъзолар билан ички жинсий аъзолар ўртасидаги чегара қизлиқ пардаси бўлади. Қов – қорин деворининг учбурчак шаклидаги чегара қисми, тери ости ҳужайралари яхши ривожланганлиги сабабли бирмунча кўтарилиб туради ва жун билан қопланган бўлади. Катта жинсий лабларнинг териси остидаги ёғ қатлами ривожланган, жун билан қопланган, жуфт қалин тери бурмаларидан иборат. Катта жинсий лаблар орасидаги камгакни жинсий ёриқ деб аталади. Катта жинсий лаблар бағрида қиннинг катта безлари жойлашган. Кичик жинсий лаблар узунасига кетган тери бурмаларининг иккинчи жуфтидир. Улар катта жинсий лаблардан ичкарида жойлашган. Кичик жинсий лаблар орқа томонида катта жинсий лаблар билан қўшилиб кетади, олдинги томонда улар клитор кертмагига айланади. Кичик жинсий лабларда жунлар бўлмайди, улар кўп қаватли ясси эпителий билан қопланган, томир ва асаб охирлари билан жуда яхши таъминланган, шу нарса жинсий алоқа вақтида сексуал сезгирликни белгилаб беради. Клитор бир-бирига қўшилиб кетган иккита ғорсимон танадан иборат к онуссимон кичкина тузилмалардир. У жинсий

ёриқнинг олдинги бурчагида кичикроқ дўмбоқча кўринишида д ў мбайиб чиқиб туради. Функционал жиҳатдан қаралганда клитор жинсий хиссиёт аъзосидир. қ ин дахлизи – клитор, кичик жинсий лаблар, жинсий лабларнинг орқа битишмаси орасидаги камгак , қин дахлизининг марказида қинга кириш йўли бор, у қизлик парда билан ўралган. қ ин дахлизига сийдик чиқариш каналининг ташқи тешиги ва қин катта безининг чиқариш йўллари очилади. қин осон чўзиладиган, эаластик най бўлиб, ташқи жинсий аъзоларни бачадон билан туташтириб туради. қиннинг узунлиги 10 - 12см ни ташкил қилади, деворлари шилимшиқ ва мушак пардаларидан ташкил топган. Шилимшиқ пардаси кўп қаватли ясси эпителий билан қопланган, шу эпителийнинг юза қатламлари овариал - менструал циклнинг (хайз циклининг) фазаларига қараб ой сайин кўчиб тушиб туради. Бачадоннинг тузилиши ва цикли. Бачадон ноксимон шаклли, силлиқ мушаклардан иборат ичи ковак аъзо, узунлиги туғмаган аёлларда 7-8см, туққан аёлларда эса 8-9см бўлади. Бачадоннинг танаси, бўйинчаси ва бўйни фарқланади. Танасида туби ва асл танаси ажратилади. Бўйинчаси бўйни билан танасининг ўртасидаги торгина қисмидир. Бачадоннинг узунлиги 3- 3,5см келадиган бўйнида ташқи тешиги билан қинга, ички тешиги – оғзи билан бачадон бўшлиғига очиладиган торгина канал бор. Шу каналнинг шиллиқ пардаси цилиндирсимон баланд хилпиловчи эпителий билан қопланган, унда қуюқ шилимшиқ ишлаб чиқариб турадиган бир қанча безлар бўлади. Мана шу шилимшиқ ички жинсий аъзоларнинг юқори бўлимларига патоген микрофлора ўтишига йўл қўймай, кучли биологик тўсиқ бўлиб турадиган кристеллер тиқинини ҳосил қилувчи асосдир. Бачадон бўшлиғи учбурчак шаклида бўлиб, устки бурчаклари бачадон найларнинг оғзига, пастки бурчаги бачадон бўйнининг каналига очилади. Бачадон девори ички қават – эндотермий, ўрта қават – миотермий ва ташқи қават – периметрийдан ташкил топган. Эндотермий бир қанча безлари бўлган хилпилловчи цилинрсимон эпителий билан қопланган.

Бачадон танасининг шиллиқ пардаси икки: хайз цикли фазаларига қараб ўзгариб турадиган юза (функционал) қават ва хайз циклида ўзгармайдиган чуқур (базал) қаватдан тузилган. Миометрий бачадоннинг энг ривожланган мушак қавати уч қават узунасига жойлашган ташқи (субсероз қават, доиравий, яъни циркуляр жойлашган ўрта (томирли) қават ва узунасига кетган ички (субмукоз) қават мушак толаларидан тузилган. Периметрий бачадоннинг ташқи сероз пардаси бўлиб, қорин пардасининг весцерал варағидан иборат бачадоннинг анчагина қисмини қоплаб туради. Бачадоннинг ён томонларида қорин пардаси бачадоннинг ён деворларигача борадиган сербар бойламларни, яъни дупликатурани ҳосил қилади. Бачадон найлари ёки тухум йўллари тухум ҳужайралар ўтадиган жуфт йўллардир. Бачадон найлари бачадон бурчакларидан бошланиб, сербар бойламлар варақлари орасида чаноқнинг ён деворлари томонга боради. Узунлиги 10- 12см бўлиб, улар бачадон бурчаклари яқинида бирмунча камбар бўлса, эркин учига томон борган сари сербар бўлиб боради, шу жойда улар шокилалар ёки фибриялар билан тугалланади. Най девори уч қаватдан: 1) хилпилловчи цилиндирсимон эпителий билан қопланган ички қават, яъни шиллиқ парда; 2) мушаклардан иборат ўрта қават ва 3) ташқи қават – сероз пардадан ташкил топган. Бачадон найлари перистальтик равишда қисқариб туради. Перистальтика тўлқинлари найнинг эркин (воронкасимон) қисмидан бачадон томонга қараб йўналган бўлади. Тухумдон массаси 6-8г га тенг, узунлиги 3см, эни 2см, қалинлиги 1-1,5см келадиган тухумсимон шаклдаги жуфт аъзодир. Бачадон, сербар бойламнинг орқа варағида жойлашган бўлиб, кичикроқ ичак тўткич ёрдамида унга бириккан. Тухумдон юзаси муртак эпителий билан қопланган. Муртак эпителийси тагида зич бириктирувчи тўқима пар-даси жойлашган. Тухумдоннинг пўстлоқ моддасида жинсий ҳужайралар ҳосил бўлиб, овариал гормонлар ишланади. Мия моддаси бириктирувчи тўқималардан ҳосил бўлган, ундан томирлар ва асаблар ўтади.

Пўстлоқ қаватида бир қанча бирламчи (примордиал) фолликуллар жойлашган. ҳар бир бирламчи фолликул бир қаватли фолликуляр эпителий билан қопланган муртак тухум ҳужайрадан, яъни овогонийдан иборат. Бирламчи фолликуллар орасида ҳар хил фаолликуллар ва сариқ таналар учрайди. Қиз боланинг туғилиш вақтига келганида тухумдонларида юз мингдан тўрт юз минггача бирламчи фаолликуллар, баъзида эса бир оз миқдорда етилиб қолган фолликуллар ҳам бўлади. Етилиб қолган фолликулларни бўлиши она гонадотропинларнинг таъсирига боғлиқ. Балоғат даврига келиб бирламчи фаолликуллар сони 30 мингдан 50 мингтагача камаяди, булардан умрининг охиригача атиги 450 - 500 донаси ҳар томонлама етилади, қолгани эса физиологик атрезияга учрайди, яъни сўрилиб кетади. Аёлларнинг жинсий аъзолари тухумдонлар ички секреция аъзолари ҳамдир, уларнинг гормонлари аёллар жинсий фаолиятини идора қилади. Аёллар жинсий аъзоларнинг фаолиятларини аёлларнинг организмида бўлиб турадиган, овариал - менструал цикл деб аталадиган ритмик ўзгаришлар йигиндиси таъминлаб туради. Овариал - менструал цикл, яъни хайз циклида фаолий ўзгаришлар гипоталамусда (гипоталамик цикл), гипофизда (гипофизар цикл), тухумдонларда (тухумдон цикли) ва бачадонда (бачадон цикли) рўй беради. Ушбу циклларнинг барчаси бир-бири билан ўзвий боғланган бўлиб, бир-бирини тақозо қилади ва бири иккинчисига қарам бўлади. Хайз циклини идора қиладиган жинсий безлар билан гипофиз, гипоталамус ва ВАТ функционал томондан бир-бирлари билан махкам боғланган. Жинсий циклнинг нейрогуморал йўл билан идора қилинишида бош миядаги бодомчасимон (амигдолоид) ядролар ва лимбик тизим иштирок қилади. Гипофизар ва гипоталамик цикллар гонадотроп гормонларнинг (фолликулларни стимулловчи гормон, фолликулларни лютеинловчи гормон ва лютеотроп гормон (про-лактин) ишланиб чиқишини вақти-вақти билан кучайиб туришидан иборат. Гонадотроп гормонлар тухумдон ва бачадон

циклларини ҳосил қилувчи жараёнларни аёлларнинг эстрогенлари иштирокида стимулланади. Гонадотроп гормонлар таъсири остида тухумдонда таҳминан ҳар 28 кунда такрорланиб турадиган ритмик ўзгаришлар бўлиб туради. Агар аёл хомиладор бўлса бундай жараёнлар кузатилмайди. Фолликулнинг ўсиб, етилиб бориши билан тавсифланадиган фолликул фазаси ва сариқ тана ривожланиб борадиган лютеин фазаси фарқланади. Фолликулни фазаси 14-16 кун давом этади. Фолликулнинг ривожланиш жараёнида унинг барча таркибий қисмлари (тухум ҳужайра, фолликул эпителийси, бириктирувчи тўқима пардаси) муҳим ўзгаришларга учрайди. Тухум ҳужайраси катталашиб, сиртида структурасиз парда ҳосил бўлади, цитоплазмасида эса мураккаб ўзгаришлар бўлиб туради. Тухум ҳужайра икки қайта бўлинганидан сўнг етилади, унинг шу тариқа бўлиниши натижасида тухум ҳужайрадан хромосомаларнинг ярми йўқолади. Етилиш жараёнида фаолликулар эпителий ўсиб, бир қаватли эпителийдан кўп қаватли эпителийга айланиб қолади. Фолликул ташқи томондан бириктирувчи тўқима пардаси билан қопланган. Сўнгра ҳужайралар тўпламининг марказида суюқлик билан тўлган бўшлиқлар юзага келади. Булар кейинчалик бир-бири билан қўшилиб, ичида эстроген гормони бўлган умумий бўшлиқни ҳосил қилади. Фолликул катталашади ва етук пуфаксимон фолликулга (Грааф пуфакчаси) айланади. Унинг қутби тухумдон юзасидан ҳартумга ўхшаб кўтарилиб чиқа бошлайди. Етилган фолликул ёрилиб, бўшлиғидан етилган тухум ҳужайранинг чиқишини овуляция деб аталади. Етилган тухум ҳужайраси фолликул суюқлиги билан бирга қорин бўшлиғига, кейин эса бачадон найига тушади. 28 кунлик циклда овуляция хайз циклининг биринчи кунидан бошлаб хисобланганда одатда 14-16 куни бўлиб ўтади. Лютеин фазасида ёрилган фолликул ўрнида сариқ тана пайдо бўлади. Аёлни бўйида бўлмаса, сариқ тана бир қанча босқичлардан ўтиб, атрофияланиб кетади. Бундай сариқ танани менструал сариқ тана деб айтилади. Орадан 2-3 хафта ўтгач у оқ танага (чандиққа) айланади. Аёлни бўйида бўлса, сариқ тана хомиладорликнинг 12-14 хафтасигача ривожланади

ва буни хомиладорлик сариқ танаси деб айтилади. Сариқ тана ўзининг гормонал фаолияти билан хомиладорликнинг меъёрда ўтишини таъминлайди. Хомиладорлакнинг маълум босқичига келиб сариқ тана фаолиятини плацента ўз зиммасига олади. Бачадоннинг шиллиқ пардасида тухумдон циклига яраша тўрта фаза кузатилади: 1) десквамация фазаси бачадоннинг функционал шиллиқ пардаси парчаланиб, тушиб кетиши ва одатда 3-5 кун давомида қон келиб туриши билан намоён бўлади. Бу ходиса хайз, яъни менструация деб аталади ва менструал сариқ тананинг халок бўла бошлаши ва атрофияга учрашига тўғри келади; 2) регенерация фазаси шиллиқ парданинг тикланиши билан тавсифланади. Бу жараён циклнинг 6-8 кунига келиб тугалланади; 3) пролиферация (ўсиш) фазаси тухумдонда фолликул етилиши ва овуляция бошланишига тўғри келади ва циклнинг 14 кунигача давом этади. Бачадон катталашиб, қонга тўлиб туради; 4) секреция фазаси сариқ тананинг ривожланиши ва ўсиб етилишига тўғри келади ва циклнинг 14-15 кунидан бошлаб 28 кунигача, яъни охирига қадар давом этади. Сариқ тана гормонлари таъсири остида бачадон шиллиқ танаси безлари катталашиб, бўшлиғи кенгаяди, безлар секрет чиқара бошлайди. Ана шу ўзгаришлар натижасида бачадон шиллиқ пардасида уруғланиш рўй берса, эмбрионнинг пайвандланиб олиши (имплантация) ва ривожланиб бориши учун қулай шароитлар юзага келади. Аммо аёлнинг бўйида бўлмай қолса сариқ тана холок бўлади, эндометрийнинг фаол қатлами кўчиб тушиб кетади, хайз бошланади. Натижада бутун организмда, тухумдон, бачадонда янги циклик ўзгаришлар тўлқини бошланади. Аёлларнинг жинсий фаолияти тухумдонларда ҳосил бўлиб турадиган жинсий гормонлар ва гопофизнинг олдинги бўлагида ҳосил бўлувчи гонадотроп гормонлар иштирокида идора қилинади. Сут безларининг тузилиши ва функцияси. Аёлларнинг жинсий аъзолари жумла - сига сут безлари ҳам киради. Сут безлари жинсий балоғат пайтидан бошлаб зўр бериб ривожланишига ўтади. Уларнинг шу тарзда ривожланиши

тухумдонларнинг гормонал фаолиятига боғлиқ. Сут безлари жуфт аъзолар бўлиб, катта кўкрак му шаг ининг олдинги юзасида, III қовурқа билан IV қовурға орасида жойлашган. Безнинг қоқ ўртасидан бирозгина пастда, унинг юзасида кўкрак учи бор. Сут безлари 15-20 та мураккаб альвеоляр - найсимон безлар бурчакларидан ташкил топган. Шу бўлакчаларнинг ўртасида бириктирувчи тўқима билан ёғ тўқимаси қатламлари ётади. Бу безлар кўкрак учида очилади. Тешигининг оғзи олдида без йўллари сут тўпланиб турадиган кенгаймалар - синуслар ҳосил қилади. Аёлларнинг жинсий гормонларининг хосил бўдиши. Экстрогенлар ва гестагенлар аёлларнинг жинсий гормонлари хисобланади. Асосий эстрогенларга - эстрон, эстриол ва эстрадиоллар киради. Эстрогенларнинг кўп қисми фолликуллар билан Грааф пуфакчала - рининг пардасида ҳосил бўлади. Буйрак усти безларининг п ў стло ғ ида ҳам бир оз миқ-дорда экстрогенла р ҳосил бўлади. Эстрогенлар аёлнинг бало ғ атга етишига яъни, унинг организми ва жинсий аъзоларнинг ривожланиши, уруғланиши, хомиланинг ривож-ланиши ва бола туғишни таъминлаб берадиган даражага етишига замин яратади. Бу гормон организмда иккиламчи жинсий белгилар пайдо бўлишида (тана тузилишининг хусусиятлари, с у т безларининг ривожланиши, бадандаги жун қопламининг табиати ва бошқалар) асосий роль ўйнайди. Демак, овариал - менструал цикл экстрогенларнинг ҳосил бўлиши ва физиологик таъсирига боғлиқ жараён. Циклнинг ўртасида эстрогенлар ҳаммадан ҳам кўп ишлаб чиқарилади. Эстрогенлар эндометрий ва миометрий гипертро - фияси ва гиперплазиясига сабабчи бўлади, бачадоннинг қон билан таъминланишини яхшилайди. Эстрогенлар балоғатга етиш даврида бачадонни катталашиб, с у т безларини ўсишига ёрдам беради. Эстрогенлар асаб ва юрак-томир тизимига, моддалар алмашинувига ҳам жиддий таъсир қилади. Тухумдонлардаги сариқ танада ҳосил бўлган гормонларга гестагенлар киради ва унинг а сосий вакили прогестерондир. Бу гормон хомиладорликнинг меъ ё рда боришини таъминлайди. Прогестерон уруғланган

тухум ҳ ужайранинг пайвандланиб олишига эндометрийни тайёрлайди, миометрий гипертрофияси ва сут безлари ривожланишини тезлаштиради. Кейинчароқ прогестерон хомиладорлик билан алоқадор бўлган бир қанча жараёнларни таъминлаб беради. Хомиладорликнинг кейинги босқичида прогестеронни плацента ишлаб чиқаради. Гонадотроп гормонларга фолликулларни стимулловчи гормон, лютеинловчи гормон ва пролактин (лютеотроп гормон) киради. Гипоталамуснинг тегишли рилизинг – омиллари таъсири остида бу гормонлар гипофизнинг олдинги бўлагида ҳосил бўлади. Фолликул - ларни стимулловчи гормон фолликулларнинг ривожланишини ва Грааф пуфакчаларига айланишини кучайтиради. Лютеинловчи гормон тухумдонлардаги ички секретор ҳ ужайраларнинг ривожланишини рағбат лайди ва натижада эстрогенлар ҳосил бўлишини тезлаштиради. Бу гормон тухумдонда овуляцияни ва ёрилган фолликул ўрнида сариқ тана пайдо бўлишини белгилаб беради. Пролактин сариқ танада прогестерон ҳосил бўлишига замин яратади. Гипофизда гонадотропинлар икки хил даражада секрецияланади. Биринчиси гонодропинлар паст жаражада доимий равишда ишлаб чи қ арилади. Циклик равишда ўтадиган иккинчиси овариал - менструал циклнинг муайн босқичида юзага чиқади ва даражаси биринчисидан кўра юқорироқ бўлади. Хайз циклининг бошида фолликулларни стимулловчи гормон кўпайиб, 6 - 9 кунлари энг юқори даражага етади. Кейинчароқ бу гормон секрецияси секин-аста пасайиб кетади ва лютеинловчи гормон секрецияси кучая бошлайди. Лютеинловчи гормон секрецияси энг юқори даражага чиқиши овуляцияга олиб келади. Гонадотропинлар ва жинсий гормонлар секрециялари орасида қайтар алоқа мавжуд. Эстрогенлар кам миқдорда бўлганида фолликулларни стимуловчи гормоннинг ҳосил бўлиши тезлашади, аммо эстрогенлар миқдори кўпайиши билан бу жараён секинлашади. Прогестероннинг кичик миқдори лютеинловчи гормон секрециясини кучайтирса, катта миқдори уни

камайтиради. Демак, хайз цикли ўз-ўзини идора этиб борувчи қўшалоқ тизим: гипоталамус – гипофиз – тухумдон тизими идора қилади. Уруғланиш ва ҳомиладорлик. Уруғланиш. Етук эркак жинсий ҳужайраси сперма - тозоид билан аёл жинсий ҳужайраси (тухум ҳужайра, гамета) нинг бир-бирига қўши-лиш жараёнига уруғланиш (оталаниш) деб айтилади. Уруғланишда янги ҳужайра (зигота, тухум) пайдо бўлади. Сперматозоидларнинг бачадонга ўтишининг асосий шарти уларнинг мустақил холда ҳаракатланишга қодирлигидир. Улар қинга тушгандан сўнг бачадон бўйнига томон ҳаракатланади. қиндаги кислотали муҳит сперматозоидларнинг бир қисмини халок қилади, қолгани бачадон йўлига ўтади. Бачадонда сперматозоидларнинг ҳаракатчанлиги 3 - 4 кун сақланиб туришига имкон берадиган муҳит бўлади. Сперматозоидларнинг уруғлантириш лаёқати 2 кунгина сақланиб туради. Сперматозоидлар 30 дақиқада бачадон бўшлиғига етиб олади ва 1-2 соатдан сўнг бачадон найларига ўтиб, шу жойда тухум билан учрашади. Тухум ҳужайра мустақил ҳаракатланиш хусусиятига эга эмас. Тиниқ парда ва шуълали тож билан ўралиб турадиган етук тухум ҳужайра ёрилган фолликулдан корин бўшлиғига тушади. Най ва шокилаларнинг перистальтик ҳаракатлари билан эпителий киприкча - ларининг ҳаракатлари тухум ҳужайранинг найга тушишига ёрдам беради. Одатда бачадон найининг бошланғич қисмида уруғланиш жараёни содир бўлади. Бачадон найига тушган тухум ҳужайрага миллионлаб сперматозоидлар яқинлашиб келгани билан тухум ҳужайрага ўтганларидан фақат биттаси уруғлантиради. ўша сперматозоиднинг ядроси тухум ҳужайра ядросига етиб бориб, у билан қўшилади. Натижада ягона зигота ҳосил бўлади. Демак, ота ирсияти она ирсияти билан бирлашади. Уруғланиш пайтидан бошлаб аёлда бўйида бўлиш, яъни хомиладорлик жараёни бошланади. Зигота. Уруғланишдан кейин дархол зигота майдаланиш босқичига киради. Майдаланиш босқичи зиготанинг бластомерлар деб аталадиган икки ҳ ужайрага бўлишидан бошланади. Бир-биридан ажралиб кетмайдиган

бластомерларнинг яна бўлиниши уларнинг шар шаклида бўладиган комплекси (морула) ҳосил бўлишига олиб келади. Сўнгра моруланинг ичида бўшлиқ вужудга келади ва бласт у ла ҳосил бўлади. Бласт у ла девори (бластодерма) бир ёки бир неча қават ҳ ужайралар (бластомерлар) дан иборат бўлади, булар бирламчи тана бўшлиғини ўраб туради. Бластомерларнинг баъзилари - тўдалашиб, тугунча - эмбриобластга айланади, бошқалари эса унинг юзасини ўраб олиб, трофобласт ҳосил қилади. Гаструлация боскичлари ва эмбрион ривожланиши. Бир қаватли эмбрионнинг (пушт, бластуланинг) уч қаватли пушт – гаструлага айланиши гаструляция дейилади. Гаструляциянинг усулларидан бири инвагинациядир (ичига тортилиши). Инвагинация мохият эътибори билан шундан иборатки, бластуланинг битта ярим шари тортилиб иккинчисининг ичига киради, натижада шар ўрнига қўш деворли косага ўхшаган хосила пайдо бўлади. Ташқи қавати ташқи эмбрион варағи (бирламчи эктодерма), ички қавати эса ички эмбрион варағи (бирламчи эндодерма) деб аталади. Кейинчалик эктодерма ва эндодерма орасида ўрта эмбрион варағи – бирламчи мезодерма вужудга келади. Одамда гаструляциянинг икки босқичи бор. Биринчи босқичида (8 куни) эмбриобластнинг бир қисми амнион ёки амниотик пуфакча деб аталадиган хосил ага айланади. Унинг туби эктодермадан юзага келган бўлади, туби тагида жойлашган энтодерма эса сариклик пуфакчасини ҳосил қилади. Иккала эмбрион вара ғ и шу жойда биргаликда эмбрион қ алқончаси, яъни эмбрион танасини пайдо қилади. Амниотик пуфакчанинг қ оп қ оги ҳамда ён қисмлари биргаликда танасини пайдо қилади. Амниотик пуфакчанинг қ оп қғ и ҳамда ён қисмлари ва сари қ лик пуфакчасининг каттагина қисми эмбрион танаси таркибига кирмайди ҳамда вақтинчалик (провизор) ёки эмбриондан ташқари аъзоларга айланади. Гаструляциянинг иккинчи босқичи муртаклар ўқ комплекси вужудга келиши билан таърифланади (15-16 кунлари). Муртаклар комплекси: 1 ) кейинчалик асаб найи – асаб тизимининг муртагига

айланадиган нейроэктодермадан ; 2 ) хорда (орқа тори) ва мезодермадан ва 3 ) ичак найидан иборат бўлади. Эмбрион эмбрион қисмлардан ало х ида ажралиб чиқиб, бўйига ўсади ва бош (краниал) ҳамда дум (каудал) томонлари бўлган цилиндирсимон тузилмага айланади. Шу билан бир вақтда эмбрион варақлари ҳам ўзгаришларига учрайди. Ташқи эмбрион варағи ёки эктодерма тери эктодермасини пайдо қилади. Тери эпителийси ва унинг унумлари (соч, жунлар, тирноқлар, ёғ безлари ва сут безлари), оғиз бўшлиғи шиллиқ пардалари ва безларни қопловчи эпителийнинг бир қисми, сийдик чиқариш ва уруғ чиқариш йўллари эпителийси тери эктодермасидан ривожланади. Нейроэктодермадан марказий ва периферик асаб тизимининг ҳамма қисмлари ривожланади. Ички эмбрион варағи ёки эндодерма перихордал пластинка ва ичак энтодермасидан иборат бўлади. Перихордал пластинкадан хаво ўтказувчи йўллар ва ўпка эпителийси, оғиз бўшлиғи ҳамда ҳалқум шиллиқ пардасининг кўп қисми, гипофиз, калқонсимон без ва калқонсимон олд безлар тўқимаси, шунингдек, қизилўнгачнинг қопловчи эпителийлари ва безлари ривожланиб етилади. Ичак энтодермасидан меъда, ичак ва ўт чиқарувчи йўлларнинг қопловчи эпителийси ва безлари, шунингдек, жигар ҳамда меъда ости безининг без тўқималари пайдо бўлади. ўрта эмбрион варағи ёки мезодерма аввалига хорданинг ўнг ва чап томонларида метамер равишда жойлашган орқа сегментлари ёки сомитларидан иборат бўлади (43- 44 жуфт). Булар сегмент оёқчалари (нефротомлар) ёрдамида мезодерманинг сегментларга бўлинмаган вентрал бўлимлари билан туташиб туради. Мезодерманинг ана шу вентрал бўлимларини спланхнотомлар деб аталади. Сомитларнинг ҳар бири учта қисмга дифференциацияланади: 1) дорсолатерал билан склеротом орасидан жой олган ҳамда скелет мушакларининг муртаги бўлган миотомга ажралади. Кейинчалик миотом- лардан тана мушаклари ривожланади. Дерматомлардан терини бириктирувчи тўқима қатлами пайдо бўлади. Склеторотомлардан умуртқалар, қовурғалар, умуртқалараро диск - лар ва скелетнинг бошқа бўлимлари ривожланади.

Нефротомлар ҳар хил тузилмаларни пайдо қилади. Спланхнотомлар (мезодерманинг сегментларга бўлинмаган қисми) иккиламчи тана бўшлиғи ёки целомни ҳосил қилади. Целом перикард бўшлиғи, плевра бўшлиғи ва қорин бўшлиғига айланади. Эмбрионнинг целом қопламасидан ўсимтали ҳ ужайралар ажралиб чиқиб, эмбрион варақлари билан эмбрион танасидаги муртаклар ҳамда эмбриондан ташқи кисмлардаги барча бўшлиқни тўлдиради. Мана шу ҳужайралар ҳаммаси жам бўлиб, мезенхима деб аталадиган алоҳида бир муртакни ташкил қилади. Мезенхима аввалига эмбрионнинг турли қисмларига озиқ моддаларни ўтказиб, трофик фаолиятини бажаради, кейинчалик эса ундан қон ва қон яратувчи тўқималар, лимфа, қон томирлар, лимфа тугунлари ва талоқ ривожланади. Юқорида санаб ўтилган склеротомлар ва тери пластинкаларидан ва суяклар, силлиқ мушаклар мезенхимадан ҳосил бўлади. Эмбрион муртакларидан пайдо бўладиган тўқима ва аъзоларда гистологик дифференциация бошланиши билан, махсус фаолиятларни бажара бошлайди. Бу ходиса турли аъзолар учун ҳар хил муддатларда рўй беради. Умаман олганда эмбрионнинг кейинчалик ривожланиши учун мазкур пайтида қайси аъзоларнинг ишга тушиши зарур бўлса, ана шу аъзолар эртароқ ўз фаолиятини бошлайди. Буларга мисол қилиб юрак-томир тизими, қон яратувчи тўқималар, баъзи ички секреция безлари ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Эмбрионнинг ўзида шаклланиб пайдо бўладиган аъзолар билан бир вақтда унинг ривожланиши учун ёрдамчи аъзолар (хорион, амнион, аллантоис ва сари қ лик халтачаси) жуда ҳам катта роль ўйнайди. Хорион ёки ворсинкали парда хомиланинг пардасини ҳосил қилади ва амниотик халта ҳамда сариқлик халталари билан биргаликда уни ўраб туради. Хорионнинг бачадон девори ичкарисига қараб турадиган қисми тармоқланиб кетган бир қанча ворсинкалар чиқаради, шулар бачадон тўқималари билан ча ти шиб, қўшилиб кетади ва улар билан биргаликда бола ўрни ёки плацентани ҳосил қилишда иштирок қилади. Аёл плацентасида хорион ворсинкалари йўғон қон

томирларга – бачадоннинг шиллиқ пардасида бўладиган лакуналарга ўсиб киради. Плацента киндик тизимчаси воситасида хомила билан боғланган бўлади, киндик тизимчасида киндик (плацента) томирлари бўлиб, шу томирлар бўйлаб плацентадан хомила танасига ва тескари томонга, яъни хомила танасидан плацентага қон ўтиб туради. Х омиланинг ички пардаси (а мнион ) суюқлик билан тўлган пуфакчадан иборат. Эмбрион шу суюқликда ривожланади. Ички пардани қ а ғ оно қ пардаси деб аталади. Хомила то туғилиш пайтгача шу парда ичида туради. Амнион суюқлиги хомиланинг моддалар алмашинувида иштирок қилади, уни нокулай механик таъсирлардан сақлайди ва туғру қ жараён ининг тўғри ўтишига имконият яратади. Аллантоис ёки сийдик халтачаси юқори даражали умуртқали ур ғ очи ҳайвонлар ва аёлда муҳим роль ўйнайди. У ажралиш фаолиятига алоқадордир, алмашинув махсулотлари – урат т у злар унда тўпланади. Аёлда мазкур аъзонинг энтодермал м у ртаги редукция - ланган, биро қ редукцияланган м у ртакни ў раб турадиган эмбриондан ташқаридаги мезен- химада қон томирлари пайдо бўлиб, булар кейин эмбрионда моддалар алмашинувини таминлаб турадиган киндик тизимчаси томирларига айланади. Тухум ҳ ужайрасида сариқ модда кўринишида захира озиқ моддалари бўлмайдиган барча урғочи ҳайвонларда сариқлик халтачаси эмбрионга озиқ бериб турадиган манба сифатида ўзининг аҳамиятини йўқотган бўлади. Сариқлик халтачаси деворининг мезенхимасида дастлабки қон томирлари пайдо бўлади , аммо плацентали урғочи ҳайвонлар билан аёлда булар кейинчалик редукцияланиб кетади. Эмбриондан ташқари қисмлар – амнион, сариқлик халтачаси, шунингдек трофо - бластнинг жуда барвақт ва кучли ривожланиши аёл ва одамсимон маймунларни урғо-чилари га хос белги бўлиб ҳисобланади. Бошқа ҳамма урғочи ҳайвонлардан фарқ қилиб, аёлда эмбриондан меъёрда ривожланиши

учун шарт-шароит яратадиган эмбриондан ташқаридаги мосламалар эмбрионнинг ўзи шаклланишидан аввалроқ пайдо бўлади. Майдаланиш даврида эмбрион бачадон найидан унинг бўшлиғига сўрилиб боради. Бу миграция 6-7 кун давом этади, шундан кейин эмбрион бачадонга тушади ва унинг шиллиқ пардасига кириб жойлашиб олади. Шу жараёнга эмбрион пайвандланиши ( имплантацияси ) деб аталади. Хомиладорлик бошланганлиги сабабли мана шу даврда қалинлиги 3 - 4мм ли шиллиқ парда нинг фаолий қатлами шаклан ўзгаради. Энди у тухумнинг децидуал пардаси деб аталадиган бўлади. Тухум ҳамма томонидан децидуал парда элементлари билан қопланиб туради. Шундай қилиб, бошланғич босқичлар ниҳоясига етгач , амнион суюқлиги амнион (сув пардаси), хорион (ворсинкали парда) ва децидуал ( она пардаси ) парда билан ўралиб қолади. Амнион билан хорион келиб чиқиши жиҳатидан олганда хомила пардалари бўлиб хисобланса, децидуал парда о на пардаси бўлиб, бачадон шиллиқ пардаси ни хосил қи лади. Хомила ривожланишида децидуал парданинг тухум билан бачадон девори ўртасида жойлашган қисми йуғонлашиб боради, унда бир канча томирлар пайдо бўлади. Тушиб кетадиган шу парда қисми плацентанинг она қисмига айланади. Хорион ворсиналари дастлаб хомила тухумининг бутун юзасини бир текис қоплаб туради. Хомиладорликнинг II ойида децидуал пардага тақалиб турган жойдан бошқа жойларидаги ворсинкалар атрофиялана бошлайди. Бу ердаги ворсинкалар ўсиб, сертармоқ бўлиб кетади, уларга аллантоисдан томирлар ўсиб киради. Хорионнинг мана шу қисми плацентанинг хомила қисмига айланади. Сув пардаси ёки амнион туташ халта бўлиб, сувга ўралган хомила шунинг ичида туради. Плацента ёрдамида хомила нафас олади, озиқланади ва моддалар алмашинуви махсулотларини ташқарига чиқариб туради. Хорион ворсинкалари плацентанинг асосий массасини ташкил қилади. Физик- кимёвий жихатдан олганда ворсинкалар ярим ўтказгич мембраналардир. Она билан хомила ўртасида бўладиган моддалар алмашинуви шу мембрана

орқали юзага чиқади. Баъзи ворсинкалар она тўқималари билан қўшилиб, ўсиб кетади, кўпчилиги эса ворсинкалараро бўшлиқда айланиб турадиган қонга эркин холда бевосита ботиб туради. Ворсинкаларни ювиб ўтадиган она қони ивимайди ва хомила қони билан аралашмайди. Она қонидан хомила қонига кислород, озиқ моддалар ва хомиланинг ривожланиши учун зарур бўлган бошқа моддалар ўтиб туради. Хомила организмдан чиқариб ташланиши зарур бўлган алмашинув маҳсулотлари ва карбонат кислота она қонига тушиб туради. Плацента тўқимаси йирик оқсил молекулаларини, айрим микроэлементлар, бактериялар ва биологик фаол моддаларни ўтказмайдиган ўзига хос бир тўсиқ хисобланади. Аммо, кўпчилик моддалар - дори ва гормонал препаратлар, антителолар, токсинлар хомилага анчагина осон ўтиши ва аъзолари билан т ўқ ималарида патологик ўзгаришларни пайдо қилиши мумкин. Боланинг она қорнида ривожланиши. Бундай ривожланиш шартли равишда икки даврга: 1) эмбрионал даврига ва 2) хомила даврига (фетал давр) бўлинади. Эмбрионал давр уруғланиш пайтидан бошлаб, то хомиладорликнинг II ойи охиригача давом қилади. Бу даврда энг муҳим аъзо ва тизимлар (асаб, қон яратиш, юрак-томир, хазм, ажратиш, эндокрин тизимлар) нинг муртаклари ҳосил бўлади, гавда, бош, юз, қўл-оёқ муртаклари шаклланади. Эмбрионда одамга хос хусусиятлар шаклланади. Мана шу даврда ривож - ланиш жараёнлари жуда тез бўлади, мослаштирувчи механизмлар хали ривожланмаган бўлади. Шу сабабдан ҳам эмбрион зарар етказувчи омиллар таъсирига жуда ҳам сезгир бўлади. Эмбрионнинг ривожланиши кислород етишмовчилиги, хаддан ташқари қизиб кетиш, микроблар, алкогол ва бошқа моддалар издан чиқариб, унинг халок бўлишига ёки майиб-мажрух бўлиб қолишига олиб келади. Хомила, яъни фетал давр II ой (8 хафта) охиридан бошлаб, хомила ту ғ илгунча давом этади. Бу даврда хомила тез ўсиб, аъзо ва тизимлари тез ривожланади. IV ой охирига келиб (16 хафта) хомиланинг бўйи 15см,

массаси 110-120г ни ташкил қилади. V ойнинг охирида (20 хафта) хомила юрагини уриши яхши эшитилади ва унинг ҳаракати билинади. VII ойнинг охирига кетиб (28 хафта) хомила массаси 1000-1200г га, буйи 35-36см га етади. Шу даврда хомила туғилса, чала туғилган хисобланади, аммо яшаб кетишга қодир бўлади, фақат яхши парвариш талаб қилинади. Х ой охирига келиб (40 хафта) хомиланинг чалалиги г а хос белгилар йўқолиб кетади ва тўла етилади, бўйи ўрта ҳисобда 50-52см, тана-сининг массаси 3200-3500г га етади. Хомиланинг фаолий тизимлари бу даврда она қорнидан ташқарида яшашга тўла мослашади. Хомила она қорнида ривожланаётганида кислород, оқсиллар, ёғлар, углеводлар, тузлар , витаминлар ва бошқа моддалар тобора кўпроқ миқдорда талаб қилина бошлайди. Бу моддаларнинг ҳаммаси аёл организмдан ўтиб туради. Хомиладаги моддалар алмашинувининг охирги махсулотлари она қонига ўтиб, онанинг ажратиш аъзолари ёрдамида ташқарига чиқариб ташланади. Демак, хомиладорлик даврида она организм қўшимча ишни бажаради. Бу иш энг муҳим тизим ва аъзоларнинг фаолиятини кучайтириш ва қайта кўришни талаб қилади. Бундай физиологик ўзгаришлар хомиларнинг тўғри ривожланишига, аёл организмини туғишга ва болани эмизиб боқишга тайёрлайди. Хомиладорликда она организми аъзо ва тизимларидаги ўзгаришлар. Онанинг эндокрин безлар тизимида муҳим ўзгаришлар кузатилади. Тухумдонда янги ички секреция бези – хомиладорлик сариқ танаси пайдо бўлади. Унинг гормони (прогестерон) тухумнинг пайвандланиб олиниш ва хомиладорликнинг ривожланиши учун замин яратади. Хомиладорликнинг III - IV ойидан бошлаб сариқ тана регрессияга учрайди ва унинг бажарадиган вазифасини плацента бажара бошлайди. Плацентада ишланиб чиқ ила диган гормонлар хомиланинг ривожланиши учун катта аҳамиятга эга. Хомиладорликнинг дастлабки хафта ва ойларида хориал гонадотропин синтези кескин тезлашади. Айни пайтда эстроген гормонлар (эстрон, эстреол, эстрадиол) ва прогестерон ишланиб ва лютеотроп гормон (пролактин),

глюкокортикоидлар ва минералокортикоидларни синтези сезиларли даражада тезлашади. Хомиладорликни сўнгида гипоталамусда оқситоцин синтези тезлашиб, у г и пофизда кўпроқ тўплана бошлайди. Туғруқ вақтида она қонига окситоцинни тушиши кучаяди. Хомиладорлик вақтида асосий модда алмашинуви ва кислород истеъмоли тезлашади. Юрак-томирлар тизими фаолияти хомиладорлик даврида юқори даражада ишлай бошлайди. Бачадондаги томирлар турининг катталашуви, қон массасининг кўпайиши, плацентада янги қон айланиш доираси пайдо бўлиши кузатилади. Хомиладор аёлнинг юраги одатдагидан кўра юқори даражада ишлашга мослаша бошлайди. Чап қоринчаси физиологик тарзда гипертрофияланади, юракнинг дақиқалик хажми ортиб, пульс бирозг и на тезлашади. Хомиладорлик даврида қон яратилиши кучаяди, эритроцитлар , гемоглобин, қон плазмаси миқдори ва умумий қон хажми кўпаяди. Бу эса хомилага озиқ моддалар ва кислородни меъёрда етказиб берилишига олиб келади. Она метаболизми билан биргаликда хомила метаболизми махсулотлари зарарсизлантириб туриш учун хомиладорлик даврида жигар зўр бериб иш л ай бошлайди. Она ва хомиладаги алмашинув махсулотларини организмдан чиқариб ташлаш учун буйраклар ҳам юқори тезликда ишлайди. Хомиладорлик даврида сут безлари биринчидан без тўқимасининг катталашуви хисобига, иккинчидан ёғ ҳ ужайраларнинг кўпайиши хисобига йириклашади. Сут безларининг қон билан таъминланиши тезлашади, учлари қ орая бошлайди ( пигмент - ланиши кучаяди ) , без бўлакчаларининг эпителиал ҳ ужайралари сероз суюқлик (о ғ из сути) ишлаб чиқара бошлайди. Хомиладорлик даври да ҳаммадан ҳам жинсий аъзолар д а кучли ўзгаришлар кузатилади. Бачадон катталашади, массаси хомиладорликнинг охирида 1000- 1200г га етади , б ўшлиғининг хажми 500 марта катталашади. Хомиладорлик даврида бачадоннинг қон билан таъминланиши ва ундаги оксидлаш жараёнлари кескин тезлашади. Бачадондаги метаболизм ва пластик жараёнларнинг тезлашиши шу аъзонинг ў сиши ни ва хомиланинг ози қ ланиши тўла таъминлайди. Демак, хомиланинг ривожланиши ва хомиладорликнинг

меъёрда ўтишини таъминлашда аёл организмнинг энг муҳим аъзо ва тизимлари қ атнашади. Бола т уғ илиши жараёни . Туғрук физиологик жараён бўлиб, бунда хомила, плацента ва унинг пардалари ҳамда қ оғоноқ сувлари бачадондан туғру қ йўллари орқали хайдаб чиқарилади. Физиологик туғру қ ўрта ҳисобда хомиладорликнинг 280 куни ёки 40 хафтасида бошланади. Шунда хомила етук бўлади ва она қорнидан ташқарида яшашга тўла имкониятга эга бўлади. Туғру қ жараёни учта: 1) бачадон очилиш даври ; 2) хомилани хайдаб чиқариш даври ва 3) туғрукдан кейинги давр лар га бўлинади. Туғру қ нинг биринчи даври тўлғоқлар кўринишидаги туғруқ фаолиятининг дамбадам пайдо бўлиб туриши билан тасвирланади. Т ў лғоқлар – бу бачадоннинг одам ихтиёридан ташқари қисқариб туриши билан намоён бўлади. Тўлғоқлар орасида ўтадиган вақтни па у за деб аталади. Т ў л ғ оклар пайтида бачадон ичидаги босим кучайиб, хомила тухумига (хомила пардалари, қ оғоноқ сувлари ва хомилага) тай з иқ кўрсатади. Бачадон ичидаги босим тай з и қ и остида қ оғоноқ сувлари бачадондан чиқиш томонга йў н а л ади. Бачадон бўйни очилиши даврида аёлнинг жинсий аъзоларида туғруқ йўлларини улардан хомила ва хомила тухумининг бошқа элементлари ўтишига тайёрла ниш жараёнлар и бўлади. Биринчи марта туғаётган аёлларда бу давр ўрта ҳисобда 18 соат давом этса, такрор туғаётганларда икки марта тезроқ бўлади. Бачадон бўйни тўла очилишидан бошлаб хомила ту ғ илгунча орадан ўтадиган вақтни хайдаб чиқариш даври деб аталади. Меъерда бачадон бўйни тўла очилиб тург а н маҳалда қоғоноқ сувлари келади. Хайдаб чи қ ариш даврида бачадоннинг қисқаришларига қ орин пресси мушакларининг қисқаришлари қўшилиб, кучанишлар бошланади. Кучанишлар натижасида бачадоннинг ичидаги босим тағин ҳам зўраяди ва хомиланинг бачадондан хайдаб чиқарилишини таъминлайди. Хомила бир нечта мураккаб ҳаракатлар қилиб, унинг олдинда ётган қисми чаноқ тубига томон йўланади, жинсий ёриқни чўзади ва хомила туғилади. Т ў нғичини туғаётган аёлларда хайдаб

чиқариш даври 1-2 соат гача давом этса , такрор туғаётганларда 0,5 -1 соат гача давом этади. Хомила туғилган маҳалдан бошлаб то йўлдош тушгунча орадан ўтадиган вақт туғруқдан кейинги давр деб аталади. Хомила туғилгандан кейин йўлдош тўл ғ оқлари пайдо бўлади, мана шу тўлғоқлар плацентанинг бачадон деворидан к ў чишига олиб келади. К ў чган плацента пардалари билан биргаликда пастга, яъни бачадондан чиқиш томонга йўналади ва бир оз кучанишдан 10-40 дақиқагача ( ўрта ҳисобда 15-20 дақиқа ) давом этади. Айни пайтда ўрнидан к ў чиб, тушиб кетгандан сўнг бачадон мушаклари қисқариб туради. Тромб пайдо бўлгани сабабли бачадондан қон оқиши тўхтайди.

Адабиётлар: 1. Клиническая фармакология, под ред. В.Г. Кукеса, М.1991 г. 2. Основы клинической фармакологии и рациональной фармакотерапии, М.2002 г. 3. Харкевич Д.А.Азизова С.С., Махсумов М.Н. ва бошқаларнинг «Фармакология» уқув адабиётлари 4. Лепахин В.К. и др. «Клиническая фармакология», М. 1988 г. 5. Маматов Ю ва бошқалар «Клиническая фармакология», Т.2002 й.

Похожие

Нафас аъзолари физиологияси

Айирув аъзолари физиологияси

Хазм қилиш аъзолари физиологияси

Сезги аъзолари ёки анализаторлар физиологияси ва гигиенаси

Сезги аъзолари