Сезги аъзолари - Медицина - Рефераты

Сезги аъзолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

115.5 KB

Сезги аъзолари Режа: 1. Сезги аъзолари, морфофункционал тавсифи, сенсор аъзолар ва хужайралар турлари. 2. Нейросенсор аъзолар. Кўриш аъзоси, кўз олмаси, пардалари. 3. Кўз аппаратлари: диоптрик, аккомадацион ва фоторецептор аппаратлар тузилиши. 4. Рецептор парда, унинг қаватлари, нейронеларнинг турларини ўрганиш. 5. Фоторецептор хужайралар: а) таёқсимон хужайралар, цитофизиологияси, б) колбасимон хужайралар цитофизиологияси. 6. Фоторецепция механизми. 7. Ҳид билиш аъзоси, гистофизиологияси. 8. Эпителиосенсор аъзолар, эшитув аъзолари, қулоқнинг қисмлари 9. Ички қулоқ, суяк ва пардали лабиринтлар, рецептор қисмлар. 10. Ички қулоқ, чиғаноқ қисм, спирал аъзо, хужайра таркиби, эшитиш гистофизиологияси. 11. Вестибуляр (дахлиз қисм). Қопча, бачадонча, рецептор қисмлари. 12. Ампуляр-эшитув қирраси, хужайра таркиби, мувозанат сақлаш, гисто-цитофизиологияси.

ТМИ: Кўриш ва эшитиш гистофизиологияси. Сезги аъзолари анал изатор лар бў либ хисобланади. Анализаторлар - рефлекс ёйининг афферент қисми б ў либ, марказий нерв системасининг ички ёки таш қи мухит билан боғ лайди. Ҳ ар бир анализатор 3 қ исмдан иборат: 1. Перифер ик қ исм - таъсиротни қ абўл этувчи; 2. Орал иқ қисм - импульсни ў тказувчи; 3. Марказий - қ абўл қилинган таъсиротни анализ ва синтез этувчи қ исм. Анализаторнинг пе риферик қ исми сезги аъзоси б ў либ, ривожланиш ман баи , тузилиши ва функциясига кўра улар уч типга ажратилади: 1. Марказий нейронлардан ривожланган сезги аъзолари. Уларнинг асосини хусусийла ш ган бирламчи - сезувчи нейросенсор рецептор хужайралар ташкил этади . Бу хужайралар хусусий-таъсиротни қ абўл қилувчи периферик ў симтага ва таъсиро т ни анализаторнинг ў рта қи смига узатувчи марказий ў симтага эга. Уларга к ў риш ва хид билиш аъзолари нерв лари киради. 2. Плакода - қ алинлашиши хосил этувчи, эктодермадан ривожланувчи сезги аъзолари. улар иккиламчи сезувчи сенсоэпителиал рецептор хужайралар б ў либ, марказий ў симталар тутмайди. Таъсирот анализаторининг орал иқ қисми - нерв охирларига узатилади. Уларга таъм билиш, мувозанат, эшитиш аъзолари киради. З. Капсулали ва капласиз нерв охирлари. Бу сезги аъзолари экстрорецепторлар б ў л иб , та шқи мухит таъсиротини қ абўл этадилар . КЎРИШ АЪЗОЛАРИ

Кўриш аъзоси - кўз жуфт аъзо бўлиб, кўз олмасидан ва ёрдамчи аппаратидан иборат. Ёрдамчи аппаратга қовоқлар, кўз ёши аппарати, кўзнинг харакатлантирувчи мушаклари киради. Кўз олмаси учта пардадан тузилган: 1. Та шқи - фиброз . 2. Ў рта - томирли З. Ички - тўрсимон Фиброз парда энг пишиқ б ў либ, кўз олмасига шакл беради ва кўз олмасининг ҳи мояланиш вазифасининг ў тайди. Унда икки қисм тафовут қ илинади: олдинги қисм, бир мунча б ў ртиб чиққан ва кичикроқ б ў либ, уни шох парда дейилади, иккичнси о p қ a c оҳ a к e н гp оқ склера б ў либ, оқсил парда деб ҳ ам юритилади. Шох п арда тиниқ , буртиб чиққан б ў либ, марказда қ алинлиги 0,8-0,9 мм чеккаси д а 1,1 мм атрофида б ў лади. Шох пардада беш қ a в a т тафовут этилади. 1. Олдинги эпителий 2. Чегараловчи мембрана З. Хусусий мод д а 4. Op қ a че га раловчи мембрана 5. Op қ a эпителий (эндотелий) 1. Шох парданинг олдинги эпитлеийси к ў п қ а в атли ясси мугузланмайдиган эпителий б ў либ, қ алинлиги 50 мк атрофида. Бу эпителий уч қ аватдан иборат. Олдинги чегараловчи мембранада (базал мембранада) ётувчи цилиндрик хужайралардан иборат базал қават . Тиканаксимон хужайралар қ авати 3-4 қ a то p хужайралардан иборат. Бу қ aвa т хужайралари юзаси цитоплазматик ў симталар - тиканаклар тутади. Ю қориги қ авати тиканаксимон хужайралар қ авати давоми б ў либ, 2-3 қ a то p ясси хужайралар д ан иборат энг юқориги қ атори аста-секин тушиб кетади. Эпителий қ аватда эркин нерв охирлари жойлашади.

2. Олдинги чегараловчи мембрана шох парда олдинги эпителийси учун базал мембрана б ў либ хизмат қил алд и . У фибрилляр тузилган, эластик эмас, коллаген толалар ў заро чалкашиб кетган б ў лади. Толалар қ алинлиги 18 мкм. Шох парданинг қ алинлиги эса 8-9 мкмга тенг б ў лади. З. Олдинги чегараловчи хусусий мо дд аси энг яхши ривожланган қ авати б ў либ; қ алинлиги 0,5 мм атрофида. Хусусий мод д а тўғри жойлашган бириктирувчи т ўқи манинг ингичка толаларидан тузилган. Ҳа р бир пластинка коллаген толалар тутамларидан тузилган. У лар нинг қ алинлиги 230 атрофида коллаген фибриллалари ва пластинкалари орасида мукопротеид д ан иборат ёпиштирувчи мод д а жойлашади. Пластинкалар орасидаги бўшлиқл ар ў заро ал оқ ада б ў либ, уларда фибробластлар ва адашган лимфоцитлар жойлашадилар. Хусусий моддада нерв охирлари кўп бўлади. 4. Op қ a чегараловчи мембрана шох парданинг 5-1 0 мкм қ алинликда тиниқ қ аватдир. Бу қ a в a т тартиб билан жойлашган коллаген фибриллалардан иборат. Бу фибрилалалрни нг бирикишдан олти бурчакли 100 мм катталикдаги тугунлар ҳосил бўлади. 5. Opқa эпи:rелий бир қaвaт полигонал шаклдаги хужайралардан тузилган. Бу хужайра ядролари турлича юмалоқ, овал, тақасимон бўлади. Эпителий тез қайта тикланиш хусусиятга эга. Чақалоқлар шох пардаси вертикал ва горизонтал жихатдан анчагина кичик. Унинг кенглиги 9 мм атрофида. Бир ёшда 1 ммгача, 2-3 ёшда эса 1 мм га кенгаяди. Бир ёшда шох парда кенглиги катталарникига ўхшаб, 11 мм га тенг бўлиб қолади. Шох пардасининг тортилиши ҳисобига бўлиб, бунинг натижасида шох парда ингичкалашади. Чақалоқлар шох пардаси қалинлиги 1 мм бўлса, 3 ёшга етганда 0,6 мм га тенг бўлиб қолади. Қ аригандан кейин шох парданинг сезувчанлиги сусаяди. Периферик қ исмларига томирлар ў сиб киради. Умуман шох парда қ алинлашади, нур синдириш қ обилияти пасаяди. СКЛЕР А - О Қ СИЛ ПАР ДА

Шох парданинг склерага ў тиш сохаси лимб деб аталади. Лимб ярим тиниқ 1,5-2 мм кенгликдаги х ал қ адир. Склера билан шох парда бирикиш сохасида Шлеммов канал и жойлашади. У нот ўғ pи шаклдаги ў заро ал оқ ада бўлувчи бўшлиқл ардан иборат ва кўз олдинги камерасидан суюқл икнинг оқишини таъминлайди. Склера зич бириктирувчи тўқимали 0,3-0,4 мм қ алинликдаги пластинкалардан тузилган, шох пардага яқин сохасида унинг қ алинлиги 0,6 мм кам бўлади. Кўз олмасининг орқа сида склера анчагина юпқ а бўлади. Орқа сохадаги склера илма-тешик пласти н ка бўлиб, бу тешиклардан кўриш нерви толалари ў тади. Склеранинг 2/3 таш қи қисми к ў pиш нерви пардасини, тешик пластинканинг 1/3 қисми склеранинг ички қисмини ҳ осил қил ади . Ча қа л оқл ар склераси анчагина эластик ва тиниқ бўлади. У орқ али пигмент кўриниб т ур ади. Шу сабабли уларнинг кўзида мовийлик сезилади. Икки ёшгача болаларда пигмент хужайралари кам ва қ ор амтир пластинка сус ривожланган. Томирли парда склера ости да жойлашади ва унинг 5/6 юзасини эгаллайди. Томирли парда олдинги сохаси 0,1 мм, о p қ a сохаси 0,2 мм қ алинликда бўлади. Склера ва томирли парда орасида сийрак толали бириктирувчи тўқ има ва пи г мент хужайралари ту г уни супх ори ои капиляр бўшлиқ жойлашади. Б ўшлиқ боланинг 6 ойлигида ҳ осил бўлади, 2 ёшга етганда пигмент хужайралар сони кўпаяди. Томирли парда 4 та пластинкадан иборат: таш қи - томир усти, хусусий томирли , хориокапиллярлар ва ички базилляр. Таш қи пластинка склера остида жойлашиб, эластик толалар, фибробластлар ва меланоцитларни кўплаб тутувчи сийрак толали бириктирувчи тўқи мадан ибор а т. Меланоцитлар болаларда, о қ танлиларда кам бўлади. Хусусий пластинка коллаген ва эластик толалар, кўплаб пигмент

хужайралар тутувчи сийрак бириктирувчи тўқи мадан иборат. Бундан та шқ ари бу пластинкада яна силлиқ мушак хужайралари тутамлари ҳ ам учрайди. Томирли пластинка кўплаб артериал веноз томирлар тутади. Томирли пластинканинг таш қи қ исмида бир мунча йирик веналар, ички қ исмида эса майда веналар жойлашиб, веноз томирлари чигалини ҳ осил қи лади ва хориокапиляр пластинкадаги капиллярлардан қон қ аб у л қи лади. Хориокапиллярлар пластинка тўр парданинг тишли қирғоқл аригача етиб боради ва томирли пластинка билан боғ ланган капиллярлар тўрини тутади. Бу ердаги капиллярлар йирик лаку н а типида, т у рли йирикликдаги, нотўғри шаклда ва бир-бирларига зич жойлашадилар. Базал пластинка 1-4 мк қ ал инлик да тўр парда чегарасида жойлашади. Унда икки қ aвa т тафовут этилади: таш қи қ a в a т эластик толалардан тузилиб, б у толалар хориокапилляр пластинкадан ў тади ва ички, анчагина қ алин қ a в a т , тўр парданинг пигмент эпителийси билан бо ғ ланган. Киприкли цилиар тана. Киприкли тана. (corpus ciliare). Томирли парданинг аррасимон чизиқ ва кўз гавхари чеккаси ўртасида жойлашувчи қалинлашган қисми кўз олмаси ичига бўртиб кириб киприкли танани хосил қилади. Кўз олмасининг меридионал кесимида киприкли тана узун учбурчак шаклида кўриниб, учбурчакнинг чўққиси аррасимон чизиққа, асоси эса кўзнинг олдинги камерасига тақалади. Киприкли тана икки қисмга бўлинади: 1) ички-силиар тож (corona ciliaris); 2) ташқи-силиар ҳалқа (orbiculus ciliaris). Киприкли тананинг асосий қисмини силлиқ мушак толалари (m.ciliaris) ташкил этади. Бундан ташқари, киприкли танадан радиал йўналишда кўпгина киприк ўсимталари (processus ciliaris) чиқади. Бу ўсимталардан кўз гавхари томон йўналган толалар чиқиб, улар киприкли тана белбоғини ёки Синн боғламини ҳосил қилади. Белбоҳ кўз гавҳари капсуласи билан туташиб, гавҳарнинг қавариқлигини ўзгартиришда (аккомодацияда) асосий вазифани ўтайди. Ички томондан мушакларга

томирли қаватнинг давоми бўлган қон томир ва каппилярларга бой бириктирувчи тўқима қатлами келиб туташади. Цилиар мушаклар уч хил йўналишда жойлашган силлиқ мушак ҳужайралардан иборат бўлиб, киприкли тананинг уч мушак тутамини ташкил қилади. Уларнинг энг сиртқиси (fasciculus meridionalis) склера билан мугуз парда чегарасида бошланади ва чўзилиб томирли парданинг бириктирувчи тўқимасида тугайди. Бу мушак қисқарганда киприкли тана белбоғини бўшаштиради, натижада, гавҳарнинг қавариқлиги ортиб, кўзнинг нур синдириш қобилияти кучаяди. Мушак ҳужайраларининг иккинчи қисми радиал йўналишда (fasciculus radialis) жойлашган. Учинчи гуруҳ мушак ҳужайралари киприкли тананинг икки чеккасида ҳалқа шаклида (fasciculus circularis) айланасига жойлашган. У қисқарган пайтда киприкли тана белбоғи таранг тортилади, натижасида, гавҳар яссилашиб, кўзнинг нур синдириш қобилияти пасаяди. Киприкли тана ва ўсимталардаги томирлар орасида артериялар деярли учрамайди. Уларда асосан капилляр ва кенг посткапилляр веналар бор. Киприкли тана, унинг мушаклари ва ўсимталари тўр парданинг цилиар қисми ( pars ciliaris retinae) билан қопланган. Бу ерда икки қават: 1) пигментга бой, бир қават кубсимон ҳужайралардан иборат ташқи қават; 2)эмбрионал типдаги тузилиши сақланиб қолган пигментсиз, бир қават кубсимон эпителийли ички қават ажратилади. Пигментсиз ички қаватнинг кўз бўшлиғига қараган юзаси шишасимон цилиар мембрана билан қопланган. Киприкли танани қопловчи эпителий ҳужайралари кўз камерасини тўлдириб турувчи суюқликни ишлаб чиқаришда иштирок этади. Киприкли тана ва унинг мушаклари аккомодация жараёнида катта аҳамиятга эга. Ёй парда (iris). Бу тузилма мугуз парда билан гавҳар орасида жойлашган пластинкадан иборат бўлиб, марказида кўз қорачиғи (pupilla)

мавжуд. Томирли парданинг ҳосиласи бўлган ёй парда бириктирувчи тўқимадан иборат стромага эга. Ёй парданинг олдинги юзасини мугуз парданинг орқа эпителийси ёки кўз камерасининг “ эндотелийси” қоплайди. Ёй парданинг орқа юзаси эса тўр парда пигментли эпителийсининг давоми бўлган бир қаватли кубсимон пигментли ҳужайралар билан қопланган. Ёй парда 5 қаватдан тузилган: 1) олдиги эпителий; 2)олдинги чегараловчи қават; 3) томирли қават; 4)орқа чегараловчи қават ;5)пигментли қават. Ёй парданинг олдинги юзасини қопловчи эпителий (epithelium anterius iridis) бир ыават ясси ҳужайралардан иборат бўлиб, яхлит қатлам шаклида мугуз парданинг ички қаватига ўтади. Олдинги чегараловчи қаватнинг (stratum externum limitans) негизи бириктирувчи тўқимадан иборат. Унда пигмент ҳужайралари, фибробластлар ва улар орасида толалар ва асосий модда жойлашади. Бу қават яхлит бўлмай, унда кейинги томирли қаватгача етадиган чуқурчалар мавжуд. Бу қават қора қўзларда пигментга мўл бўлган меланоцитлар тутса, мовий кўзларда эса пигмент кам бўлади. Демак, бу ҳужайралардаги пигмент миқдори ва сифати кўзнинг рангини белгилаб беради. Ёй парданинг томирли қавати (stratum vasculosum) юмалоқ бириктирувчи тўқимадан тузилиб, кўпгина қон томирларга эга. Бириктирувчи тўқима толаларининг тутамлари орасида узун ўсимталарга эга бўлган ҳужайралар жойлашади. Бу қаватда ёй парданинг мушаклари бор. Улар қорачиқни торайтирувчи (m. Sphincter pupillae) ва кенгайтирувчи (m. dilatator pupillae) мушаклардир. Қорачиқни торайтирувчи мушак қорачиқ чеккаси яқинида жойлашади, у айланасига йўналган силлиқ мушак тутамларидан иборат бўлиб, қорачиқнинг сфинктерини ҳосил қилади. Қорачиқни кенгайтирувчи мушак цилиар тана олдидан бошланиб, ёй парланинг қорачиқ чеккаси яқинида тугайди. Бу мушак тузилишининг ўзига хослиги шундаки, унинг ҳужайралари икки қисмдан

иборат: томирли қаватга қараган олдинги томонида – миофибриллалар жойлашиб, пигментсиз бўлади ва ядро жойлашган орқа томони эса пигмент сақлаб, миофибриллалар тутмайди. Орқа чегараловчи қават(stratum internum limitans) қорачиқни кенгайтирувчи мушак толаларининг пигментсиз ва ядро тутувчи пигментли қисмларини ўз ичига олади. У тўр парданинг ёй бўлимига зич ёпишиб туради. Кўзнинг мовий ранги хусусан шу қатламга боғлиқ..Пигмент мутлақо бўлмаса (албиносларда ) , ёй парда ундаги қон томирлар ҳисобига қизғиш бўлиб кўринади. Шуни қайд қилиш керакки, ёй парданинг мушаги мионеврал келиб чиқишига эга . У бошқа мушаклардан фарқ қилиб, нерв найидан тараққий этади ва кўз қадаҳсимон тузилмаси чеккаларининг ҳосиласи ҳисобланади. Цилиар тана кўзнинг олдинги сохасига ўтувчи томирли парда давоми бўлиб, кенглиги 6 мм бўлган халқадир, у аккомадацион аппарат ҳисобланади. Цилиар тана икки қисмдан иборат: ички гавхар томонга қaparaн қисми - цилиар тож ва ташқи - цилиар халқа бўлиб, томирли парда сохаси. Унинг чегараси тўр парданинг тишли қисмидир. Цилиар тожнинг ички юзасидан гавхар томонга киприкли (цилиар) боғламлар ўтади. Цилиар усимталар сони оpқa томондан камая бошлайди ва цилиар халқа сохасида эса кичик бурмалар ҳосил бўлади. Цилиар тана асосида цилиар мушак бўлиб, бу мушак тўрсимон парданинг тишсимон қисмида бошланади, у мушак қисқарганда кўз гавҳари қабариқлиги ўзгаради. Цилиар мушак силлиқ мушак хужайралари тутами бўлиб, уч хил йўналишда жойлашади. Камалак парда. Томирли парданинг олдинги қисми бўлиб, олдинги камерани оpқa камерадан ажратиб туради. Камалак парда марказида тешик, қорачиқ бўлиб, тешик қирғоқлари нотекис. Чунки қирғоқдаги пигмент эпителий қавати олдинги юзага кириб ва чиқиб жойлашади. Сийрак бириктирувчи тўқима хужайралари ўсимталар тутади ва

пигментларга бой бўлади. Тўқима элементларининг жойлашувига қараб камалак пардада беш қaвaт тофовут қилинади: 1. Олдинги эпителий 2. Ташқи чегараловчи қaвaт З. Томирли қaвaт 4. Ички чегараловчи қaвaт 5. Пигментли эпителий Тўр парда. Тўр парда тўрнинг ички пардаси, кўриш аъзосининг периферик анализатори бўлиб, унинг асосини учта нейрон - фоторецептор, ассоциатив (оралиқ) ва ганглионар хужайралар ташкил этади. Хужайра таналарининг ва ўсимталарининг жойлашуви натижасида тўр парда қатламлар ҳосил бўлади. Натижада тўр пардада ўн қатлам ажратиш мумкин: пигмент хужайралар қавати, таёқча ва колбачалар, ташқи донадор, ички тўрсимон, ганглиоз хужайралар қавати, кўриш нерви толалари қавати, ички чегараловчи қават. 1. Пигментли эпителий қавати томирли пардага зич бирикиб туради. У ўсимтали цитоплазмаси кўп меланин пигменти тутувчи меланоцитлардан тузилган. Хужайра ўсимталари колбача ва таёқча фото рецептор нейронларининг ораларида жойлашади. Пигментли эпителий ёруғлик нурини ютади ва трансформацияланади, кўзнинг ичида диффуз тарқалишига йўл қўймайди. 2. Колбача ва таёқча қавати фоторецептор нейронларининг периферик ўсимтаси бўлиб, ёруғлик ва ранг таъсиротни қабул этувчи асосий нейроцитлар ҳисобланадилар. Тўp пардада таёқчаларнинг умумий сони 125- 130 млн. колбачаларнинг сони эса 6-7 млн. ташкил этади. Колбача ва таёқчалар тўр пардада жойлашув зичлиги ҳам турли сохаларда турлича. Уларнинг энг зич жойлашган сохаси марказий чуқурча атрофида бўлиб, 1 мм 2 да, колбачалар сони 113000-147000 бўлади. Унинг диаметри 3,13-1,5 мк га тенг, таёқчалар бўлмайди. Таёқчалар пигмент эпителийси оралиғида радиал жойлашадилар.

Таё қ чалар ички ва та шқи қ исмлардан иборатдир. Та шқи қ исм цилиндр шаклида бўлиб, ички қ aвa т цитоплазматик мембранадан тузилган бўлади. Колбачалар 2 қ исмдан: таш қи ва ички қ исмлардан тузилган. Уларнинг тузилиши таё қ чаларга ў хшайди. Лекин та шқи бўлак бир мунча кенг. Бундан таш қ ари ички бўлак таш қи бўлакни ушлаб т у рувчи ба рмоқсимон ў симталарга эга. Таш қи бўлак кўриш нури радопсин тутади. Колбачалар ранг сезувчи нейроцитлардир. З. Таш қи чегараловчи мембрана глиал хужайраларнинг охирларидан тузилиб, улар колбача ва таё қ чаларни ушлаб т у ради. 4. Таш қи донадор қ a в a т фоторецептор нейронларнинг танасини тутади. Бу ерда ан иқ бўлмаган икки қато p ядроларни учратиш мумкин. Бир мунча йирик ядролар марказий чуқ урча ядроларига мос келса, майдалари эса марказий чуқ урча атрофи ядроларини ҳосил қил ади . 5. Ташқи тўрсимон қaвaт фоторецептор ва биполяр нейронларнинг контакт ҳосил қилувчи қаватдир. Бу ерда охирлари колбача оёқчалар ҳолида йўғонлашган фоторецепторлар ўсимталари ва биполяр нейронларнинг периферик ўсимталари жойлашади. 6. Ички донадор вaвaт икки хилдаги ассоциатив нейронлар танасидан ташкил топган: горизонтал ва биполяр нейронлардир, бундан ташқари глиал хужайралар ҳам жойлашадилар. 7. Ички тўрсимон қaвaт биполяр ва ганглионар хужайралар контакт ҳосил қиладиган қaвaт ҳисобланади. Бу ерда биполяр хужайралар нейритлари ва дендритлари ўртасида контактлар ҳосил бўлади. Бу қaвaт орқали томирлар ўтади. 8. Ганглионар хужайралар қавати. Ганглионар хужайралар тўр қаватнинг учинчи нейронидир. Бу мультиполяр нейроцитлар ички тўрсимон қaвaтra кириб борувчи ва биполяр нейронлар билан контактлар ҳосил қмлувчи кўплаб дендритлар тутади. Ҳар бир биполяр нейрон ўзининг

ганглиоз нейронига эга бўлиб, марказий чуқурчанинг колбача нейроцитлари билан контактлар ҳосил қилади. Бу қаватда бир-биридан глиал хужайралари билан ажралиб туради. 9. Нерв толалари қавати ганглиоз хужайралар нейритларидан тузилган. Улар миелинсиз бўлиб, радиал йўналган ҳолда кўр доғга бориб учрашадилар. Бу ерда нерв толалари миелин қобиқ билан қопланиб, кўриш нервини ҳосил қиладилар. 10. Ички чегараловчи мембрана зич жойлашган глиал хужайралар толаларидан тузилган. У кўз олмаси тубини ва томирли й ў лнинг олдинги қ исмини т ўлиқ қ оплайди. Лекин кўр доғ да яъни кўриш нерви дискида йўқол ади. Кўриш гистофизиологияси. Нур тўлқи нлари диоптрик аппаратлар мугуз парда, кўз гавхари, шишасимон тана ва аккомадацион аппаратлар киприкли тана, камалак (ёй) парда кўз қ ора чиғи ва гавхари ёрдамида кўзнинг рецептор аппаратига тўр парда рецептор хужайраларига б о ради, пигмент хужайралар ё рдамида таш қи дискка урилади. Рангли нур колбасимон, кундузги нур таё қсимон хужайралар га боради. Та шқи дискда биохимиявий жараён бўлиб, (радопсин ва йодопсинлар орқа ли) сезги қ аб у л қи линади. Қ абўл қи линган сезги рецеп тор хужайралардан ассоциатив, улардан ганглионар хужайралар орқ али кўрув нервига ў т а и. У ердан кўрув марказига боради, анализ қилин ади ва кўриш ҳосил бўлади. Ҳид билиш аъзоси Ҳидни сезиш жараёни ҳид билиш анализатори ёрдамида амалга ошади. У дистант таъсир кўрсатувчи анализатор бўлиб, у қабул қилувчи аппаратидан, ўтказувчи йўл ва ҳид ҳaқида ахборотни анализ ва синтез қилувчи қисми ҳаво йўлларининг бошланғич қисми бурун бўшлиғида жойлашади. Ҳид билиш сенсор ситеманинг периферик қисми бурун бўшлиғининг оpқa соҳасида жойлашади ва буруннинг шиллиқ пардасини

айрим қисмини эгаллайди. Бу қисм ҳид билиш зонаси бўлиб, ҳомила даврининг П-IV ойларида ривожланади. Ривожланишнинг 4- ойида ҳид билиш чyқурчасини ҳосил этувчи элементлардан таянч эпителиоцитлар ва нейросенсор ҳид билиш хужайралари ҳосил бўлади. Ҳид билиш аъзосининг тузилиши. Сут эмизувчилар бурун бўшлиғи тўсиқ ёрдамида икки симметрик қисмларга бўлинган. Бурун бўшлиғининг бўлинишида решеткали суякнинг перпендикуляр пластинкаси, юқўриги жaғнинг бурун тожи, ҳамда тоғай (бурун тўсиғининг олдинги харакатчан қисми) иштирок этади. Респиратор эпителий билан қопланган ва қон томирларга бой жағ чиғаноғи бурун бўшлиғини пастки нафас ва юқориги ҳид билиш қисмларига ажратади. " Одам бурун бўшлиғида ҳид билиш майдони 2 - 4 см 2 га тенг. Ҳид билиш эпителийсининг қалинлиги тўрли сут эмизувчиларда ҳар хил бўлади. Чунки тўрли сут эмизувчиларда эпителийдаги рецепторларнинг жойлашиш зичлиги бир хил эмас. Одам бурун бўшлиғи ҳид билиш майдонидаги хужайралар сони 10х10 6 га тенг эканлиги аниқланган. Ҳид билиш майдонидаги эпителий қопламаси баландлиги 60-90 мкм бўлиб, унда ҳид билиш нейронсенсор таянч ва базал эпителиоцитлардан тузилган. Рецептор нейросенсор хужайралар таянч эпителиоцитлар орасида жойлашиб, ташқи калта дендрит ва узун марказий аксонга эга. Периферик ўсимталарга дистал қисми ҳид билиш хужайраларида тугмасимон ҳид билиш бўртмалар тутади. Ҳид билиш бўртмалари юзасида 10-12 та ҳаракатчан ҳид билиш киприкчаларини тутадилар. Ҳид билиш буртмалари яхши мукаммаллашган бўлиб, бурун бўшлиғига бўртиб чиқиб туради. Тугмасимон бўртмаларда ҳид билиш киприкчалари бўлади. Киприкчалар узунасига йўналган фибриллалардан иборат, 9 жуфт чеккада, 2 таси эса марказда жойлашади.

Ҳид билиш киприклари харакатчанг ва ҳидли моддалар учун ўзига хос антенналар бўлиб ҳисобланади. Фараз қилинишича, (Молвени 1971), таянч хужайраларнинг осмиофил таначаларда бошқа лизосомаларда учрамайдиган кучли қайтарувчи моддалар бўлиб, улар ҳидли моддаларни рецептор билан ўзаро таъсиридан сўнг уларни парчалашда иштирок этади. Базал эпителиоцитлар бириктирувчи тўқимали базал мембранада жойлашиб, ҳид билиш хужайраларнинг марказий тутамларини ўраб турувчи цитоплазматик ўсимталар тутади. Бу хужайраларнинг цитоплазмаси бир мунча текис кўринишга эга, рибосомалар билан тўлган, тонофибрилла ва лизосомалар тутмайди. Базал эпителиоцитлар камбиал хужайралар бўлиб, рецептор ва таянч хужайраларнинг регенерацияси учун манба ҳисобланади. Ҳид билиш соханинг сийрак толали бириктирувчи тўқимага яқин қисмида мукопротеид тутувчи секрет ажратадиган найсимон - альвеоляр безлар жойлашади. Бу Боумен безларнинг секрети ҳ ид билиш хужайралари томонидан ҳ ид қ аб у л этилади. Ҳ ид билишнинг қ аб у л қилиш жараёни. Ҳ идни қ аб у л этиш икки ў симтали ҳ ид билиш хужайраларидан бошланади. У л арнинг бири калта бўлиб, шиллиқ парданинг юзасига й ў налади, иккинчиси узун бўлиб, бош мияга бори б етади. Периферик ў симталар ингичка киприкча лар тутади. Бу киприклар жуда ҳ аракатчан бўлиб, ҳ ид таратувчи моддалар молекуласини тутиш учун эгилиб, тўғ pиланиб атрофларга қ айрилиб ҳ аракат қил ади. Киприкларнинг рецептор қисми тузилиши ва хусусиятлари киприкларни бошқа қ исмидан фа рқ қ илади. Шу сабабли улар махсус ҳ идли молекулалар билан конф лик т натижасида рецептор хужайралар нерв импульсини ҳ осил қил ади ва бу импульс марказий ў симта орқ али бош мияга й ў налади, ҳ ид билувчи марказий ў симталар 15-20 та устунча ҳ осил бўлиб, решёткали пластинкалари тешиклари ўрқ али бурун бўшлиғининг юқориги сохасидан бош миянинг ҳ ид билиш анализаторига - ҳ ид билиш пиёзчасига етиб боради. Ҳ ид билиш пиёзчасига мия пўстлоғининг пастки юзаси ў нг ва чап

қ исмларида жойлашади. . Пиёзчалардан икки ҳи д билиш тракти б ў йлаб бош мия пўстлоғига ҳ ид ҳ а қи да ахборот етиб боради. Бу ахборот ҳ ид билиш анализаторининг марказий қисми пустлоғида охирига қ aдap ишланиб, информация синтезланади ва маълум бир ҳ ид қ абўл қ илади. . Таъм билиш аъзоси . Кўп хужайралари юқори тузилган ҳ айвонларда таъм билиш махсус рецептор хупайралар томонидан қ аб у л этилади. У муртқал иларда улар ик к иламчи сезувчи хужайралар бўлади ва рецепторлар юзаси микров орсинка лар билан қоплан ган бўлади. У ьуртқ асизларда ( ҳа шоратлар) бу хужайралар бирламчи сезувчи хужайралар, уларнинг периферик ў симталар ў згарган хивчинлардир. Шу нарса а ниқл анганки, ш ў р, нордон, ширин ва а ччиқ таъмларни одамда ф а қ ат шундай моддалар билан эмас бал ки таъмни сезувчи хужайраларга электр токи билан таъсир этиш билан ҳ осил этиш мумкин. Сут эмизувчилар в а одамда тилдаги таъм билиш ан иқ хусусий тузилишга эга. Одамда таъм билиш энг юқориги даражада ривожланган бўлиб, ипсимон сўрғ ичлардан таш қ ари ҳ амма сўрғи члар таъм билиш пиёзчасини тутади. Бу пиёзчалар тарновсимон сўрғ ичларда яхши ривожланган. Одамда таъм билиш кўртаклари тил сўрғ ичлари 60 мм узунлик да ги эмбрионда пайдо бўлади. Эмбрионнинг кўп қ аватли эпителий сўрғ ичларнинг ривожланиш манбаид и р. Тил, тил ости ва адашган нерв охирлари таъсирида бу эпителий мукаммалашади. Ҳ ар бир таъм пиёзчаси эллипсоида шакгла эга, эпителий хужайралари орасида жойлашади. Таъм пиё з часи уч хил хужайралардан иборат бўлиб, жаъми 40-60 та хужайралардан ташкил топган. Таъм пиёзчаси асоси базал мембранада жойлашади, юқориги сохаси тешик ёрдамида тилнинг юзаси билан ал оқ ада бўлади. Таъм тешиги таъм хужайралардан иборат таъм билиш чуқ урчасини ҳ осил қил ади. Таъм билувчи сенсор эпителиоцитлар таянч хужайралар орасида жойлашади. Цитоплзмаси агрануляр эндоплазматик тўр в а м итохондрийлар тутади. Ядроси овал шаклда бўлиб, асосига яқин

жойлашади. Апикал қисми юзасини кенгайтирувчи микроворсинкалар эга. Тил юза си га тушган моддалар микров орсинкаларга адсорбцияланадилар. Бу хужайра бир неча марта таъм таъсиротини қ аб у л қилиши мумкин. Ҳ ар бир тъам билиш сўрғичига бир ёки бир неча тутамли нерв толалари кириб боради. С ўрғичнинг юқориги сохасида улар бир неча толаларга ажралиб, базал сохасидаги рецептор хужайралари билан синапслар ҳ осил қил ади. Эшитиш ва мувозанат аъзолари Эшитиш ва мувозанат аъзолари қулоқда жойлашган. Қулоқ анатомик жиҳатдан уч соҳага бўлиб ўрганилади. 1. Ташқи 2. Ўрта З. Ички Ташқи қулоқ , қулоқ супраси, ташқи эшитув йўли, ноғopa пардадан тузилган. Қулоқ супрасининг асоси эластик тоғ айдан и бо рат, усти тери билан қ опланган. Та шқи эшитув й ў ли тери билан қ оплангa н . Лекин терининг асосий хусусияти унда ё ғ безлари – мой безларнинг мавжудлигидир. Бу безлар махсулотида олтин гугурт бўлади. Шунинг учун қ у локда т ў планиб қ олган пробкага «олтингугурт пробкаси» дейилади. Но ғ ора парда ички юзаси шилли қ парда билан копланаган. Шилли қ парда эпителийси бир қаватли кубсимон бўлади. Ташқи қулоқ найининг тоғай қисми эластик тоғайдан тузилган. У қулоқ супрасидан бошланувчи тери билан қопланаган. Бу ердаги тери умуман тананинг бошқа қисмларидаги тери каби тузилган. Най тоғай қисмининг терисида ингичка тукчалар бўлиб, уларнинг сумкасига йирик ёғ безлари очилади. Ёғ безларидан чуқурроқда олтингугуртга бой секркт ишловчи безлар жойлашади. Бу безлар ўзгарган тер безлари бўлиб, олтингугурт тутган қулоқ сариғини ишлаб чиқаради. Қулоқ сариғи эса ўз таркибида ёғлар ва олтингугурт сақловчи ва эшитув найини хўллаб турувчи сарғимтир

суюқликдир. Ўрта қулоққа ноғора бўшлиқ ва унда жойлашган эшитув суяклари - болғача, сандонча ва узангича парда ташқи қавати тери билан қопланган. Но ғ ора б ў шли қ медиал д е ворида иккита дарча овал ва айл ана дарчалар бўлади. Овал дарча га узанги асоси тегиб т у ради. Айлана дарча юмшо қ т ўқ има билан қ опланган - овал дарчадан овоз т ў л қ инларини б ў шли қ вестиб у ляр нарвонга ў тказилади, айлана дарча, но ғ ора б ў шли қ ни но ғ ора нарвондан ажратиб т у ради. Ички қ уло қ суяк б ў шли қ ларидан тузилган суяк лабиринти ва унинг ичидаги парда лабиринтдан иборат. Икки лабиринт ў ртасида перилимфа, пардали лабиринт ичида эндолимфа жойлашади. Эндолимфа тутувчи бўшлиқ перилимфа тутувчи бўшлиқ билан туташмайди. Суяк лабиринтда дахлиз учта ярим айлана канал ва суяк чиғаноғи тафовут қилинади. Суяк чиғаноғида эшитувчи - спирал аъзо жойлашади. Ярим айлана каналлар учта ёйсимон бўшлиқдан иборат бўлиб, улар ўзаро перпендикуляр йўналишда ётади. Уларнинг учлари бешта тешик тарзида дахлиз бўшлиғига очилади. Шу билан бирга хар бир ярим айлана каналнинг оёқчаларидан бирида кенгайма- ярим айлана каналининг ампуласи жойлашади. Прада лабиринтида дахлизда жойлашган юмалоқ қопча ва эллипссимон халтача ёки бачадонча , учта ярим айлана канал ва чиғаноқнинг парда қисми фарқланади. Бачадонча ярим айлана каналларининг парда қисми хосил қилган кенгаймалар ёки ампулалар билан туташиб туради. Ампулалар деворининг ички юзасида эшитув қирралари , қопча ва бачадончаларда эса эшитув доғлари жойлашади. Эшитув доғлари ва эшитув қирралари мувозанат органлари хисобланади. Юмалоқ қопча тор каналча ёрдамида чиғаноқнинг парда каналига туташади Дахлизда жойлашган парда лабиринтда юмалоқ қопча, бачадонча учта ярим айлана канал фарқ қилади. Бачадонча ярим айлана каналлар ҳосил қилган кенгайтмаларга туташиб туради. Қопча на бачадонча эшитув доғлари

кенгаймада (ампулаларда) эшитув қирралари жойлашади. . Мувозанат аъзоси. Муворзанат аъзоси (вестибуляр аппарат) пардали лабиринтнинг даҳлизи қопчаси ва бачадончасида ва ярим айланма канал ампуласида жойлашган статик доғлар ҳамда тожлардан (эшитув қирраларидан) тузилган. Пардали лабиринтни эндолимфа билан тўлгани ички қисми бир қаватли ясси эпителий билан қопланган. Бу эпителий статик доғга яқинлашган сари цилиндрик шаклга эга бўлиб қолади. Пардали лабиринтнинг қопчаси ва бачадончасининг яссиланган сохасида статик доғ-рецептор аппарат жойлашади. Бу доғ юқори мукаммаллашган эпителийдан тузилиб, ернинг тортиш кучига (гравитацион майдон) нисбатан тананинг жойланиши хақидаги таъсиротни қабул этади. Қопчадаги доғ яна вибрацион тебранишларни ҳам қабул этади Статик доғлар қалинлашган эпителийдан тузилиб, улар орасидаги рецептор ва таянч хужайраларни ажратиш мумкин. Рецептор хужайраларнинг икки хил типи тафовут этилади: Танaнинг ҳолати ўзгариши билан эндолимфа тўлқинланади. Бу эса эшитиш тожи гумбази ва бачадончанинг қўзғалишига олиб келади. Натижада статик доғ ва эшитиш тожи сезувчи тукли хужайралари таъсиротни қабул этади ва физик энергия физиологик жараёнга айланади. Бу жараён сезувчи хужайраларни ўраб турувчи нейроцит дендритлари орқали вестибуляр тугунда жойлашган нейроцит таналарга узатилади. Чиғаноқ парда каналининг турли қисмлари деворининг тузилиши хар хил. Унинг асоси ёки пастки девори энг мураккаб тузилишга эга бўлиб, унда чиғаноқ бўйлаб чўзилган эшитув органи . Бу орган Корти орган деб номланади. Чиғаноқ парда каналининг учта девори- юқори, ташқи ва пстки деворлари фарқланади. Парда каналини вестибуляр ёки Рейснер пардаси номи билан юритилувчи юқори девори, яъни гипотенузаси оддий куринишга

эга. У зич толали бириктирувчи туқимадан тузилиб, унинг парда канал ичига қараган пастки юзаси ясси эпителий билан қопланган. Ташқи перилимфага қараган юзаси эса ендотелий билан қопланиб, девори қалинлашган суяк усти пардаси билан зич қушилиб кетади. Суяк усти пардаси бу ерда чиғаноқ спирал боғламини хосил қилади. Учбурчакнинг ён катетини спирал боғламдан бошланувчи хужайралар ташкил этади. Спирал боғламини қопловчи эпителий қалинлашиб, бир неча қават кубсимон эпителийдан ташкил топади. Ушбу эпителийнинг характерли хусусияти шундаки, унда қон томирлар бўлади. Шу сабабли мазкур қалинлашган эпителий томирли тасма деб юритилади. Ундаги томирлар парда канали ичидаги эндолимфани хосил қилишда иштирок этади. Спирал суяк пластинкаси сохасида хам суяк усти пардаси қалинлашиб, спирал буртма ёки линбни хосил қилади. Спирал лимбнинг юқори юзаси секреция қилиш қобилиятига эга бўлган ясси эпителий хўжайралари билан қопланган. Лимб иккита, юқориги, вестибуляр лаб ва пастки ноғора лабларини Хосил қилади. Бу лаблар орасида спирал эгат жойлашган бўлиб, у бир нечта қатор ясси хужайралар билан қопланган. Бу хужайралар аста-секин ички таянч хужайраларга давом этиб кетади. па

Похожие

Сезги аъзолари ёки анализаторлар физиологияси ва гигиенаси

Нерв системаси ва сезги аъзолари. Олий нерв фаолиятининг асослари

Нафас аъзолари физиологияси

Айирув аъзолари физиологияси

Кўпайиш аъзолари физиологияси