Айирув аъзолари физиологияси - Медицина - Рефераты

Айирув аъзолари физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128 KB

Айирув аъзолари физиологияси Режа: 1. Буйракларнинг асосий функцияси . 2. Каналчаларда қайта сўрилиш ва секреция. 3. Буйракда моддаларнинг реабсорбцияси. 4. Сийдикчилнинг қайта сўрилиши. 5. Сийдик-нинг осмотик босимни ўзгартириш механизмлари. 6. Буйракларнинг осмотик босимни бошқаришдаги иштироки .

Ички муҳит барқарорлигини сақлаш учун организм баъзи моддаларни чикариб туриши керак. Бу моддаларнинг кўп қисмидан организм фойдаланмайди, улар моддалар алмашинувининг қолдиқ махсулотлари. Масалан, сийдикчил, сийдик кислота, креатинин ва шунга ўхшаш моддалар миқдори қонда ортиб кетса, организм заҳарланади. Буйраклар асосий чиқарув аъзоси ҳисобланади. Чиқарув жараёнида яна ўпка, хазм тизими, тер безлари ҳам иштирок қилади. Буйракларнинг асосий функцияси. Буйраклар қолдиқ моддаларни чиқариб ташлаш билан биргаликда куйидаги муҳим вазифаларни бажаради: 1) қон ва ички муҳит суюқ-ликларининг хажм барқарорлигини сақлайди; 2) бу суюқликларнинг осмотик босими барқарорлигини сақлайди; 3) бу суюқликларнинг ионлар барқарорлигини таъминлайди; 4) кислота – асос мувозанатини сақлайди; 5) қонда миқдори кўпайиб кетган органик моддаларнинг ортиқчасини чиқариб ташлайди; 6) оқсил, ёғ ва углеводлар алмашинувида қатнашади; 7) қон босими, эритроцитларнинг ҳосил бўлиши, қоннинг ивишини бошқаришда иштрок этади. Каналчаларда қайта сўрилиш ва секреция. Булардан ташқари, буйраклар энзим ва бошқа физиологик фаол моддаларни синтезлаб, қонга ажратади. Бу хилдаги турли фао-лиятлар буйраклар паренхимасидаги фильтрланиш, реабсорбция (қайта сўрилиш), секреция, моддаларни синтезланиш жараёнлари асосида амалга ошади. Буйраклар парен-химаси ташқи (пўстлоқ) ва ички (мағиз) қисмларга бўлинади. Вазни 150г ли буйракда 1-1,2млн нефрон бор. Нефрон девори икки қават Шумлянский – Боумен капсуласидан бошланади. Капсула ичида капиллярлар коптокчаси жойлашган. Капсуланинг ташқи кавати бурама, тўғри кисмлардан иборат нефроннинг проксимал сегментига ўтади. Нефроннинг бу сегментини ичида қолган ҳужайралар юзасида ниҳоятда кўп микроворсинкалар бор. Генли қовузлоғининг давоми дистал бурама каналга боғловчи каналгача ўтиб, йиғувчи найчаларга уланади. Нефрон қисмларининг ҳар бири ўзига хос ишни бажаради. Сийдик ҳосил бўлишида буйракларнинг қон билан таъминланиши

катта аҳамиятга эга. Буйрак артериялари аортанинг қорин қисмидан чиқиб,у ерда қон босими юқори бўлишини таъминлайди. Одамнинг иккала буйраги артериясидан 1 дақиқада 1200мл қон ёки организмдаги ҳамма қоннинг 20- 25% оқиб ўтади. Буйракларнинг массаси тана массасининг фақат 0,43% ташкил қилишини эсласак, қон билан таъминланишининг нақадар катта эканлиги билинади. Коптокчадан сал узоқлашиб, қонни олиб кетувчи томир яна капиллярларга бўлинади ва проксимал ҳамда дистал бурама каналчалар атрофида қалин капиллярлар тўрини ҳосил қилади. Демак, буйракларда қоннинг кўп қисми капиллярлардан икки марта, аввал коптокчаларда, кейин каналчалар атрофида ўтади. Юкстамедуляр нефронларнинг қонни олиб кетувчи томири капилярларга бўлинмайди, бу томир бевосита мағиз моддага ўтади. Сийдик ҳосил бўлишида нефроннинг ҳамма қисми иштирок қилади. Бу жараён коптокчаларда фильтирланиш йўли билан бирламчи сийдик ҳосил бўлишдан бошланади. Буйрак каналчалари ва йиғувчи найлардан ўтаётганида сийдик таркиби ўзгаради: сув ва баъзи моддалар найлар девори орқали қонга қайта сурилади, баъзи моддалар эса бу суюқликка ажратилади. Бу жараён каналчалардаги реабсорбция ва секреция деб аталади. Шундай қилиб, ташқарига чиқариладиган охирги сийдик таркибини уч жараён белгилайди – коптокчалардаги фильтрланиш, каналча - лардаги реобсорбция ва секреция. Нефрон капсулага ўтган фильтрат (бирламчи сийдик) каналчалардан ўтаётганида охирги сийдикга айланади. Бир кеча – кундузда ҳосил бўлган 180л бирламчи сийдикдан фақат 1-1,5л хақиқий сийдик ташқарига чиқарилади. Реаброрбция ҳаётий аҳамиятга эга бўлган моддаларнинг қонга қайтарилишини, ёт моддалар, алмашинув қолдиқларини ва керагидан ортиқ физиологик моддаларни чиқариб ташланишини таъминлайди. Нефроннинг проксимал қисмида фильтратдан глюкоза, аминокислоталар, оқсил пептидлар деярли тўла реабсорбцияга учрайди. Нефроннинг бошқа қисмларида органик моддалар сўрилмайди, фақат сув ва ионлар реабсорбцияланади. қайта сўрилаётган моддалар каналчаларни коплаган ҳужайраларнинг бўшлиққа қараган люминал ва асосий ёки ён (латерал)

мембраналаридан ўтиши керак. Кўпчилик моддалар учун люминал мембранада ташувчилар ва ион каналлари жойлашган, улар моддаларнинг ҳужайра ичига киришини таъминлайди. Базолатерал мембранада Na,K– АТФаза, Ca–АТФаза ва баъзи органик моддаларининг ташувчилари жойлашган. Улар моддаларнинг ҳужайрадан ташқарига чиқарилишини, қонга ўтишини таъминлайди. Буйракда моддаларнинг реабсорбцияси Глюкоза реабсорбцияси. Бир кечаю кундузда коптокчаларда 200г га яқин глюкоза фильтирланади ва деярли ҳаммаси каналчаларнинг проксимал сигментида қайта сўри-лади. Апикал (люминал) мембранада глюкоза ташувчи билан бирикади, ташувчи шу вақтининг ўзида натрий катионни ҳам бириктиради. Фильтратдан ҳосил бўлган йигинди энди мембрадан ўтиш хусусиятига эга бўлади. Натижада айни бир вақтининг ўзида натрий ва глюкоза цитоплазмага ўтади. Мембранани глюкоза учун ўтказувчанлиги бир тарафлама бўлганлиги сабабли, у глюкозани качалча бўшлиғига қайтиб ўтишига йўл қўймайди. Қ ондаги глюкозанинг миқдори ўртача 5 ммоль л га тенг . У нинг миқдори 10 ммоль. л . га етганида у сийдик билан чика бошлайди. Қ онда, айни вақтда фильтратда ҳам глюкоза миқдори 10 ммоль . л бўлганда апикал мембранадаги ташувчисининг ҳаммаси ишга тушади ва реабсорбция тезлиги бошқа ошмайди. Ташувчиларнинг етишмовчилиги сабабли глюкоза тўла қайта сўрилмай сийдикда қолиб кетади. Оқсил ва аминокислоталар реабсорбцияси. Бирламчи сийдикка ўтган оз миқдордаги оқсиллар ҳам каналчаларни қопланган эпителиал ҳ ужайралар томонидан қайтадан ўзлаштирилади. Бу оқсиллар аввал люминал мембранада адсорбцияланади, сўнгра мембрана цитоплазмасига бот иб пиноцитоз вакуоли ҳосил бўлади. Вакуоллар базал мембрана томонга силжийди ва юқори фаолликдаги энзимларга эга бўлган лизосомалар билан қўшилади. Лизосомал протеолитик энзимлар вакуолга ўтиб, қолган оқсилларни аминокислоталарга парчалайди ва аминокислоталар базал мембрана орқали қонга ўтади. Коптокчаларда фильтрланган эркин аминокислоталар проксимал каналчада

деярли бутунлай қайта сўрилади. Уларнинг апикал мембрана орқали ташилиши ҳам натрий катионининг ташилишига боғлиқ. Аммо, турли гурухдаги аминокислоталарнинг фаол ташилишини тўрт хил ташувчилар бажаришлари мумкин. Улардан бири нчиси асосли аминокислоталар - лизин, аргинин ва ортинларни ташиса, иккинчиси кислотали аминокислоталар - аспарагин ва глютамин кислоталар учун ташувчи вазифасини бажаради, учинчиси нейтрал аминокислоталар – глицин, пролин ва гидроксипролин - ларнинг фаол ташилиши таъминлайди, қолган аминокислоталарни ва иминокислоталарни тўртинчи ташувчи мембранадан ўтказади. Б уйрак каналчаларида дипептид ва трипептид - ларнинг парчаланмасдан қайта сўрилиши аниқлан ган . Элекролитлар реабсорбцияси. Электролитларнинг қайта сўрилишига нефрон ҳ ужайралари анчагина энергия сарфлашади. Одамнинг буйракларида бир кечаю кундузда 24330ммоль натрий, 19760ммоль хлор, 4888ммоль бикарбонат фильтрланса, сийдик таркибида фақат 90ммоль натрий, 90ммоль хлор ва 2ммольдан кам бикарбонат чиқарилади, Натрий катионининг қайта сўрилиши бирламчи фаол жараён бўлиб, энергиянинг асосий қисми бу жараёнга сарфланади. Натрий катионини ташилишида Na , K -АТФаза етакчи роль ўйнайди. Натрий катионининг учдан икки қисми проксимал каналчада қайта сўрилади. Бошқа ионлар ҳам нефроннинг шу қисмида реабсорбцияга учрайди. Бу каналча деворининг ўтказувчанлиги сув учун юқори. Шунинг учун электролитлар кетидан сув қайта сўрилади, каналча бўшлиғидаги суюқликнинг осмотик босими плазма осмотик босимига тенг бўлганича қолаверади. Генле қовўзлоғининг бош қисмига проксимал каналчада содир бўладиган реабсорбция натижасида фильтрланган суюқликнинг учдан бир қисми етиб келади. Проксимал каналчада филтрдаги натрийнинг 50% фаол ташилиш механизмлари ёрдамида қайта сўрилади. Генле қовузлоғида натрий реабсорбцияси таҳминан 25% га тенг бўлса, дистал бурама каналчада 9% га яқин, йиғувчи найчаларда 1% атрофида бўлади ва атиги 1% сийдик билан чикариб юборилади. Натрийнинг сийдик билан ажралишига буйрак усти

безлари гормони – альдостерон сезиларли таъсир қилади. Бу гормон каналчаларда натрийнинг реабсорбциясини ва калий ҳамда водород ионларининг секрециясини кучайтиради. Натижада сийдик таркибидаги натрийнинг миқдори камайиб, калий миқдори кўпаяди. Шу сабабли, альдостерон натрий катионини тежовчи гормон деб атилади. Сийдикчилнинг қайта сўрилиши. Сийдик таркибидаги умумий азот миқдорининг 90% ни сийдикчилдаги азот ташкил қилади. Сийдикчил қутбланмаган кичик молекулали модда бўлганлиги сабабли, ҳ ужайра мембраналаридан осонлик билан ўта олади. Коптокчаларда хеч қандай қаршиликка учрамай фильтрланади. Сийдикчил миқдор ини нг ортишига нефроннинг проксимал қисмида рўй берадиган сувнинг жадал реабсорбцияси сабабчи бўлади. Сийдикчилнинг каналча суюқликдаги қонцентрацияси коерагидан кўпайиб кетиши натижасида у қонга диффўзияланиб ўтади. Демак, сийдикчилнинг қайта сўрилиши суст ташилиш йўли билан содир бўлади. Сийдикчил секин диффузияланади ва шунинг учун ҳам каналъа суюқлигидаги ва қондаги концентрацияси тенглашиб улгурмайди. Агар фильтратнинг каналчадаги оқими тезлашса, сийдикчил реабсорбцияси камаяди ва бу модданинг сийдик билан ажраладиган миқдори кўпаяди. Сийдикчил қонцентрациясининг кўпайиши асосан йиғувчи найчаларда содир бўлади. Нейроннинг бу қисмидан ҳам сийдикчилнинг озроқ қисми диффузияланиб, буйракларнинг магиз қисмидаги хужайралараро суюқликка ўтади. Бу суюқликдан сийдикчил қонцентрацион градиент туфайли, генле қовўзлоғидаги суюқликка ўтади ва дистал бурама каналча орқали яна йиғувчи найчага етиб келади. Демак, сийдикчил нефроннинг турли қисмлари ўртасида айланиб юради. Моддаларнинг қондан хужайралар орқали каналчалар бушли ғ ига ўзгармай ўтказилишига каналчалардаги секреция деб айтилади. Секреция натижасида буйраклар орқали моддаларнинг ажралиши тезлашади. Органик ва анорганик моддалар секрецияси сийдик ҳосил бўлишини таъминловчи муҳим жараён ҳисобланади. Одамнинг буйраклари органик кислоталарни

(парааминогиппур кислота, диодраст, пеницилин ва сийдик кислота), органик асосларни (гуанидин, холин), анорганик моддаларни (калий) секреция йўли билан ажратади. Нефроннинг проксимал қисмида органиқ кислота ва асослар секрецияси, асосан дистал бурама каналчада ва йиғувчи найларда калий секрецияси содир бўлади. Органик кислоталар секрецияси механизми қонга айни бир вақтда инулин ва параминогиппур кислота юборилса, қоннинг бу моддалардан тозаланиши вақтидаги фарқ аниқланади. Гиппур кислота инулинга караганда қондан тезроқ чиқиб кетади. Бунинг сабаби шуки, инулин қондан фақат фильтрация йули билан ажралса, парааминогиппур кислота фильтрация ва секреция йўллари билан ажралади. Пироксимал каналчаларни қопланган эпителиал ҳ ужайраларнинг базал мембранасида парааминогиппур кислотасини тезлик билан ўзига бириктириб оладиган махсус ташувчи бор. Ташувчи парааминогиппур кислотани бириктириб, моддани ҳ ужайралараро суюқликдан цитоплазмага ўтказади. Ташувчи моддадан қутилиб, мембрананинг ташқи юзасига қайтади ва бу жараён шу тарзда такрорланаверади. Бу энергияга мухтож фаол ташилиш хисобланади. Органи к асослар секрецияси механизми . Нефроннинг проксимал қисмида холин ва шунга ўхшаш органик асослар секрецияси рўй беради. Аммо, бу скрецияни таъминловчи механизм органик кислоталар секрециясини вужудга келтирувчи механизмга алоқадор эмас. Чунки тажрибада ҳ айвонга органик кислоталар секрециясини камайтирувчи модда пробенецид юборилганда бу секреция ўзгармаган. Анорганик моддалар секрецияси. Буйраклар калий ва водород ионларини секреция йўли билан ҳам ажратади. Реабсорбция вақтида калий ҳ ужайрага каналчалар бўшли-ғидан люминал мембрана орқали ўтади. Калий катиони концентрацияси ҳ ужайраларда найчалар атрофидаги суюқликдан юқори. Шунинг учун ҳам калий катиони диффузия йўли билан базал мембрана орқали қонга ўтади.

Секреция вақтида эса калий катиони аввал насос ёрдамида базал мембрана орқали, ҳ ужайралараро суюқликдан, каналчаларни қоплаган эпителиал мембрана орқали, эпителиал ҳ ужайралар цитоплазмасида натрий катионига алмашиниб ўтади. Натижада калий катионининг ҳ ужайралар цитоплазмасидаги қонцентрацияси юқори даражада сақ-ланиб туради. Агар организмда калий миқдори ошиб кетса, секреция йўли билан каналчалар бўшлиғига ажрала бошлайди. Калий секрециясининг тезлиги энг аввло апикал мембрананинг калий катиони учун ўтказувчанлиги ошишига боғлиқ. Калийнинг қонда кўпайиши бу мембранада калий каналларининг очилишига, ионларнинг цитоплазмадан каналча бўшлиғига чиқишига олиб келади. Калий секрецияси апикал мембранадаги электрокимёвий потенциал градиентга ҳам боғлиқ. Бу мембранада манфийлик қанча кўп бўлса, калий секрецияси шунча тез ўтади. Демак калий секрецияси унинг ҳ ужайра ичидаги миқдор ига, ион учун апикал мембрана ўтказувчанлигига ва бу мембранадаги электрокимёвий потенциал фарқига боғлиқ. Калий секрециясининг бошқарилишида буйрак усти бези гармони альдостерон муҳим аҳамиятга эга. У натрийнинг қайта сўрилиши тезлаштириб, айни вақтда калий секрециясини ҳам тезлаштиради. Фильтрланган калийнинг деярли ҳаммаси нефроннинг дистал каналчагача бўлган қисмларида қайта сўрилади. Сийдик таркибидаги калий дистал каналчада ва йи ғ увчи найларда секреция йўли билан ажралади. Сийдикнинг осмотик босимини ўзгартириш механизмлари . Сув мувозанати холатига қараб, сут эмизувчи ва қушларнинг буйраклари баъзан қуюқ, баъзан эса суюқ сийдик ишлаб чиқаради. Сийдикнинг осмотик босимини оширишда нефроннинг ҳамма қисмлари иштирок қилади. Бу жараёнга буйракларнинг мағиз қисмидаги қон томирлар ва ҳ ужайралараро тўқима ҳам тортилади. Нефроннинг сийдикни қуюлтиришдаги фаолияти жуда ҳам унумли бўлади. Чунки буйракларда буриб тескари оқизадиган тизим мавжуд. Буриб тескари оқизувчи тизимга Генле қовузлоғининг тушувчи ва кўтарилувчи қисмлари ва йиғувчи найчалари киради. Тизимнинг

уччала қисми бир-бирларининг ёнида жипс тақалиб туради. Атрофдаги тўқималар суюқлиги рўй берадиган жараёнларда жуда ҳам суст қатнашади. Проксимал каналчада реабсорбциядан қолиб, Генле қовузлоғининг тушувчи қисмига етиб келган суюқликнинг осмотик босими қон плазмасининг осмотик босимига тенг. Бу суюқлик Генле қовузлоғининг ингичка тушувчи қисмига етиб келиб, буйраклардаги осмотик босим юқори бўлган қисмидан оқа бошлайди. Осмотик босимининг қовузлоқ ташқарисида юқори бўлишини Генле қовузлоғининг йўғон, кўтарилувчи қимини қопловчи ҳ ужайралар фаолияти таъминлайди. Бу ҳ ужайралар сувни ўтказмайди, натрий катиони ва хлор анионларини тўқималараро суюқликка ўтказади , қовузлоқ тушувчи қисмининг девори эса сувни осонлик билан ўтказади. Шунинг учун ингичка қ исм бўшлиғидаги сув осмотик босимлар фарқига караб ташқарига чиқ а ди. Суюқлик қовузлоқнинг учига етганда (буйрак сўр ғ ичларининг учида) осмотик босим тобора орта бошлайди ва Генле қ овўзло ғ ининг бошида 300мосм л бўлса, охирида 1450мосм л га кўтарилади. Демак, суюқлик бир неча марта куюлиб, миқдори камаяди. Суюқликнинг Генле қовузлоғининг кўтарилувчи қисмидаги ҳаракати давомида сув сўрилмайди. Аммо хлор ва натрий ионлари қайта сўрилишда давом этади. Натижада суюқлик дистал каналчанинг бош қисмига гипотоник холда етиб келади. Бу ерда суюқликнинг осмотик босими 200мосм л атрофида бўлади. Сув танқислигида гипофиздан қонга антидиуретик гормон ажралиши кучаяди, натижада дистал каналчаларнинг ва йиғувчи найчаларнинг сувни ўтказиши тезлашади. Сув осмотик градиент бўйича гипотоник суюкликдан сўрилади, каналча бўшлиғидаги суюқликнинг осмотик босими 300мосм л гача кўтарилиб, плазмага изоосмотик бўлиб қолади. Йиғувчи найчаларда сийдик осмотик босимининг кўтарилиши давом этади. Бу найчалар буйракнинг пўстлоқ қисмидан мағиз қисмига ўтган. Демак, найчалардан оқиб ўтувчи суюқлик осмотик босими паст бўлган пўстлоқ қисмидаги суюқли ги дан осмотик босими юқори бўлган мағиз

қисмига ҳаракат қилади. Сув найчалардан ташқарига, тўқима оралиғига ўтади, сийдикнинг хажми камайиб, осмотик концентрацияси ошади. Сийдикчил сийдикнинг қуюқлашида алоҳида аҳамиятга эга. Буйрак мағизининг ташқи қисмида, яъни пўстлоққа яқин қисмида осмотик босимининг кўтарилиши асосан натрий ва хлор ионларнинг қовузлоқ бўшлиғидан тўқима суюқлигига чиқишига боғлиқ бўлади. Ички, буйрак сўрғичларига яқин қисмида эса сийдикчил тўпланиши асосан осмотик босим ошишини таъминлайди. Юқорида айтилганидек, проксимал каналчада сийдикчилнинг 50% қайта сўрилади. Йиғувчи найчаларда сувнинг қайта сўрилиши сабабли бу модданинг концентрацияси кескин ошади. Сийдикчил диффузияланиб, найчадан мағиз қисм тўқимасига ўтади . Бу ердан нефроннинг тўғри қон томирига (бу томир Генле қовузлоғининг тушувчи ва кўтарилувчи қисмларига, йиғувчи найчаларга параллел жойлашган ва улар жипслашган) ва қовузлоқнинг кўтарилувчи қисмига киради. Қ он ва қовузлоқдаги суюқлик таркибида сийдикчил буйракнинг пўстлоғи томонга кўтарилади ва қовузлоқнинг тушувчи қисмига ва бурилиб орқага қайтган тўғри томирдаги қонга диффузияланади. Сийдикчилнинг қовузлоқ қисмида ва тўғри томирда бурилиб, тескарига оқиб, айланиб юриши буйракнинг мағиз қисмида бу модданинг жуда кўплаб тўпланишини таъминлайди. Бу эса ўз навбатида сийдикнинг гипертоник даражагача қуюқланишига сабабчи бўлади. Иссиқ шароитда одам ва ҳайвонларнинг буйраклари моддалар миқдори юқори бўлган озгина миқдордаги гипертоник сийдикни ажратиб, бошқа жараёнларга, масалан терлаш ва тана ҳарорати барқарорлигини сақлаш учун зарур бўлган сувни тежаб қолади. Сув жуда танқис бўлган шароитда одам буйраклари ажратган сийдикнинг миқдори дақиқада 0,5 - 0,6мл дан ошмайди. Организмга ортиқча сув тушганида буйраклар маълум миқдорда гипотоник сийдик ажрата бошлайди. Бироқ нефронларнинг кўпчилигида суюқлик фильтрацияси ўзгармай-ди. Проксимал каналчада сувнинг реаброрбцияси ҳам одатдагича бўлади ва нефроннинг дистал қисмига

келадиган суюқликда осмотик босим пасайиб кетади . Нефроннинг бу ердан ўтган қисми бўшлиғидаги суюқликнинг осмотик босими ҳам плазманикидан кам бўлади. Бунинг сабаби шуки, кўп сув ичилганда қонда антидиуретик гормоннинг миқдори камайиб кетиб, дистал каналчаларнинг девори сувни ўтказмай қўяди, натрий реабсорбцияси эса давом этаверади. Натижада осмотик босими жуда паст 50мосм . л бўлган сийдик кўп ажралади. Бу вақтда дистал каналча деворидан сийдикчилни ўтиши ҳам секинлашади, у ма ғ из моддага ўта олмайди, бу ерда осмотик босим камаяди, қайта сўрилмаган сийдикчил гипотоник сийдик таркибида ташқарига чиқарилади. Одамда сийдик ажралиши кўп сув ичилганда, дақиқасига 18мл дан ошиб кетиши мумкин. Буйракларнинг осмотик босимни бошқаришдаги иштироки. Агар организмда сув кўпайиб кетса, қонда эриган моддаларни миқдори ва бу кўрсаткич билан боғлиқ босим пасаяди. Гипоосмия гипоталамуснинг супраоптик ядролари атрофида жойлашган марказий осморецепторларнинг фаоллигини секинлаштиради. Буйрак, жигар, тало қ ва бошқа аъзолардаги периферик осморецептор фаоллигининг пасайиши гипофизнинг орқа бўлагидан қонга ўтадиган антидиуретик гормон миқдорини камайишига олиб келади. Бу гормоннинг асосий физиологик самараси сувни нефроннинг дистал қисмидан қайта сўрилишини тезлаштиришдан иборат. қ онда антидиуретик гормон миқдорининг камайиши сувни дистал каналчаларнинг деворидан деярли қайта с ў рилмаслигига олиб келади. Гипотоник сийдик кўп миқдорда ажралади ва ортиқча сув организмдан чиқиб кетади. Организм сувсизланганда ёки қонга гипертоник эритма қўйилганда, қоннинг осмотик босими кўтарилади. Натижада осморецепторларнинг фаоллиги кучаяди, антидиуретик гормон секрецияси тезлашади. Бу эса дистал каналчаларда сувнинг қайта сўрилишини тезлаштириб, гипертоник сийдикни ажралишини секинлашишига олиб келади. Антидиуретик гормоннинг қонда кўпайиши ташналикни вужудга келтиради. Антидиуретик гормонни таъсири цАМФ боғлиқ. Бу гормон аденилатциклаза АТФнинг цАМФга айланишини

тезлаштирувчи энзимнинг фаоллигини кучайтириб, ўз таъсирини юзага чиқаради. Махсус натриорецепторлар кўзгалганда антидиуретик гормоннинг қонга ўтишини тезлашиши ҳам тажрибаларда аниқланган. Миянинг III коринчасига гипертоник натрий хлор эритмаси киритилса, сийдик ажралиши сезиларли даражада камаяди. Бошқа моддаларнинг гипертоник эритмалари бундай натижага олиб келмайди. Буйракларнинг томирларда қон миқдори барқарорлигини бошқаришдаги иштироки . Волюмерецепторларда рефлекслар электролит миқдори ўзгармай томирлардаги қоннинг миқдори кўпайса вужудга келади. Бу рефлексларни масалан, қонга кўп миқдорда физиологик эритма юборилганда кузатиш мумкин. Томирдаги қон миқдорининг кўпайиши юракка келадиган қон миқдорини оширади, бўлмалар кенгайиб девори чўзилганлиги сабабли волюморецепторлар қўзғалади ва бўлмалардаги ҳ ужайралардан натрий уретик пептиднинг қонга ўтиши тезлашади. Бу гормон сийдик хажмини ва ундаги натрий миқдорини кўпайтиради. Волюморецепторларнинг қўзғалиши симпатик асаб лар орқали буйракларга теъсир қилиб, каналчалардан сув ва натрийнинг қайта сўрилишини секинлаштиради. Томирлардаги қон миқдорининг кўпайиши коптокчалардаги афферент артериясини кенгайтириб, юкстагломерцляр аппарат фаолиятини секинлаштиради ва ренининг қонга ўтишини камайтиради. Натижада ангиотензиногендан ангинотензин-1 ҳосил бўлиши секинлашади, натижада бу моддадан келиб чиқадиган ангиотензин-2 нинг миқдори ҳам камайиб кетади. Ангиотензин-2 буйрак усти безларидан альдостерон секрециясини ҳам ошириш қобилиятига эга. Ренин-аниготензин тизими фаолиятининг пасайиши қонда альдестерон миқдорини камайишига олиб келади. Натижада каналчаларда натрийнинг қайта сўрилиши секинлашади. Волюморецепторларнинг қўзғалиши антидиуретик гормон секрециясини секин - лаштириб, сув реабсорбциясини камайтиради ва сийдик миқдорини кўпайтиради.

Демак, томирлардаги қон миқдорини бир меъёрда сақлаб туришда буйракларнинг иштирок этиш механизмлари ҳар хил : Қон миқдори кўпайганда волюморецепторлар қўз-ғалиб, шу механизмни ишга туширади ва натрий ҳамда сув реабсорбциясини пасайтириб, ажралаётган сийдик миқдорини кўпайтиради. Натижада қоннинг хажми асли холига қайтади. Паратгормон ва кальцитонининг буйраклар фаолиятига таъсири. Бу гормонлар сийдик таркибида ажраладиган кал ь ций ва анорганик фосфат миқдорини бошқариб туради. Паратгормон таъсирида каналчаларда фосфат реабсорбцияси камайиб, ажралиши ошади, кал ь ций ажралиши эса аксинча, камаяди. Бундан ташқари, паратгормон проксимал каналчадан натрий ва карбонат кислота аниони реабсорбциясини ва водород иони секрециясини тормозлайди. Калцитонин ҳам каналчаларда фосфатнинг қайта с ў рилишини секинлаштиради ва унинг ажралишини тезлаштиради. Аммо, бу гормон таъсирида натрий ва хлор ионларини ажралиши ҳам тезлашади. Буйракларнинг кислота - асос мувозанатини сақлашдаги иштироки . Буйраклар модда алмашинувини кислотали махсулотларини ажратиб, қонда водород ионларининг барқарорлигини сақлашда муҳим роль ўйнайди. ўртача миқдорда жисмоний иш бажарадиган одамнинг организмида бир кечаю кундузда 15моль карбонат ангидрид ҳосил бўлади. Бундан бошқа, оқсилларнинг парчаланиши ва бошқа моддаларнинг алмашинуви натижасида анчагина кучли кислоталарнинг анионлари ажралиб чиқади ва улар билан бирга 40-88ммоль водород иони ҳосил бўлади. Ортиқча карбонат ангидрид ўпка орқали тез ва осон ажралади. Уч иб кет майдиган анионларни эса буйраклар ажратади. қ ондаги кислотали ёки асосли моддаларнинг миқдори истеъмол қилинадиган овқатга боғлиқ. ўсимлик махсулотларини кўп истеъмол қилиш ортиқча ишқорий моддаларни ҳосил бўлишига сабабчи бўлади. Овқатда гўшт ва оқсилга бой масаллиқларнинг кўп бўлиши ортиқча кислотали моддаларни ҳосил бўлишига олиб келади. Шунга кўра физиологик шароитда сийдикнинг рН 4,5 дан 8,0 гача тебраниб туради. Кислотали моддалар ортиқча ҳосил бўлса, водород ионларини кўпроқ ажратиш йўли

билан қоннинг рН доимийлигини сақлаб қолиш мумкин. Водород ионлари проксимал каналчада фильтрат таркибига ўтади ва карбонат ангидридга қўшилиб карбонат кислота ҳосил қилади. Люминал мембра-надаги карбоангидраза карбонат кислотани сув ва карбонат ангидридга ажратади. Карбонат ангидрид қонга ўтиб, ўпка орқали чиқариб юборилади. Каналчаларни бўшлиғига ўтган водород иони икки асосли фосфат билан бириккан холатда ажралиши ҳам мумкин. Водород ионларини чиқариб ташлашнинг учинчи йўли глютамин ва бошқа аминокислота-лардан ҳосил бўлиб, каналчаларнинг бўшлиғига ўтган аммиак билан бирикиб, аммоний иони таркибига ўтиш ва аммоний тузи шаклида сийдик билан ажралишдир. Шундай қилиб, буйраклар ажратадиган кислоталар уч қисмдан – титрл а ганда аниқланадиган кислоталар, бикарбонат ва аммоний таркибидаги водороддан иборат. Демак, буйраклар гемостаз сақланишини таъминловчи тизимнинг асосий ишчи аъзоларидан бири хисобланади. Ички муҳитнинг ўзгариши буйраклар фаолиятида тегишли ўзгаришларни ҳосил қилади ва ўзгарган кўрсатгични асли холига қайтаради. Симпатик асаб лар натрий ажралишини тезлаштирса, парасимпатик асаб лар эса глюкоза реабсорбциясини ва органик кислоталар секрециясини тезлаштиради. Симпатик асаб ларнинг таъсири каналчалардаги эпителиал ҳ ужайраларда аденилатциклаза фаоллигини ошиши натижасида цАМФ миқдорининг кўпайишига боғлиқ. Буйракларнинг сезувчи асаб лари рено- ренал рефлектор ёйларнинг афферент қисми сифатида хизмат қилади. Шартсиз рефлекслардан ташқари, буйракларнинг фаолияти шартли рефлектор йўл билан ҳам ўзгаради. Буйрак фаолиятини тормозловчи шартсиз (оғриқ) химоя рефлекси ва сийдик ажралишини тезлаштирувчи сув ортиш (кўп сув ичириш) рефлекси асосида шартли рефлекслар ҳосил қилинган. Буйракларнинг инкретор фаолияти. Буйраклар ўзининг фаолиятига ҳамда бошқа аъзо, тўқима ва жараёнларига таъсир этувчи физиологик фаол моддаларни синтезлаб қонга чиқариб туради. Ренин, эритропоэтин ва витамин Д нинг фаол шакли шулар жумласидандир. Бу моддалар ҳам

махаллий, яъни буйракларнинг ўзига ва умумий яъни бошқа аъзоларга таъсир кўрсатиш қобилиятига эга. Простагландин ва брадикининлар эса асосан буйрак фаолиятига таъсир кўрсатувчи моддалардир. Инкретор фаолият асосан юкстагломеруляр аппаратга хос. Юкстагломеруляр аппарат коптокчага кираверишда қон келтирувчи ва олиб кетувчи томирлар орали ғ ида жойлашган. Бу аппаратга дистал каналча деворининг бир қисми ҳам тегиб туради. Юкстагломеруляр аппарат таркибида афферент артериоланинг донали юкставаскуляр ҳ ужайралари, дистал каналчадаги зич до ғ ҳ ужайралари ва бу икки турдаги ҳ ужайралар билан жипслашган махсус юкстагломеруляр ҳ ужайралар учрайди. Юкставаскуляр ҳ ужайраларнинг доначалари протеолитик энзим ренинга бой. Ренин қонга ўтиб, ангиотензиногендан ангиотензин – I ни ажратади. Ангиотензин- I 10 та аминокислота қолдиғидан иборат пептид. Ангиотензин- 2га э н зим таъсир қилиши натижасида ундан икки аминокислота қолдиғи ажралади ва ундан қон томирларни жуда ҳам торайтирувчи модда - ангиотенз н – II ҳосил бўлади. Ундан ташқари, ангиотензин- II натрий реабсорбциясига, буйрак усти безларидан альдостерон секрециясига рағбатлантирувчи таъсир кўрсатади. Рениннинг қонга ўтиш тезлигина таъсир қилувчи турли омилларни орасида иккитаси алоҳида аҳамиятга эга. Биринчиси, дистал каналчада натрий хлор миқдор ининг кўпайиши, шу коптокчанинг юкстагломеруляр аппаратидан ренинни қонга ўтишини тезлаштиради. Шу нефроннинг ўзида фильтрация камайиб, натрий хлорнинг ортиқча миқдорда ажралишига йўл қўймайди. Натрийнинг тежалиши сувни сақлаб колишга олиб келади. Ренини секрециясига кучли таъсир қиладиган иккинчи омил – афферент арте- риолалар деворидаги чўзилишни сезувчи рецепторларнинг қўзғалишидир. Шу томирлардан ўтадиган қон миқдори кама й иб, уларнинг чўзилиши секинлашса, рениннинг қонга ўтиши тезлашади. Яна коптокчаларда фильтрация пасайиб, ажраладиган натрий миқдори чегараланади, қондан чиқиб кетадиган сув миқдори ҳам камаяди. Демак, рениннинг ажралиб,

ангиотензин ҳосил бўлиши қон айланишида жуда катта аҳамиятга эга: қон томирларини торайиши, фильтрацияни секинлашиши ва натрий реабсорбциясини тезлашиши организмда биринчи навбатда қон томирларда сувнинг сақланиб қолишини таъминлайди ва қон босимини муътадиллаш ув га олиб келади. Калций алмашинувида қатнашадиган гормон витамин Д 3 нинг фаол шакли ҳосил бўлишида ҳам буйраклар иштирок этади. Улар қондан прогормон 25- ОН-витамин Д 3 ни ажратиб олиб, фаол стероид гормон 1,25-(ОН)-витамин Д 3 га айлантиради. Бу гормон ичак ҳ ужайраларида калцийни ўзига бириктирувчи о қ сил синтезини ва суяклардан калций ажралишини тезлаштиради. Натижада қонда калций катионининг миқдори кўпаяди. Буйракларда эритроцитларнинг ривожланиши учун зарур бўлган эритропоэтин ҳосил бўлади. Бу модданинг қондаги миқдори кислород етишмовчилиги шароитида кўпаяди, натижада эритроцитлар сони кўпаяди, тўқималарни кислород билан таъминла - ниши яхшиланади. Буйракларда синтезланадиган кининлардан бири - брадикинин қон томирларни жуда кенгайтиради, буйраклардан қон оқишини ва натрий ажралишини бошқариб туради. Буйракларнинг мағиз қисмида ҳосил бўладиган простагландинлар таъсирида буйракларда қон оқими тезлашади ва натрий ажралиши кучаяди. Буйраклар фибринолитик моддаларни синтезлаб, қон ивишида иштирок қилади. Сийдик таркиби ва ҳоссалари. Бир кеча - кундузи ажралган сийдик миқдори (диурез) 1000-1800 мл ни ташкил қилади. Бу миқдор қабул қилинган ва организмда моддалар алмашинувини натижасида ҳосил бўлган сувнинг ярмига тенг бўлади. Одамнинг сийдиги да билирубиндан ҳосил бўлган уробилин ва урохромлар борлиги сабабли тиниқ ва нимсариқ ранга эга. Сийдикнинг физик-кимёвий ҳоссалари қаторида унинг осмотик миқдори алохида аҳамиятга эга. Бу кўрсаткич осмотик фаолликга эга бўлган моддаларнинг миқдорига боғлиқ бўлиб, буйракларнинг сийдикни қуюлтириш

қобилиятини ифодалайди. Сийдикнинг осмотик миқдори сув мувозанати холатига қараб 50ммоль л дан 1200ммоль л гача ўзгариб туради. Сийдикнинг солиштирма оғирлигини ундаги анорганик ва қисман органик моддалар ҳам белгилайди. Бу кўрсаткич 1,001 - 1,040га тенг бўлади. Сийдикнинг кислоталилик даражаси амалий аҳамиятга эга бўлиб, у организм да кислота - асос мувозанати нинг холати тўғрисида ахборот беради. Сийдикнинг рН истеъмол қилинган овқат таркибига боғлиқ бўлиб, 4,5 - 8,0 атрофида ўзгариб туради. Сийдикдаги органик моддалар азотли ва азотсизларга бўлинади. Азотли модда - ларнинг деярли ҳаммаси о қ сил алмашинуви натижасида ҳосил бўлади. Сийдик таркибида ажраладиган азотнинг 90% сийдикчил таркибидаги азотга тўғри келади. Сийдикчилнинг сийдикдаги миқдори 2% атрофида бўлиб, унинг бир кечаю кундузда ажраладиган миқдори 20 - 30г га тенг бўлади. Ўрта ёшли одам сийдиги билан бир кечаю кундузи 1–2г креатинин ажратади. Креатининнинг ўзи сийдикда бўлмай-ди. У му шак даги креатиндан ҳосил бўлади. Пурин асослар алмашинуви натижасида сийдик кислота ҳосил бўлади. Пурин сувда кам эрийди, шу сабабли сийдик йўлларида қуйқага айланиб, сийдик тошлари ҳосил бўлишига олиб келиши мумкин. Бир кечаю кундузда 1г сийдик кислота ажралади. Сийдикнинг азотли моддаларига озроқ миқдорда ажраладиган эркин аминокис - лоталар ва кичик пептидлар ҳам киради. Сийдикда парчаланмаган оқсиллар деярли бўлмайди. Азотсиз органик моддалардан сийдик таркибида шовул кислота, сут кислота, жуда оз миқдорда кетон таначалари ва сувда эрувчи витаминлар учрайди. Ёғ ва углеводлар одатда сийдикда учрамайди. Сийдик таркибида кўп миқдорда анорганик моддалар ажралади: натрий хлорид – 10-15г ни , калий хлорид – 3- 3,5г ни , сульфат тузлари 2,5г ни , фосфат тузлари – 2,5г ни ташкил қилади. Буйрак каналчаларида ҳосил бўлган сийдик буйрак жомига тушиб, уни тўлдиради. Жомлардаги босим кўтарилиб, маълум даражага етганда,

му шак лари қисқаради. Айни вақтда сийдик йўлларининг силлиқ му шак лари бўшашади ва сийдик қовуқ томонга қараб оқа бошлайди. Сийдик оқимини сийдик йўлларининг (уретрнинг) ҳар дақиқада 1-5 марта қисқариши тезлаштиради, қовуқдаги сийдик миқдори аста-секин кўпайиб боради. Аммо, маълум вақтгача қовуқ бўшлиғида босим ортмайди, чунки деворидаги му шак ларнинг таранглиги ўзгармайди. қ овуқ сийдикка маълум даражагача т ў лганида ҳам бўшлиғидаги босимнинг ортмаслиги силлиқ му шак ларнинг пластиклигига боғлиқ. Қовуқдаги сийдик миқдори 150мл га етиши билан деворидаги меҳарецепторлар қўзғалиб, одам сийдик қистаганини сеза бошлайди. қ овуқда сийдик миқдори 250-300мл га етиши билан бўшлиғидаги босим 12-15мм с.у.га кўтарилади. Натижада марказга интилувчи импульсларнинг сонини кескин ошиш и га олиб келади, жуда заҳартанг қилади, қовуқ рефлекс йўли билан бўшатилади. Сийдикнинг маълум вақтгача қовуқдан чиқиб кетмаслигини қовуқ сфинктери ва сийдик чиқариш канали - уретра сфинктери таъминлайди. Қовуқ сфинктери силли қ му шак толаларидан иборат. Унинг инсон идрокига б ў йсинмайдиган фаолиятини ўз ҳоҳиши билан олат асаб и орқали таъсир кўрсатади. Сийдикнинг қовуқдан чиқиши учун силлиқ му шак лар қисқариши ва айни вақтда сфинктерлари бўшаши шарт. Бу му шак ларнинг уйғун фаолиятини сийиш маркази бошқариб туради. Бу марказ орқа миянинг 3 - 4 думғаза сегментларида жойлашган. Қовуқка сийдик тўпланиши ва девор и нинг чўзилиши туфайли рецепторларида вужудга келган афферент импульслар орқа мия орқали М А Т нинг юқори қисмларига, мия пўстлоғигача етиб келади ва сийдик қисташни шакллайди. Бош мия пўстлоғи назорати сийишни бошлайди, кучайтириш ва тўхтатиб туриш имконини беради. Тери физиологияси Тери организмни химоя қилади ва турли физиологик фаолиятларни бошқаради. У эпидермис, дерма ва тери ости ёғ қаватларидан иборат. У қон, лимфа томирларга ва асаб учларига жуда бой. Организмнинг барча аъзо ва тизимлари билан алоқадор. Тери химоя, сезувчи, чикарув, нафас, сўриш, тана

ҳароратини идора қилиш, алмашинув, қоннинг қайта тақсимланиш жараёнларида иштирок қилади. У организмни шикастловчи механик таъсиротлардан сақлайди. Тери инфрақизил, ультрабинафша ва маълум миқдорда радиоктив нурларни ўтказмайди. Кимёвий моддлар учун ҳам ишончли тўсиқ. Шикастланмаган теридан микроблар ўтолмайди. Тери юзасида лизоцим, олеин кислота ва бошқа бактерицид моддалар бўлиб, унга тушган микроблар 15 - 30 дақиқада ўлади. Тери организмни ташқи муҳит билан боғловчи жуда катта рецептив соҳа, организмнинг оғриққа, иссиқ- совуққа жавоб реакциялари теридаги турли рецепторлар иштирокида юзага чиқади. Тери рецепторларни қўзғатиб, махсус тери рефлексларини пайдо қилиши мумкин. Бир неча хил тери сезгилари фарқланади. Оғриқни сезиш рецепторларини механик, термик, электрик, кимёвий таъсирланиши натижасида юзага чиқади. ҳароратни сезиш , иссиқ ва совуқни сезувчи рецепторларнинг қўзғалишига боғлиқ. Меркель дисклари, тук фолликуллари қўзғалса тегиш сезилади (тактил сезги). Теридаги рецепторларданинг пайдо бўладиган шартсиз ва шартли рефлекслар организм фаолиятида муҳим роль ўйнайди. Бу рецепторлардан М А Т га борадиган афферент импульслар скелет му шак лар тонусини таъминлайди. Жуда кўп тери – нафас, тери – томир, тери – ички аъзо рефлекслари мавжуд. Оғриқ рецепторларнинг қўзғалиши гипофиз, буйрак усти безларидан гормонлар ажралишини ўзгартириб, бутун организм фаолиятига таъсир кўрсатади. Одамнинг териси орқали бир кеча- кундузи 7- 9г карбонат ангдрид ажратилиб, 3-4г кислород ўзлаштирилади. Бу миқдор газ алмашинувининг атиги 2% ига тенг. Тери орқали олинадиган нафас иссиқ ҳароратда, овқат ейилгандан сўнг, жисмоний иш вақтида ва бошқа шу каби шароитларда жадаллашади. Тери орқали баъзи моддалар, айниқса, ёғни эритувчи ва ёғда эрувчи моддалар қонга ўтиши (сўрилиши) мумкин. Моддаларнинг тери орқали сўрилиши уларнинг табиати, миқдори, эрувчанлиги, тери-нинг холати ва бошқа омилларга боғлиқ. Тери модда алмашинувида анча кенг иштирок қилади. Газлар алмашинувидан ташқари, оқсиллар, ёғлар, углеводлар, витаминлар алмашинувида муҳим роль

ўйнайди. Бошқа аъзоларга нисбатан тери орқали йўқотиладиган сув нафас билан чиқариладиган сув миқдоридан икки марта кўп. Тузлар мувозанатида ҳам терининг аҳамияти катта. Тери меланин ишлаб чиқариб, пигментлар алмашинувида ҳам иштирок қилади. Терининг ажратув фаолияти жуда катта физиологик аҳамиятга эга. Бу фаолият тер ва ёғ безларнинг махсулот ажратишидан иборат. Ёғ безлари таркибида холестерин, ёғ кислоталари ва бошқа ёғсимон мод д алар, жинсий гормонлар, казеин ва тузлар кирадиган секретлар ишлаб чиқарилади. Тер безлари махсулоти – тер, модда алмашинуви қолдиқларини чиқариб ташлашда маълум аҳамиятга эга. Тер таъми шўр бўлган рангсиз тиниқ суюқлик. Хона ҳароратида одам бир кунда 400-600 мл тер ажратади. Терни таркиби 98-99% сув, қолгани сийдикчил, сийдик кислота, аммиак, оз миқдорда оқсил ва эркин аминокислоталар, холестерин, совунлар, глюкоза, витаминлар, биоген аминлар, стереоид гормонлар ташкил қилади . Катионлардан кўп миқдорда натрий, калий, магний, маълум миқдорда кальций, анионлардан хлор, фосфор ва карбонат кислоталарнинг қолдиқлари тер билан ажралади. Терининг фаол реакцияси кучсиз кислотали. Тер одам ва баъзи ҳайвонлар учун иссиқ шароитда тана ҳарорати барқарор - лигини сақлашнинг асосий омилидир. Одатда тер иссиқни сезувчи терморецепторларнинг иссиқ ҳаво, иссиқ овқат ва суюқликлар, аччиқ овқатлар (қалампир , мурч ва шу кабилар ) таъсирида қўзғалиши натижасида рефлектор йўли билан ажралади. Организмда ҳосил бўлган иссиқлик миқдорининг кўпайиши ҳам (жисмоний мехнат, иситмалаш) терлашни кучайтиради. Бундан ташқари, хиссиётларга (қўрқиш, хижолат бўлиш ва х.к.) боғлиқ терлаш ҳам ўз хусусиятларига эга. Тер безларининг афферент асаб лари САТ га мансуб. Аммо, уларнинг учларидан ацетилхолин ажралади. Шу сабабдан ацетилхолин ва холиномиметик моддалар тер ажралишини тезлаштиради, атропин эса тормозлайди. Адреналин ҳам ўзоқ давом қилувчи тер ажралишига олиб келиши мумкин. Терлашни бошқаришда иштирок қиладиган нейронлар М А Т нинг ҳамма па ғ оналарида жойлашган. Юқори ҳароратда тернинг миқдори одатдаги 0,4-0,6л дан 10-12л гача кўпайиши

мумикн. Агар бу шароитда жисмоний иш бажарилса, терлаш бундан ҳам тезлашади. Иссиқ жойда узоқ вақт бўлиш, иссиқ иқлимли шароитда узоқ вақт яшаш организмни шу шароитга мослаштиради. Бу вақтда организмдаги бошқа ўзгаришлар билан бир қаторда, тер ажралиши ҳам анча камаяди, терда органик ва анорганик моддалар миқдори камайиб, суюқлашади. Йилнинг иссиқ фаслида тер ажралишининг бу хусусяитини эътиборига олиш керак. Етарли миқдорда сув ичиш, тер билан йўқотилган тузлар ва витаминлар ўрнини овқат хисобига тўлдириб туриш лозим.

Адабиётлар: 1. Клиническая фармакология, под ред. В.Г. Кукеса, М.1991 г. 2. Основы клинической фармакологии и рациональной фармакотерапии, М.2002 г. 3. Харкевич Д.А.Азизова С.С., Махсумов М.Н. ва бошқаларнинг «Фармакология» уқув адабиётлари 4. Лепахин В.К. и др. «Клиническая фармакология», М. 1988 г. 5. Маматов Ю ва бошқалар «Клиническая фармакология», Т.2002 й.

Похожие

Нафас аъзолари физиологияси

Кўпайиш аъзолари физиологияси

Хазм қилиш аъзолари физиологияси

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Сезги аъзолари ёки анализаторлар физиологияси ва гигиенаси