Хазм қилиш аъзолари физиологияси - Медицина - Рефераты

Хазм қилиш аъзолари физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

158.5 KB

Хазм қ илиш аъзола ри физиологияси Режа: 1. О ғ из бўшлиғида сўрилиш. 2. Меъдада овқат хазми. 3. Меъда ости бе зининг овқат хазмига таъсири . 4. Овқат хазмида жигарнинг иштироки. ўт-сарфо ажралиши. 5. Ингичка ичакда овқат хазми. 6. Ингичка ичак энзимлари. 7. Бўшлиқлардаги, хужайралар ичидаги ва мембранадаги хазмлар. 8. Ингичка ичакнинг шиллиқ пардасидаги сўрилиш.

Оғиз бўшлиғида сўрилиш. Овқат чайналаётганда оғиз бўшлиғида сўлак ажрала бошлайди. Сўлак уч жуфт йирик ва жуда кўп майда сўлак безлари махсулотидир. Йириклари қулоқ олди, жағ ости ва тил ости безлари, майда безлар эса тил, жағ ва танглайни қоплаган шиллиқ пардада жойлашган. Сўлак таркибида шилимшиқ модда (муцин) ва оқсиллар (сероза) бор. Шилимшиқ безлар тил илдизида ва танглайда жойлашган. Улаб ишлаб чиқарган сўлак қуюқ, чунки унда муцин миқдори кўп. қулоқ олди ва тилнинг ён юзасидги майда безлар сўлагида оқсил кўпроқ, муцин деярли йўқ. Бу сероз безларининг сўлаги суюқ. Жағ ости ва тил безлари сероз ва шилимшиқ хужайраларга эга. Тинч холатда ажралган сўлак миқдори 0,3-0,24мл дақиқада. Бу сўлак оғиз бўшлиғини намлаб туриш учун керак. Овқат чайнаганда сўлак ажралиши бир дақиқада 3-3,5мл га етади. Бир кеча - кундази 0,5-2,0л сўлак ажралади. Сўлак билан ажраладиган энзим-лизоцим ва родон тузлари бактерицид ва бактериостатик таъсирга эга. Сўлакнинг 99,4- 99,5% сув (рН 5,8-7,4). Ажралиш тезлиги ошса, сўлакнинг муҳити ишқор томонга силжийди. Унинг 0,5-0,6% га тенг қуруқ қолди ғи да 0,2% атрофида анорганик, 0,4% органик моддалар бор. Натрий, калий, кальций катионлари, хлор ва НСО 3 анионлари анорганик моддаларнинг асосий қисми, мукополисахаридлар, гликопрот е инлар, оқсиллар (шу жумладан энзим оқсилларидан) органик моддалари. Сўлакдаги б-амилаза полисахаридларни крахмалга, гликогенни декстринларга, қисман дисахарид мальтозага ва оз миқдорда глюкозагача парчалайди. Меъдада овқат хазми. Меъданинг силлиқ му шак лари унинг ҳаракатларини юзага чикариши туфайли исътемол қилинган овқат меъда ширасига аралашади ва пилорик қисм томонга силжийди, ундан кейин ўн икки бармоқ ичакка ўта бошлайди. Тўйиб овқат ейилгандан меъда ҳаракатлари маълум вақтгача анча суст бўлади, аммо бироздан сўнг сезиларли даражада тезлашади. ҳаракатлар меъданинг қизилунгачга яқин соҳасидан бошланади ва пилорус томон тарқалади. Мушакларнинг

қўзғалиши ва қисқариши кардиал сохада жойлашган меъда ҳаракатларининг ритм етакчиси фаолиятига боғлиқ. Меъда ҳаракатларини боллонографик усулда аниқланади. Меъда ҳаракатларини эгри чизиғида уч турдаги қисқариш тўлқинлари фарқланади. Биринчи турдаги оддий тўлқинлар жуда кичик амплитудага эга ва 5-20 с давом этади. Иккинчи турдаги тўлқинларининг амплитудаси каттароқ бўлиб, улар ҳосил қилган босим 10-20мм с.у. га кўтарилади. Бу тўлқинлар 12-60 с давом этади. Бу икки турдаги тўлқинлар меъда му шак ларининг босқичли ҳаракатларни ифодалайди. Меъдада, булардан ташқари тоник қисқаришлар ҳам бў лади. Тоник қисқаришлар меъданинг пилорик қисмида кузатилади. Бу қисқаришлар меъда тонусининг кўтарилиб, пасайишини ифодалайдиган тўлқинлар бўлиб, анча юқори амплитуда ва частотага эга. Шу сабабли улар меъда бўшлиғидаги босимнинг 40-60мм с.у. гача кўтарилиши ни таъминлайди. Биринчи ва иккинчи турдаги қисқаришлар овқатни ширага аралаштирса, учинчиси эса химусни аста-секин меъдадан ичакка ўтишини таъминлайди. Асаб ва гуморал механизмлар меъда ҳаракатларини бошқаради. Меъданинг ҳаракат фаолияти ПС А Т таъсирида кучаяди: қисқаришлар частотаси ва кучи ошади, қисқа-ришларнинг меъда бўйлаб ўтиш тезлиги ортади, натижада химуснинг ичакка ўтиши тезлашади. Аммо, адашган асаб овқат ейилгандан кейин меъданинг бўшашиб кетишида қатнашади. Ёғли овқат ейилгандан сўнг пайдо бўладиган меъда моторикасининг тормозланиши ҳам ўн икки бармоқ ичакдан адашган асаб орқали содир бўладиган рефлексдир. Демак, меъда моторикасини кучайтирувчи ва тормозловчи эфферент импульслар адашган асаб толалари бўйлаб ўтади. Меъда ҳаракатларини С А Т тормозлайди. Меъда моторикасини тормозловчи ва рағбатлантирувчи рефлекслар турли рецепторларнинг қўзғалиши натижасида юзага чиқади. Хазм тизимининг меъдадан юқорироқдаги қисмларидаги рецепторларнинг қўзғалиши, одатда меъда ҳаракатларини кучайтиради. Аммо меъдадан дисталроқ жойлашган

рецепторларининг кучли қўзғалиши меъда моторикасини тормозлайди. Бу рефлексларнинг рефлектор йўллари М А Т нинг турли қисмларида ҳамда четдаги тугун ва чигалларда уланади. Меъда ҳаракатини гастрин, серотонин, мотилин ва инсулин кучайтиради, секретин холецистокинин-панкреозимин ва баъзи пецтидлар эса тормозлайди. Ейилган овқатнинг қайтадан тўлиқ ишланиши ва ундаги моддаларнинг ўзлашти-рилиши учун химуснинг ун икки бармоқ ичакка оз-оздан ўтишини аҳамияти жуда катта. Бу жараён махсус пилорис-дуоденал рефлекс орқали бажарилади. Нахорда пилорик сфинктер очиқ холатда бўлади. Хлорид кислота аралашган овқатнинг бир қисми ўн икки бармоқ ичакка ўтиши билан у ердаги ишқорий муҳит кислоталикка айланади. Бу эса пилорик сфинктерни рефлекс йўли билан ёпилишига олиб келади. Ичакка ажралувчи меъда ости бези шираси, ўт-сафро ва ичак ширасидаги ишкорлар меъдадан ўтган хлорид кислотани нейтраллайди ва муҳитни яна ишқорий қилади. Сфинктерни бекитган рефлекс сўниб, у очилади ва химуснинг яна бир қисми ўн икки бармоқ ичакка ўтади. Химуснинг ичакка ўтиши учун бу рефлексдан ташқари меъда му шак лари қисқариши сабабли юзага чиқдиган меъда ва ичак б ў шли қ ларидаги босимлар ўртасидаги фарқ, овқатнинг юмшоқ-қаттиқлиги, ичакка олдин ўтган овқат моддаларнинг парчаланиш тезлиги ва бошқа шу каби омилларнинг аҳамияти катта. Меъданинг шиллиқ пардасида сўрилишни таъминлайдиган махсус механизмлар ривожланмаган. Меъдада овқатнинг кимёвий қайта ишланиши натижасида с ў рилиши мумкин бўлган махсулотлар – моносахаридлар ва аминокислоатлар оз миқдорда меъдада н қонга ўтгани билан, бу жараён озиқ моддаларнинг ўзлаштирилиши учун амалий аҳамиятга эга эмас. Фақат баъзи моддалар, масалан, этил спирти меъдада тез сўрилади. Меъдага тушган спирт эпителиал ҳ ужайраларнинг мембранасида эриб, қонга ўта олади. Меъда ширасида учрайдиган оқсил алмашинувининг қолдиқ моддалари ва бошқа безларнинг энзимлари, масалан, амилаза фаол секреция йули билан

эмас, балки экскреция йули билан ажратилади. Меъданинг экскретор фаолияти асосий ажратув аъзолари – буйракларнинг фаолияти бузилганда кучаяди. Меъда безларининг мукоцитлари ажратадиган шилимшиқ моддалар – мукоидлар шиллиқ пардани кимёвий ва механик шикастланишдан сақлайди. Бундан ташқари, шу мукоидлардан бири – гастромукопротеид эритропоэз учун жуда ҳам муҳим модда. Қон яратилишининг (Каслнинг) ички омили номини олган ушбу модда бўлмаса, витамин В 12 (Касл ташқи омилининг) сўрилиши етарли бўлмайди ва жуда хавфли камқонлик хасталиги ривожланади. Меъда безлари (асосан фундал қисмидаги) бир кеча – кундузи 2,0-2,5л шира ажратади. Тиниқ рангсиз сую қ лик ширада 0,3-0,5% миқдорда хлорид кислота бўлгани учун муҳити кислотали (рН 1,5-1,8). Меъда ширасининг хлорид кислотаси қ уйидаги вазифаларни бажаради: 1) ноактив пепсигоген - ларни фаол пепсинга айлантиради; 2) пепсинлар фаоллиги юзага чиқиши зарур бўлган кислотали муҳитни яратади; 3) овқат оқсилларини денатурацияга учратади, юмшатади, натижада уларнинг парчаланиши енгиллашади; 4) пилоруснинг ёпилиб – очилишини ва химуснинг ичакка оз- оздан ўтишини бошқарилишида иштирок қилади; 5) меъда ва ингичка ичак шиллиқ пардасидан қонга гормонларнинг ажралишини ўзгартириб, хазм тизими фаолиятини бошқаришда иштирок қилади; 6) бактерицид таъсирига эга бўлиб, меъдада микробларнинг кўпайишига йўл қўймайди. Органик моддалардан ширада аминокислоталар, сут кислота ва сийдик кислота, сийдикчил, пептидлар, оддий ва мураккаб оқсиллар учрайди. Уларнинг умумий миқдори 8-9г л. Меъданинг асосий гландулоцитлари пепсиногенларни синтезлайди. Хлорид кислота ҳосил қиладиган кислотали муҳитда пепсиногенлар молекуласидан унча катта бўлмаган полипептид ажралади ва энзимларнинг фаол маркази очилиб, пепсинларга айланади. Уларнинг бир қисми (чин пепсинлар) муҳит рН 1,5-2,0 бўлганда энг юқори тезликда оқсилларни парчалайди. қ олган пепсинлар рН 3,2-3,5 да фаоллашади ва уларни гастриксинлар деб аталади. Пептин ва гастриксинлар

нисбати 1:2–1:5 бўлиши мумкин. Меъдада протеолитик энзимлар таъсирида о қ силларнинг парчаланиши охиригача етмайди. Улардан йирик полипептидлар ҳосил бўлади. Улар ингичка ичакда меъда ости бези ва ичак энзимлари таъсирида охиригача, яъни аминокислоталаргача парчаланади. Меъда ширасида ё ғ ларни парчаловчи липаза бор, аммо бу энзим кислотали муҳитда фаол бўлмайди. Меъдада липазанинг фаолланиши учун шароит йўқ. Бу энзимнинг эмадиган болалар учун аҳамияти катта. Уларнинг меъдасида рН анча юқори, меъда липазаси с у тнинг ўзидаги липаза билан бирга эмульсия холидаги сут ёғларини парчалайди. Меъда ости бези ширасининг овқат хазмига таъсири . Меъда ости безининг ацинар қисми бир кеча – кундазда 1,5-2,0л шира ишлаб чикаради. Бу шира тиниқ, рангсиз суюқлик ва б икарбонатлар кўплиги сабабли рН 7,8- 8,4 атрофида тебраниб туради . Бикарбонатлар меъдадан ўн икки бармоқли ичакга химус таркибида ўтган хлорид кислотани нейтраллаб, бу ерда гидролиз жараёнлари р ў ёбга чиқиши учун зарур бўлган ишқорий муҳитни таъминлашда асосий роль ўйнайди. Ширада асосий озиқ-моддаларнинг ҳаммасига таъсир қиладиган энзимлар бор. Буларнинг кўп қисми ноактив проэнзим шаклида синтезланиб, шира таркибида ажралади ва ўн икки бармоқ ичакда фаол шаклга ўтади. Трипсиноген ва химотрипсиноген о қ силларни парчалайдиган асосий проэнзим - ларлардир. ўн икки бармоқ ичакнинг шиллиқ пардаси трипсиногенни фаоллайдиган махсус энзим – энтерокиназани ишлаб чиқаради. Энтерокиназа трипсиногенга таъсир қилиб уни фаол энзим – трипсинга айлантиради. Трипсин ва химотрипсин о қ силларни ва пепсинлар таъсирида о қ силлардан ҳосил бўлган йирик пептидларни аминокислоталарга ва олигопептидларга ( майда пептидларга ) парчалайди. Фаолсиз шаклда ажраладиган прокарбокиспептидаза А ва В ни проэластаза ва профосфолипазани фаоллайди. Карбоксипептидаза пентидларни, эластаза оқсилларни парчалайди. Фосфолипаза ва стеразалар ёғ ва ёғсимон моддаларни, липаза асосан ё ғ ларни парчалайди. Панкреатик липаза таъсирида ёғлардан икки молекула ёғ кислота ва бир молекула

моноглицерид ҳосил бўлади. Ичак липазаси моноглицеридларни парчалаб, ёғ гидролизини охирига етказади. Панкреатик амилаза таъсирида овқатдаги полиса х аридлар (крахмал ва гликоген) асосан олиго – ва диса х аридларга парчаланади, моноса х аридлар миқдори камроқ. Овқат сифатида истеъмол қилинган ўсимлик ва ҳайвон хужайралдаридаги (ядросидаги) нуклеин кислоталарни нуклеазалар парчалайди. Меъда ости бези фаолиятида асаб механизмлари сақланиб қолган бўлса ҳам гуморал омилларининг роли биринчи ўринни эгаллайди. Меъда ости безидан шира ажрала бошланиши овқатланиш вақти ва шароити, таомнинг хиди ва ташқи кўринишига боғлиқ бўлган шартли рефлекс ва овкат ейилганда кўзланган таъми билиш ва бошқа рецепторлардан пайдо бўлган шартсиз рефлекслар натижаси хисобланади. Шартли ва шартсиз таъсирловчилар узунчоқ миядаги овқатланиш марказини кўзғатади, марказдан эфферент импульслар безга адашган асаб орқали келиб, шира ажралишига сабаб бўлади. Меъда ости безини нервловчи симпатик толалар шира ажралишини тормозлайди. Бунинг асосий сабаби симпатик толалар таъсирида без қон томирларининг торайиши. Симпатик толалар кесиб қўйилса шира ажралиши тезлашади. Оғриқ, уйқу, оғир жисмоний ва ақлий меҳнат ва бошқалар меъда ости бези секрециясини тормозлашлари мумкин. Меъда ости бези секрециясини ўта юқори ҳарорат тормозлайди. Гуморал омиллар, хусусан меъда-ичак гормонлари панкреатик секрецияни бошқаришда асосий ролни ўйнайди. Ун икки бармоқ ичакка хлорид кислота юборилганида меъда ости безидан шира ажралади. И.П.Павлов бу секрецияни кислота таъсирида ичак рецепторларидан пайдо бўлган рефлекс натижаси, деб тушунтирган. Инглиз олими Бейлс ва Старлинг 1902 йили ўн икки бармоқ ичак шиллиқ пардасидан хлорид кислота эритмасида тайёрланган ажратмани вена қон томирига юборилганида меъда ости безидан шира ажралишини аниқлашган. Йўғон ичак, аччи қ ичак ва жигардан тайёрланган ажратмалар меъда ости безидан шира ажратмайди. Шу сабабли ҳам олимлар ўн икки бармоқ ичак шиллиқ пардасида махсус панкреатик

секрецияни қўзғатувчи модда бор деган хулосага келдилар ва бу моддани секретин, деб атадилар. Ингичка ичак шиллиқ пардасидаги махсус ҳ ужайраларда секретин синтезланиб, хлорид кислота таъсирида қонга ўтади ва меъда ости безидан кўп миқдорда бикар-бонатларга бой шира ажралишига олиб келади. Секретин энзимларнинг синтезланиши ва ширага ўтиши жараёнига асло таъсир қилмайди. Шу сабабли секретин таъсирида ажралган ширада энзимларнинг фаоллиги жуда паст бўлади. Ингичка ичак шиллиқ пардасидаги J хужайралар меъда ости безидан энзимлар ажралишини кучайтирадиган яна бир гормон – холецистокинин- панкреозиминни синтезлайди. Бу гормоннинг қонга ўтиши асосан ёғлар ва оқсилларнинг парчаланиш махсулотлари бўлмиш ёғ кислоталар ва пептидлар таъсирида тезлашади. Бу гормоннинг қонда кўпайиши ацинар ҳ ужайралар фаолиятини рағбатлантириб, энзимларга бой шира ажралишига олиб келади. Овқат хазми жараёнида бир вақтнинг ўзида холецистокинин – панкреозимининг қонга ўтиши тезлашганини назарда тутсак, бу вақтда кўп миқдорда шира ажралишининг сабаби тушунарли бўлади. Юқорида айтиб ўтилган икки гормондан ташқари яна бир катор гормонлар ва физиологик фаол пептидлар меъда ости безидан шира ажралишига таъсир кўрсатади. Гастрин, серотонин, инсулин, бомбезин, Р -модда, ўт кислоталарининг тузлари секрецияни тезлаштирса, соматостатин, тиреокальцитонин, глюкагон ва бошқалар эса аксинча секинлаштиради. Бу моддаларнинг ацинар ҳ ужайраларга таъсири бевосита ёки меъдадан хлорид кислота ажралишини ўзгартириш йўли билан пайдо бўлиши мумкин. Панкреатик секрецияни бошқарувчи асаб ва гуморал механизмлар ўзаро ҳамкорликда фаолият кўрсатади. Адашган асаб лар диафрагмадан пастда кесиб қўйилса, ингичка ичакда секретин ва холецистокининларнинг миқдорлари ўзгаради. Бундай жаррохликдан сўнг меъда ости безидан қонга юборилган гормонларга жавобан ажралган ширанинг миқдори ва таркиби ўзгаради.

Овқат хазмида жигарнинг иштироки. Массаси 1500г атрофида бўлган жигарнинг 500 минга яқин бўлакчалари мавжуд бўлиб, уларни оралиқ тўсиқлар ёки портал фаз а лар ажратиб туради. Асосан полигонал гепатоцитлардан тузилган бўлакчалар жигарнинг функционал бирлигини ташкил қилади. Портал фаз а лардан қопқа вена, жигар артерияси, ўт йўллари, лимфа томирлари ва асаб тармоқлари ўтган. Жигар моддаларининг ўзлаштирилиши ва алмашинувида иштирок қилади, ўзига хос энзиматик ва экскретор фаолиятларга эга, қон айланишига ҳам дахлдор. Жигарнинг гоместатик, метаболик, хазм, экскретор, тўсиқ (барьер) ва захира фаолиятлари энг асосий вазифаларидан хисобланади. Жигар қондан баъзи моддаларни йиғиб олиш, уларни ўзгартириш, чи қ ариб ташлаш, турли моддаларни ҳосил қилиш йўли билан ўзининг гоместатик вазифасини бажаради. Қ оннинг ивишида катнашувчи ва ивишнинг олдини олувчи моддаларнинг кўпчилиги жигарда синтезланади. Жигар лимфа ҳосил бўлишида фаол иштирок қилади, унинг лимфаси таркибида оқсил жуда кўп. Жигар оқсил ва аминокислоталар алмашинувида жуда ҳам фаол иштирок қилади. қондаги оқсилларнинг асосий қисми жигарда синтезланади. У аминокислоталарнинг аминсизлантирилишини ва амин гурухини кўчирилишини таъминлайди, глутамин ва креатин ҳосил бўлишида қатнашади. Жигарда оқсил алмашинувининг асосий қолдиқ моддаси – сийдикчилнинг деярли ҳаммаси ҳосил бўлади. Жигарнинг ёғлар алмашинувидаги иштироки триглицеридлар, холестерин, фосфолипидлар, липопротеинлар ва ўт кислоталарни синтезлашдан иборат. Ёғларнинг ўзлаштирилиши жигарнинг ўт ажратиш фаолиятига боғлиқ. Жигарда глюкозанинг оксидланиши, ҳосил бўлиши ва парчаланиши, глюкурон кислотанинг синтезланиш жараёнлари юқори тезликда бўлади. Организм учун жигарнинг ички ва ташқи биологик фаол моддалар, дори- дармонлар алмашинувида қатнашуви ниҳоятда катта аҳамиятга эга. У стероид гормонлар, инсулин, глюкагон, антидиуретик гормон, тиреоид

гормонлар, катехоламинлар, гистамин, серотонин ва бошқаларнинг энзиматик фаолсизланишини таъминлайди. Жигар ўзининг химоя ва тўсиқ фаолиятларини заҳарли моддалар ва микробларнинг токсинларини зарарсизлантириб бажаради. Ўт-сарфо ажралиши. ўт ҳосил қилиш ва уни ичакка чиқариш жигарнинг хазм фаолиятидир. ўт сафро гепатоцитларда унинг таркибий қисмини ташкил қилувчи мод-даларнинг синтезланиши ва ўт йўллари девори орқали баъзи моддалар ва сувнинг фаол ва суст ташилиши ҳамда қайта сўрилиш жараёнлари натижаси хисобланади. Бир неча-кундазда 500мл дан 1500мл гача ўт ҳосил бўлади ва бу жараёни узлуксиз кечади. Меъда ва ингичка ичакда овқат бўлмаса, ўн икки бармоқ ичакка ўт-сафронинг чиқиши тўхтайди ва у ўт пуфагида тўплана бошлайди. Демак бунда икки жараён – ўт ҳосил бўлиши ва ўтнинг ичакка чиқишини фарқлаш лозим.Одамнинг жигар ва пуфак ўти таркиби 5 жадвалда келтирилган. Ўт пуфагининг шиллиқ пардаси ўтдан турли моддалар ва сувни сўриш ҳамда баъзи моддаларни ўтга ажратиш қобилиятига эга. Шунинг учун ўт пуфагига тушган жигар ўтининг таркиби сезиларли даражада ўзгаради ва энди бу ўт пуфак ўтига айланади. Жигар ва пуфак ўт-сафро таркибининг ўзига хослиги жадвалдан аниқ кўриниб турипти. У хазм шираси бўлгани билан, деярли энзимларга эга эмас. ўтда учрайдиган ишқорий фосфатаза ва бошқа энзимларнинг фаоллиги жуда ҳам паст ва амалий аҳамиятга эга эмас. Аммо ўт-сафро ноэнзим табиатли органик моддаларга жуда бой. Жигар ўтидаги қ уру қ модданинг ярмини ва пуфак ўти қ уру қ моддасининг 65% ини ўт кислоталари ташкил қилади. ўт кислоталари холестериндан ҳосил бўлади. Шу кунгача маълум бўлган 30 та ўт кислотадан одам ўтида асосан хольдезоксихол, хенодезоксихол ва литохол кислоталар учрайди. Бу кислоталарнинг кўпчилиги таурин, глицин ва сульфат кислота қолдиғи билан боғланган. ўт кислотаси фақат гепатоцитларда синтезланади. Хол ва хенодезоксихол кислоталар ҳам жигарда синтезланади. ўт таркибида

учрайдиган бошқа ўт кислоталари йўғон ичакда микробларнинг фаолияти натижасида ана шу бирламчи ўт кислоталаридан ҳосил қилинади. Одам ўтининг асосий иккиламчи ўт кислоталарига дезоксихол ва литохоллар киради. Ўт-сафродаги ўт кислоталари турғун мицеллалар ҳосил қилиб, липид таркибига киради. Бу комплексга ўтнинг бошқа таркибий қисмлари – билирубин, холестерин, лецитин ( фосфатидилхолин ), ёғ кислоталари ва оқсиллар киради. Овқат билан тушган ёғ ва ёғсимон моддаларни, шу жумладан, холестеринни ҳам ўтнинг липид комплекси ўзининг таркибига қўшиб олиб, сувда эрийдиган холатга айлантиради. Шундай қилиб липидлар ичак бўшлиғидан унинг юзасига етказилади. ўт кислоталари юқори юза таранглигига эгалигидан ичакда ёғларнинг турғун эмулсиясини ҳосил қилади. Улар панкреатик липаза фаоллигини 5-6 мартага оширади. Бу иккала холат ёғлар парчаланишини сезиларли даражада кучайтиради. Ингичка ичакда овқат хазми . Ингичка ичакнинг юқори қисмида ўт кислота - ларининг ёғларни ўзлаштиришдаги иштироки тугаши билан, улар химус билан ингичка ичакнинг дистал қисмига силжийди ва ерда сўрилади. Ичакнинг бу қисмидаги энтероцитларда ўт кислоталарини фаол ташувчи механизмлар мавжуд. Сўрилган ўт кислоталар қопқа вена орқали жигарга келади ва гепатоцитлар уларни 90% ни қондан йиғиб олиб, яна қайтадан ўт таркибига ажратади. Организмдаги ўт кислоталарининг миқдори 3,6-5,0г ни ташкил қилади. Жигардан ўт кислоталари ўт таркибида ичакка, ичакдан қонга сўрилиб, яна қайтадан жигарга, жигардан яна ичакка чиқиб, бир кеча- кундузи 5-6 марта жигар-ичак айланмасидан ўтади. ҳар куни организм нажас таркибида 240мг ўт к и слотасини йўқотади. Гепатоцитлар эса шу миқдордаги ўт кислоталарини янгидан қайта синтезлайди. Ўт кислоталарининг жигар- ичакда айланиши жигарни бу моддаларни кўп миқдорда синтезлашдан озод қилади. Ўт сафронинг яна бир ўзига хос таркибий қисми – билирубиндир. Бу пигмент ўтни олтинсимон сариқ рангда бўялинишини таъминлайди.

Билирубин емирилган эритро-цитларнинг гемоглобиндан ретикуло- эндотелиал тизимда, бир кеча-кундузи 100мг дан 250мг гача ҳосил бўлади. У хазм жараёнларидн чиқариб ташлашни ягона йўли. Йўғон ичак микроблари томонидан билирубин уробилиногенларга айлантирилади. Уробилиноген - ларнинг бир қисми йўғон ичакда оксидланиб, стеркобилин шаклида нажас билан ташқарига чиқариб ташланади, қолган қисми қонга сўрилиб сийдик таркибида уробилин шаклида чиқариб юборилади. Шу сабабли ҳам нажас ва сийдикнинг ранги стеркобилин ва уробилинга боғлиқ. Ўт сафродаги органик моддаларнинг кўпчилигини липидлар ташкил қилади. Уларга холестерин ва унинг эфирлари, лецитин, нейтрал ёғлар ва ёғ кислоталар киради. Жигарда холестериннинг кўп қисми синтезланади. Холестеринни организмдан чиқариб ташлашда жигар иштирок қилади. Унинг бир қисми ўтдаги холестериннинг ўзи бўлса, кўпроқ қисми гепатоцитларда оксидланиб, ўт кислотага айланади. Организмга овқат билан тушадиган холестериннинг миқдори кўпайса, ўт кислотага айланиши тезлашади. ўт билан ичакка ажратилган холестериннинг бир қисми қайта сўрилади, қолган қисми йўғон ичакка ўтиб, копростеринга айланади ва ташқарига чиқариб ташланади. Лецитин ўтда учрайдиган фосфолипидларнинг 90% дан кўпро ғ ини ташкил қилади ва у асосан жигарда синтезланади. Унинг таркибидаги метил гуруҳи оралиқ алмашинувида муҳим аҳамиятга эга. Ўт кислоталар билан бир каторда лецитин макромолекуляр липид комплексининг асосини ташкил қилади. Бу комплекснинг таркибига холестерин, оқсиллар ва билирубинлар ҳам киради. Липид комплексини ташкил қилувчи моддалар миқдори нисбатининг ўзгариши, хусусан лецитин миқдорининг камайиши, холестеринни чўқишига ва ўт тошлари пайдо бўлишига олиб келиш мумкин. Ўт ҳосил бўлиши, унинг таркибидаги моддаларнинг гепатоцитларда синтезла - нишидан ёки қондан ўт капиллярларига ўтишидан бошланади. ўт йўлларини қоплаб олган эпителиал ҳ ужайралар натрий ва бошқа ионларни фаол ва суст ташилиш механизмлари асосида бирламчи ўтга чиқариб,

осмотик босимни оширади, бунинг натижасида сув қондан ўтга ўтади. ўт йўлларида хусусан ўт пуфагида, ўт таркибидаги моддаларнинг қайта сўрилиши ҳам кузатилади. Ўтнинг ҳосил бўлиши овқат ей и лишига боғлиқ эмас, аммо у ўзлуксиз жараён. А с аб ва гуморал механизмлар ўт секрециясини назорат қилиб туради. Бу жараённи адашган асаб лар тезлаштирса, симпатик асаб лар, аксинча уни тормозлаб туради. Бу асаб ларни кесиб ташланса ўт ҳосил бўлиши кучаяди. Ўт ҳосил бўлишига гуморал о миллардан биринчи навбатда хазм тизими гормонлари кучли таъсир қилади. Секретин ўт ва ундаги электролитлар миқдорларини кўпайтирса, ундаги ўт кислоталарнинг миқдорини камайтиради. ўт секрециясини гастрин, холецистокинин- па н креозимин, инсулин ва глюкагон тезлаштиради. И нгичка ичак энзимлари. Ичак шиллиқ, пардаси ва ширасида 20га яқин гидролитик энзимлар бор. Улар оқсиллар ва полиса х аридларнинг парчаланиши натижасида ҳосил бўлган олигомерларни, ёғлар парчаланиш махсулоти - моноглицеридларни ва овқат таркибидаги диса х аридлар ва баъзи бошқа моддаларни парчаланишини охирига етказади. Энтерокиназа трипсиноген молекуласида лизин ва изолейцин аминокислоталари ўртасидаги алоқадорликни узиб, ундан гексопептид ажратади. Натижада энзимнинг фаол маркази очилиб, трипсинга айланади. Энтерокиназа ўн икки бармоқ ичак ва ингичка ичакнинг юқори қисмида синтезланади. Ингичка ичакнинг пептидазалари ди -, три - ва олигопептидларнинг аминокислоталарга парчаланишини таъминлайди. г-амилаза полиса х аридларни парчалаб олигодиса х аридлар ва глюкоза ҳосил қилади. Диса х аридларни парчаловчи энзимлар ҳам бир нечта. Мальтаза ва изомальтаза крахмалдан амилазалар таъсирида ҳосил бўлган декстринлар ва олигосаҳаридларнинг б-1,6-глюкозид, б-1,4-глюкозид боғламларини узади, мальтозани икки глюкоза молекуласига парчалайди. Сут таркибадаги лактозани лактаза энзими глюкоза ва галактозага ажратади. Ингичка ичакнинг яна бир дисаҳаридазаси – треглаза – қўзиқорин ва сув ўсимликларида учрайдиган трегалозани парчалайди. Ишқорий фосфатаза рН

9-10 да фосфор кислотаси эфирларини парчалайди. Ишқорий фосфатаза табиий шароитда парчалайдиган моддалари фосфосерин, холинфосфат ва этаноламинофосфатлардир. Бу моддалар фосфопротеин ва фосфолипидларнинг парчаланиш жараёнида оралиқ махсулотлар сифатида пайдо бўлади. Липаза моноглецеридларга нисбатан жуда фаол ва триглицеридлардан панкреатик липаза таъсирида келиб чиққан моноглицеридларни эркин глицерин ва ёғ кислотагача парчалайди. Оғиз, меъда ва ингичка ичакда кузатиладиган бўшлиқдаги хазм озиқ моддаларнинг парчаланишини дастлабки босқичини таъминлайди. Бўшлиқ суюқлигида эркин холатда бўлган энзим ва субстрат молекулаларининг тўқнашишлари эхтимолликка боғлиқ. Бўшлиқдаги, ҳужайралар ичидаги ва мембранадаги хазмлар. Ҳ ужайра ичидаги хазм. Бу жараён парчаланмаган ёки қисман парчаланган озиқ моддаларнинг ҳужайра ичига кириши ва бу ердаги энзимлар томонидан парчаланишидан иборат. ҳужайра хазмининг икки тури: 1) цитоплазматик ҳужайра хазми ва 2) вакуол ҳужайра хазми мавжуд. Биринчиси мембрана орқали ҳужайрага кирган кичик молекула-ларни цитозол энзимлари ёрдамида парчаланишини таъминлайди. Шу йўл билан баъзи дипептидлар ўзлаштирилади. Иккинчисида фагоцитоз ёки пиноцитоз (эндоцитоз) нати-жасида ҳосил бўладиган махсус бўшлиқларда ҳам юзага чиқади. Ҳужайра хазмининг бу иккинчи хилида лизосомалардаги турли гидролитик энзимлар иштирок қилади. Бу энзимлар эндоцитоз натижасида ҳосил бўлган, вакуолалар ичига ўтган заррачалар ёки эритмадаги озиқ моддаларни парчалайди. Мембрана хазми. Бундай хазм ичак ҳужайраларнинг апикал учида, гликокаликс билан қопланган микроворсинкалар юзасида содир бўлади. Мембранадаги гидролизни бу юзада химусдан адсорбцияланган панкреатик энзимлар ва эритроцитларда синтезланиб, апикал мембранага бириккан ичак энзимлари юзага чиқаради. Хазмнинг учинчи тури бўлган мембрана гидролизи бўшлиқлари ва ҳужайра хазмлари оралиғидаги фазони эгаллаб

туради. Бўшлиқдаги хазм овқат биполимерларининг парчаланишини бошлаб берса, шиллиқ парда тузилмаларида (гликокаликсда) адсорбцияланган энзимлар гидролизининг оралиқ бўшлиқларини таъминлайди, мембранага бириккан ичак энзимлари эса оқсил, углеводлар ва ёғлар парчаланишини охирига етказади Катта ёшли одамларда озиқ моддаларнинг парчаланиши бўшлиқдаги ва мембранадаги хазмларга боғлиқ. Модда молекуласи қанчалик йирик бўлса, бўшлиқ хазмининг уни парчалашдаги аҳамияти шунчалик кучли бўлади. Йирик биополимерлар аввал ичак бўшлиғидаги гликокаликс иплари оралиғига ва микроворсинкалар сохасига кириб бориши мумкин бўлган кичик оралиқ махсулотларигача парчаланиши лозим. Масалан. крахмал ва гликоген мембранада умуман парчаланмайди. Шу сабабдан, ичак бўшлиғидаги хазмнинг секинлашиши мембрана гидролизининг сустлашига ва озиқ моддаларни ўзлаштирилишини камайишига олиб келади. Демак, бўшлиқдаги хазм мембрана хазми ёрдамида парчаланиши мумкин бўлган субстратларни тайёрлаб беради. Бу субстратларнинг мембрана юзасида мономерларга парчаланиши ва сўрилиши, ўз навбатида бўшлиқ хазмини кучайишига олиб келади. Гидролизнинг дастлабки босқичларида ингичка ичак бўшлиғида йирик полимерлар (крахмал ва оқсиллар) молекуласидаги боғланишларнинг бир қисми узилади холос. Бунинг натижасида ҳосил бўлган кичик бўлакчалар микроворсинкалар сохасига ўтиб, мембрана юзасида адсорбцияланган энзимлар томонидан парчаланишга учрайди ва бунинг натижасида ҳосил бўлган мономерлар сўрилади. Бўшлиқдаги гидролиз биополимерлар молекуласидаги кимёвий боғланишларнинг атиги 20% ни узса, мембрана гидролизи 80% ни узади. Ичак энзимларининг деярли барчаси мембранадаги гидролизда иштирок қилади. Углеводлар парчаланишини г-амилаза, мальтаза ва изомальтаза, саҳараза, инвертаза, лактаза ва трегалаза, оқсиллар парчаланишини аминопептидаза ва дипептидазалар охирига етказади. Моноглицеридлипаза

ва ишқорий фосфатазалар ёғлар ва фосфор кислотаси эфирларининг парчаланишини якунига етказади. Мембранадаги хазмнинг тезлигига биринчи галда бўшлиқдаги хазмнинг тезлиги таъсир қилади. Бўшлиқдаги хазмнинг ўзгаришига олиб келувчи омиллар мембрана хазмини ҳам ўзгартиради. Бундан ташқари, мембрана гидролизига буйрак усти бези гормонлари, овқатнинг сифати, ичак ҳаракатлари, мембрананинг энзимларни сорбциялаш хусусияти, сўрилиш тезлиги сезиларли таъсир кўрсатади. Ингичка ичак шиллиқ пардасида ги сўрилиш. Ташқи муҳитдан моддаларни шикастланмаган тери ва шиллиқ пардалари орқали организмнинг ички муҳитига ўтишини сўрилиш деб аталади. Одам бир кеча- кундуз 100г оқсил, 100г ёғ, 400г га яқин углеводлар, 10-12г туз ва 2-2,5л сув истеъмол қилади. Хазм тизими ширалари таркибида 6-7л сув, 60-70г анорганик моддалар, 200г га яқин органик бирикмалар ичак бўшлиғига ажралади. Бу моддаларнинг деярли ҳаммаси асосан ингичка ичакда ва қисман йўғон ичакда қайта сўрилади. Демак, ингичка ичак шиллиқ пардаси сўрилиш билан боғлиқ бўлган катта ишни бажаради. Одам ингичка ичагининг узунлиги 600см ва диаметри 2,5см атрофида бўлади. Агар шиллиқ парда текис бўлганда, сатхи 0,33м 2 бўлар эди. Бу юзадан 8л га яқин сув, 800г органик бирикмалар ва 80г атрофида анорганик моддаларнинг сўрилиши деярли мумкин эмас. Аммо ингичка ичак шиллиқ пардаси текис эмас. Шиллиқ парданинг айланма бурма ча лари унинг сатхини 1м 2 га етказади. Шиллиқ пардада бармоқсимон бўртиқлар – ворсинкаларни борлиги уни сатхини 10м 2 га кўпайишига олиб келади. ҳар қайси энте- роцитнинг апикал мембранаси жуда кўплаб микроворсинкаларни ҳосил қилганлиги сабабли сўрилишни таъминлайдиган юза 200м 2 кўпайиб кетади. Катта юзадан ташқари, сўрилишнинг ингичка ичакда катта тезликда боришининг бошқа сабаби ҳам бор. Олигомерларни мономерларга парчалайдиган энзимлар энтеро-цитларнинг мембранасига бирикканини юқорида айтилган эди. Мана шу энзимларнинг ёнгинасида моддаларнинг

фаол сўрилиши таъминловчи тузилмалар жойлашган. Улар ҳам мембрананинг таркибий қисми хисобланади, чунки унга бирикиб кетган. Мембрана юзасида энзим таъсирида олигомердан ҳосил бўлган мономер молекуласи ичак бўш-лиғига қайтиб кетмай, сўрилишни таъминловчи тузилмаларга узатилади. Парчаланиш ва сўрилиш деярли бир жойда ва бир вақтда содир бўлганлиги сабабли моддаларнинг ўзлаштирилиши жуда ҳам самарали бўлади. Сўрилиш механизмлари. Сўрилиш жараёни ингичка ичакда суст ташилиш (осмос, диффузия ва фильтрланиш йўллари билан) ва фаол ташилиш, (энергияга мухтож механизмлар) асосида содир бўлади. Узлуксиз Броун ҳаракатидаги модда молекулалари қонцентрацияси юқори бўлган эритмадан модда миқдори кам бўлган томонга ўтади. Модда қонцентрацияси иккала эритма хажмида тенглашган захоти диффузия тўхтайди. Миқдор ида фарқ бўлган эритмаларни бир-биридан ажратиб турувчи ярим ўтказувчи мембрана орқали эритувчининг ташилишини осмос , деб аталади. Осмос жараёни эритувчини эритманинг миқдор и паст бўлган жойдан эриган моддаларни ўтказмайдиган мембрана орқали эритма миқдори юқори бўлган жойга ўтишини таъминлайди. Тирик ҳ ужайраларнинг мумбранаси сув учун юқори ўтказувчанликка эга, айни вақтда эрийдиган моддалар учун ўтказувчанлиги анча кам. Бундай мембраналарни шартли равишда ярим ўтказувчи мембрана , деб ата лади. Мембранинг икки томонидаги суюқликни гидростатик босимидаги фарқ туфайли эритманинг мембранадан ўтишини фильтрланиш деб айтилади. Суст ташилиш механизмлари суюқлик ва моддаларни икки томонлама ичакдан қонга ва қондан ичакка ўтишига имкон яратади. Фаол ташилиш эса бир томонга қаратилган. Бу механизм асосида моддалар қонцентрацион ва электрокимёвий градиентга қарши ҳаракат қилади. Фаол ташилишнинг яна бир нечта хусусиятлари бор. Фаол ташилиш эгергияга мухтож. Кислород етишмаслиги, паст ҳарорат ва моддалар алмашинувини ингибирловчи моддалар фаол ташилишни секинлаштиради.

Фаол ташилиш жуда юқори тезликка эга бўлган жараён. Фаол ташиладиган моддалар ўртасида уларнинг сўрилиши жараёнида конкурент (рақиблик) тормозланиш жараёни кузатилади. Махсус оқсил молекулалари – ташувчилар фаол ташилишни юзага чикаради. Ташувчи моддани мембрананинг бир юзасига тегиб турган суюқликдан (албатта модда миқдори оз бўлган эритмадан) ўзига бириктириб олиб, модда - ташувчи комплексини ҳосил қилади. Модда – ташувчи комплекс мембрананинг икинчи томонига осонлик билан ўтиб, моддадан ўзини ажратади ва мембрананинг ўша икинчи томонидаги суюқликка қўйиб юборади. Фаол ташилиш учун АТФ, энергия манбаи вазифасини бажаради. Моддаларнинг ингичка ичакдан тез с ў рилиши учун ичактут қ ич томирларидан қон етарли миқдорда оқиши шарт. Хазм вақтида бу томирлардан бир дақиқада 750мл қон оқиб ўтади. Унинг асосий қисми, яъни 60 - 80% шиллиқ парда томирларига тўғри келади. Сув, анорганик моддалар ва органик бирикмаларининг кўпчилик қисми қонга сўрилиб кетади. Ёғлар, ёғсимон моддалар ва ёғда эрийдиган бирикмалар лимфага ўтади. Лимфага сўрилиш тезлиги ворсинкаларнинг ҳаракатига боғлиқ. Ворсинкаларнинг бир меъёрда қисқариши ворсинкаларнинг лимфа томиридаги лимфа суюқлигини сиқиб чиқаради. Натижада бўшаб қолган лимфа томирга моддалар тезроқ сўрилади. Маҳаллий механик ва кимёвий таъсирловчилар ҳамда вилликинин гормони ворсинкаларнинг қисқаришини тезлаштириб, сўрилишни кучайтиради. Модда ларнинг с ў рилиши Аминокислоталарнинг сўрилиши. Одамлар нинг организми да оқсил парчаланмасдан деярли сўрилмайди. Чақалоқларнинг ичагида парчаланмаган оқсиллар, жумладан глобулинлар пиноцитоз йўли билан қонга ўтади. Одамларда, аввал оқсиллар хазм тизими бўшлиқларида пептик ва триптик гидролизга учрайди, ичак мембранасидаги пепти-дазалар олигопептидларни аминокислоталарга парчалайди. Энтероцитларнинг апикал мембранасидаги 4та фаол ташилиш тизимлари аминокислоталарнинг сўрилишини

таъминлайди: 1) нейтрал аминокислоталар – валин, фенилаланин, аланинларни ташиш тизими; 2) асосли аминокислоталар – аргинин, цистеин, лизин ва орнитинларни ташиш тизими; 3) дикарбон аминокислоталар – гл у тамин ва аспарагинларни ташиш тизими; 4) бошқа аминокислоталар – пролин ва гидроксипролинларни ташиш тизими. Натрий ионлари бу ташиш тизимларининг фаоллигини бошқаради, АТФ энергия манбаи бўлиб хизмат қилади. Айни бир вақтнинг ўзида сўриладиган аминоки с лоталар ўртасида мураккаб муносабатлар мавжуд. Баъзи бир амино-кислоталар бир-бирини сўрилишини тезлаштирса, бошқа хиллари эса, аксинча тормозлайди. Энтероцитларда аминокислоталарнинг с ў рилишига таъсир қилиши мумкин бўлган асаб ва гуморал механизмлар шу вақтгача яхши ўрганилмаган. Аминокислоталар миқдорининг энтероцит цитоплазмасида кўпайиши уларни базал мембранадан диффузия йўл билан тўқима суюқлигига ва ундан кейин қонга ўтишига олиб келади. Аминокислоталарнинг базал мембрана орқали энтероцитдан чиқишида бошқа механизмлар ҳам иштирок қилади. Сўрилган аминокислоталарнинг бир қисмини эн т ероцитлар оқсил синтезлашга сарфлайди. Бу оқсил сўрилаётган ёғ заррачаларини устидан қоплаш ва хиломикронлар ҳосил қилиш учун зарур бўлади. Сўрилган аминокислоталар қопқа вена орқали жигарга етказилади. Бу ерда уларнинг кўпчилик қисми альбуминлар, глобулинлар ва қоннинг бошқа оксилларини синтезланиши учун сарфланади. Қон билан барча аъзоларга келтирилган аминокислоталар турли тўқима оқсиллари, энзимлари ишлатилади. Аминокислоталарнинг маълум бир қисми энергия манбаи сифатида сафрланади. Бу жараён айниқса оқсил етишмовчилигида жуда ҳам тезлашади. Углеводларнинг сўрилиши. Ингичка ичакда полисахаридлар ва дисаҳаридлар деярли сўрилмайди, аммо уларнинг парчаланиши натижасида ҳосил бўлган ва овқат билан қабул қилинган моноса х аридлар фаол ва суст ташилиш механизмлари асосида сўрилади. Молекуласи кичикроқ бўлган

пентозалар гексозалардан кўра секинроқ сўрилади. Демак, турли моноса х аридлар турлича тезлик билан сўрилади. Ичакда қанд фаол сўрилиши учун: 1) у шаклга ва иккинчи углерод атомида гидроксил гурухга эга бўлиши; 2) олти аъзоли пироноз хал қ ага эга бўлиши; 3) бешинчи углерод атоми метил ёки бошқа радикалга эга бўлиши керак. Ичакда бир вақтнинг ўзида сурилаётган моноса х аридлар ўртасида маълум алоқадорлик бор. Масалан, глюкоза ва галактоза бир-бирининг с ў рилишини тормоз - лайди. Бу фаол ташиладиган гексозаларнинг с ў рилишига суст ташилувчи фруктоза ва сорбоза мўтло қ о таъсир к ў рсатмайди. Гексозаларнинг фаол ташилиши натрий катионига боғлиқ. Бу ишни бажарадиган ташувчи айни вақтда ташқи муҳитдан, яъни ичак бўшлиғидан глюкоза ва натрий молекулаларини ўзига бириктиради. Ташувчи глюкоза ва натрийдан иборат бўлган комплекс электрокимёвий градиент бўйича мембрананинг ички юзаси томон диффузияланади, глюкоза ва натрий энтероцит цитоплазмасига чиқарилади, ташувчи эса мембрананинг ташқи юзасига қайтади. Энтероцитдан глюкоза ва фаол ташилувчи бошқа гексозалар базал ва латерал мембраналар орқали чиқиб кетади. Аммо, бу ташилиш натрий катионига боғлиқ эмас. Глюкоза билан бирга энтероцитга ўтган натрий катионини калий-натрий нассоси ташқарига чиқариб ташлайди. Ингичка ичакнинг турли қисмларида моноса х аридларнинг сўрилиш тезлиги ҳам ҳар хил тезликда бўлади. Масалан, глюкоза ичакнинг проксимал қисмида дистал қисмидагига нисбатан уч марта тезроқ сўрилади. Углеводларнинг сўрилиш тезлигига овқатнинг таркиби, организмнинг умумий холати, ташқи мухит омиллари кучли таъсир кўрсатади. Гипофиз, қалқонсимон без, меъда ости без ва буйрак усти безларнинг гормонлари ичакда глюкозани сўрилишини тезлаштиради. Серотонин ва ацетилхолинлар глюкозани сўрилишини тезлаштирса, гистамин ва соматостатинлар эса, аксинча тормозлайди. Ичак томирларида қоннинг ҳаракатига, ворсинкалар ва умуман ҳаракатларига таъсир қилувчи омиллар глюкоза сўрилишини ўзгартиради. М А Т нинг турли қисмлари сўрилиш

жараёнига, шу жумладан углеводлар сўрилишига ҳам таъсир қилади. Бу таъсир парасимпатик ва симпатик асаб лар орқали юзага чиқади. Парасимпатик таъсирлар ичакда углеводлар сўрилишини тезлаштирса, симпатик асаб лар эса, аксинча, тормозлайди. Ичакда сўрилган глюкоза қопқа вена орқали жигарга келади ва бу ерда қисман гликогенга айланади керагидан кўпроқ овқат истеъмол қилинса ва овқат углеводларга бой бўлса, сўрилган глюкозанинг кўпчилиги ёғга айланади ва ёғ захираларида тўпланади, қонда глюкоза миқдори турғун бўлади. Қондаги глюкоза энг биринчи энергия манбаи сифатида сарфланади. Нейтрал ёғлар парчаланиши натижасида ҳосил бўлган глицерин, калта ва ўрта узунликка эга занжирли ёғ кислоталарнинг энтероцит мембранасидан ўтиши диффузия жараёни орқали бўлади. Энтероцитларнинг а п икал мембранасига узун занжирли ёғ кислоталар ва холестеринни аралаш мицеллалар етказади. Аралаш мицеллалар ўт-сафро мицеллалари асосида , уларга узун занжирли ёғ кислоталар, холестерин ва лизолецитин (лизофосфатидилхо л ин) қўшилиши натижасида ҳосил бўлади. Аралаш мицелла энтероцит мембранасига тўқнашганда таркибидаги ёғ кислотаси махсус ташувчи оқсил молекуласи билан бирикади ва энтероцит ичига ўтказилади. Энтероцитларнинг эндоплазматик ретикулумида ёғлар парчаланиши натижасида ҳосил бўлган нейрал ёғлар ва фосфолипидлар қайтадан синтезланади. Синтезланган ёғлар Гольжи аппаратида оқсиллар билан бирикиб, хиломикронлар ва зичлиги жуда ҳам паст бўлган липопротеинлар ҳосил қилади. Булар латериал ва базал мембраналар орқали энте-роцитдан чиқиб, ворсинканинг марказий лимфа томирига ўтади. Ичак гормонларидан секретин ва холецистокинин-панкреозимин ёғ сўрилишини тезлаштиради. Лимфа билан умумий қон айланишига тушган ёғлар асосан ёғ захира-ларига ўтади ва эҳтиёжига қараб энергия манбаи ҳамда пластик материал сифатида сарфланади.

Ёғда эрийдиган витамин А, ва бошқа моддаларнинг ичакда сўрилиши ёғнинг сўрилишига боғлиқ бўлади. Агар ёғ яхши сўрилмаса, бу моддаларнинг сўрилиши секинлашиб ўзлаштирилмай қолади. Ингичка ичакда сув ва баъзи анионларнинг сўрилиши натрий катионларига боғлиқ. Натрий ионлари ингичка ичак бўшлиғидан қонга энтероцитлар орқали ва ҳ ужайралар оралигидаги каналлар бўйлаб ўтади. Бу каналлардан натрийнинг ташилиши суст қонцентрацион градиент механизми бўйича амалга ошади. Натрий катионнинг энтероцитлар орқали сўрилиш жараёни анчагина мураккаб. Ичак химусидан натрий кат иони аввал апикал мембрана орқали энтероцит ичига ўтади. Бу жараён суст электрокимёвий градиент бўйича бўлади. Бундан ташқари, натрийнинг бир қисми глюкоза ва аминокислоталар сўрилаётганда шу моддалар билан биргаликда ҳ ужайраларга киради. Электро л итларнинг натрий иони базал ва латерал мембранлар орқали тўқима суюқлигига чиқариб юборилади. Бу жараённи калий-натрий насоси бажаради. Хлор анинонининг ичакларда сўрилиши ҳам суст ва фаол ташилиш механизми асосида бўлади. Иккала холатда ҳам хлорнинг ташилиши натрий ионининг ташилишига боғлиқ бўлади. Сўрилаётган натрий ва хлор ионлари сувни «эргаштириб» юришади. Химусдан энтероцитга ўтган натрий ва хлор ионлари цитоплазмада осмотик босимни ошириб юборади. Осмотик босимда пайдо бўлган фарқ сувни ҳ ужайрага киритади. Цитоплазмадан тўқима суюқлигига ўтган натрий ва хлор ионлари кетидан сув яна осмос сабабли ҳ ужайрадан ташқарига чиқади ва ундан кейин қон ва лимфага қўшилиб кетади. Асаб ва эндокрин тизимлар ичакда катионларни сўрилишига таъсир қилади. Агар, М А Т фаолияти наркотик моддалар билан тормозланса, ичакларда натрий ва сувнинг сўрилиши секинлашади. Адашган асаб ларни кесиш ҳам шундай таъсир кўрсатади. Гастрин, секретин ва холецистокинин-

панкреозимин гипофиз ва буйрак усти бези гормонларини синтезини тормозлайди. Ўн икки бармоқ ичак ва ингичка ичакнинг проксимал қисмида икки валентли катионларнинг кўпчилиги сўрилади. Буларнинг орасида кальций, магний, темир, мис ва рухларнинг биологик аҳамияти жуда катта. Кальций катиони энтероцитларга диффузия йўли билан ўтади. Базал мембрана орқали кальций катионининг тўқима суюқлигига чиқишини махсус кальций насоси таъминлайди. Паратгормон, тирекальцитонин, гипофиз ва буйрак усти безлари гормонлари калций катионининг сўрилишига таъсир кўрсатади. Калцийнинг сўрилиши витамин Д га ҳам боғлиқ. Ичакларда мис, рух ва магний катионлари суст ташилиш механизмлари асосида сўрилади. Темирнинг сўрилишида фаол ташилиш механизмлари ҳам иштирок қилиши мумкин. Энтероцит цитоплазмасида темир катиони оппеферитин оқсилига бирикиб, ферритин ҳосил қилади. Ферритин организмда темир захираси вазифасини бажаради. Ингичка ичакнинг ҳаракат фаолияти. Ингичка ичакнинг мураккаб ҳаракатларини унинг ички қаватидаги кўндаланг ва ташқи қаватидаги узунасига жойлашган силлиқ мушаклари вужудга келтиради. Бу ҳаракатлар химусни хазм шираларига аралашишини, ичак бўйлаб силжишини, бевосита шиллиқ парда юзасидаги химуснинг алмашинишини ва ичак бўшлиғида маълум даражада босим ҳосил бўлишини таъминлайди. Овқат ейилмаган пайтда, яъни нахорда ингичка ичак даврий ҳаракатда бўлади. Осойишталик даврида ўн икки бармоқ ичак 40-50 дақиқа мобайнида қисқаришга учра-майди. Кейин қисқаришлар даври бошланиб 65-90 дақиқа давом этади. Бу даврда юқори амплитудали частотаси бир дақиқада 17-20 та бўлган ритмик қисқаришлар ва кичик амплитудали тоник тўлқинлар қайд қилинади. Иш даврининг охирги 8-15 дақиқаларда ичак тонуси сезиларли даражада тезлашади, кучли ва текис ритмик қисқаришлар кузатилади. Одам кун давомида бир неча марта овқатланганлиги сабабли ингичка ичакда деярли доимо химус бўлади. Шунинг учун ичак ҳаракатлари

даврийлигини махсус шароитда, 15-20 соат овқат истеъмол қилинмагандагина кузатиш мумкин. Овқатни истеъмол қилиш жараёни ингичка ичак ҳаракатларини тезлаштиради. Тинч холатда бўлган ичакнинг овқат ейиш натижасида фаол холатга ўтиши шартли рефлексларга боғлиқ. Агар овқат ингичка ичак фаол ҳаракатда бўлганда ейилса, унинг қисқаришлари 30-40 сонияга тормозланади, кейин тикланиб бир неча соат узлуксиз давом этиб туради. Овқат ёйила бошлаган пайтда кузатиладиган ичак моторикасининг тормозланиши оғиз бўшлиғидаги рецепторлардан юзага чиқадиган шартсиз рефлексларга боғлиқ. Ейилган овқатнинг хазм бўлиши вақтида ингичка ичак қисқаришларининг бер неча хилини кузатилади. Аммо, хозиргача уларнинг ягона таснифи йўқ. Химуснинг аралашишини ва эзилишини таъминловчи махаллий, яъни чегаралган қисқаришлар ва катта масофага тарқалиб, химусни б у тун ичак бўйлаб силжитадиган қисқаришлар кузатилади. Овқат хазми вақтида кузатиладиган ингичка ичакнинг қисқаришларини П.Г.Богач 3 турга бўлади: 1) бир фазали ритмик қисқаришлар (маятниксимон қисқа - ришлар, ритмик сегментланиш) химусни деярли силжитмайди, аммо уни яхши аралашишини таъминлайди. Бу хилдаги қисқаришларларнинг частотаси бир дақиқада 17- 20га тенг бўлади; 2) химуснинг ичак бўйлаб тез силжиши. Улар биринчи турдаги қисқаришларни қамраб олган ичак тонуси ортишини ифодаловчи тўлқинлардир. Бу қисқаришларни перистальтик қисқаришлар ҳам деб айтилади. Бундай қисқаришлар 20–40 -60 сония давом этади; 3) тўқ ҳайвонлардагина учрайдиган бир неча дақиқа давом этувчи тоник қисқаришлар. Ингичка ичак ҳаракатларининг ўзига хос бўлган хусусияти шундаки, у ҳам бўлса ритмик қисқаришларини жуда ҳам турғун частотага эгалигидир. Никотин ёрдамида ичак деворидаги асаб чигалларини фалажлаш, ичак ташқи асаб ларини кесиб қўйиш ёки наркотик моддаларни қўллаш ичакда кузатиладиган ритмик қисқаришлар сонини унча ўзгартирмайди. Бу ўн икки бармоқ ичакка умумий ўт йўли очиладиган сегментда жойлашган ритм

етакчисининг фаолиятига боғлиқ. Ингичка ичакнинг ритмик қисқаришларини пайдо қиладиган импульслар худди ўша ритм етакчисида пайдо бўлиб, асосан узунасига жойлашган силлиқ му шак толалари орқали тарқалади. Импульсларнинг ўтиши бу толаларнинг кесилиши биланоқ тўхтайди, ичакнинг кесилган жойидан юқори қисми олдинги ритмда, кесимдан дисталроқ қисми эса анча паст частотада қисқара бошлайди. Ичакнинг асаб чигаллари ритм етакчисининг автоматиясига сезиларли таъсир кўрсатмаса, тўқималарининг модда алмашинувига таъсир қилувчи омиллари ритмик қисқаришлар сонини ўзгартиради. Ўт-сафрони ташқарига чиқарилса, калқонсимон безни олиб ташланса, юқори ҳарорат таъсир этилса ва куёш нурлари таъсир эт т ирилса ингичка ичакнинг ритмик қисқаришлари сони сезиларли даражада камаяди. Ичакнинг ритмик қисқаришлари сонига асаб тизими таъсир қ илмасада, амплитудасига ва ичак му шак лари тонусини бошқаришда иштирок қилади. Ичак ҳаракатларини парасимпатик асаб лар ва уларнинг охирларида ажралиб чиқадиган ацетилхолин тезлаштиради, С А Т ва унинг медиаторлари - адреналин ва норадреналин эса аксинча ичак му шак лари нинг қисқаришларини тормозлайди. Айни пайтда, норадреналин ва адренергик асаб толаларининг қўзғалиши сфинктерларни қисқартиради. Парасимпатик ва симпатик толалар хазм тизимининг турли қисмларидан юзага чиқиб, ингичка ичак ҳаракатларига таъсир қиладиган рефлексларнинг эфферент йўли бўйлаб хизмат қилади. Бу рефлексларга қўзғатувчи қизилўнгач-ичак, қўзғатувчи меъда-ичак, қўзғатувчи ва тормозловчи йўғон ичак-ингичка ичак рефлекслари киради. Бу рефлекслар ҳосил қиладиган натижа маълум қоидага риоя қилади, яъни хазм тизимининг қайси нуктаси таъсирланмасин, бу нуқтадан юқоридаги қисмларнинг ҳаракатлари тормозланади, ундан дисталроқ қисмларида эса, аксинча ҳаракат тезлашади. Ингичка ичакда адренергик тормозланишдан бўлак, табиати ноадренергик ва нохолинергик бўлган тормозланишлар ҳам кузатилади. Бундай

тормозланишларнинг юзага чиқишида медиатор вазифасини вазоактив ичак пептиди бажаради. Ичак ҳаракатларини бошқаришда МАТ нинг турли қисмлари қатнашади. Гипоталамуснинг олдинги ва оралиқ ядроларини қўзғатиш ичак ҳаракатларини тезлаштирса, орқа гипоталамик ядроларнинг қўзғатилиши эса аксинча, тормозлайди. Ичак ҳаракатларига катта ярим шарларнинг пўстлоғи, гипоталамус ва лимбик тизим орқали таъсир кўрсатади. Бу таъсирлар иккинчи сигнал тизими орқали бўлиши мумкин: тансиқ овқат тўғрисидаги гапнинг ўзиёқ ичак ҳаракатларини кучайтиради, овқатга боғлиқ нохуш гаплар эса аксинча, ичак моторикасини тормозлайди. ғазабланиш, қўрқиш, севиниш, яъни кайфиятнинг ўзгаришлари ҳам ичак ҳаракатларини секинлаштиради. Ингичка ичак моторикасига ички секреция безларининг таъсири анча кучли. Қ онда қалқонсимон без гормонларининг миқдорини кўпайиши , ингичка ичак ҳаракатларини тезлаштиради ва овқатни ичакдан ўтишини тезлаштиради . Камайиб кетса, аксинча ичак ҳаракатлари тормозлана бошлайди: ритмик қисқаришлар сони ва амплитудаси камаяди. Қ алқонсимон без олиб ташланса ингичка ичакнинг рефлектор реакциялари ҳам ўзгариб кетади. Одатда овқат истеъмол қилиниши билан тинч турган ичак, бир неча сонияда ҳаракатга кела бошлайди ва бир неча соатгача ўзлуксиз давом этади. қ алқонсимон бези олиб ташланган ҳайвонларнинг ичак ҳаракатлари овқат ейилгандан 1,5-2 дақиқа ўтгач бошланиб, 1-2 дақиқада тугайди, 10-12 дақиқа ўтгач, қисқаришлар яна пайдо бўлади ва ўзоқ вақт давом этади. Аммо, бу қисқаришларнинг амплитудаси ва частотаси паст бўлади. Ингичка ичак тонусини буйрак усти безининг кортикоид гормонлари ва уларнинг қонга ўтишини тезлаштирадиган АКТГ га оширади. Гипофизнинг орқа бўлаги гор-монлари ичак ҳаракатларини тормозлаш хусусиятига эга. Мотилин, холецистокинин – панкреозимин, Р – модда ва гастрин каби ичак гормонлари ичак ҳаракатларини тезлаш-тиради.

Йўғон ичак нинг тузилиши ва фаолияти. Йўғон ичак – кўричак, кўтарилувчи чамбаричак, кўндаланг чамбар ичак, тушувчи чамбаричак, S– симон ичак ва тўғри ичак каби анатомик қисмлардан ташкил топган. Йўғон ичакнинг узунлиги катта ёшли одамларда 1,5–2 метр бўлади. Бу ичакнинг бошланиш қисмида 7см, пастга тушувчи қисми эса 4см ни ташкил қилади. Йўғон ичак девори шиллиқ қават, шиллиқ ости қават, мушак ва сероз қаватлардан ташкил топган. Шиллиқ қават сербурмали, аммо ворсинкалари йўқ бўлади. Шиллиқ парда эпителийси бир қаватли, призматик, устунсимон эпителиоцит - лардан, қадахсимон экзокриноцитлардан ва жуда оз миқдорда учрайдиган эндокро - цитлардан иборат. Шиллиқ ости қаватда ёғ ҳужайралар кўп, бу ерда томир ва асаб чигаллари жойлашган. Мушак қават ички – айланма ва ташқи – узунасига кавати учта тасмача – тенияларга йиғилган. Ичакнинг тениялари оралиқлари мушак толалари кам бўлганидан бўртиб чиқиб, гаутралар ҳосил қилади. Иккала мушак қаватлар оралиғида толаланган бириктирувчи тўқималар жойлашган. Унда қон томирлар ва асаб чигали тўпланган. Ташқаридан йўғон ичакни сероза қоплаб олган. Йўғон ичакка, мотор ва сўриш фаолиятлари хос. Йўғон ичак микроорганизмлари химуснинг таркибий қисмларига энзиматик таъсир кўрсатиб, витамин ва бошқа биологик фаол моддаларни синтезлаб, макроорганизмларнинг модда алмашинувига сезиларли даражада аралашади. Шунингдек, микрофлора эгаси организмга морфокинетик ва иммуноген таъсир кўрсатади. Йўғон ичак шираси механик таъсирот бўлмаса жуда ҳам оз миқдорда ажралади, аммо механик таъсир кўрсатилса, шира ажралиши кескин кўпайиб кетади. Йўғон ичак шираси суюқ ва қуюқ, қисмлардан ташкил топган. Суюқ қисми тиниқ, рангсиз ва ишқорий муҳитга эга. Ширанинг суюқ қисмини 98,6% сув, 0,63% органик ва 0,68% анорганик моддалардан иборат. Ширанинг қуюқ қисми кулранг-сарғиш рангда бўлиб, шиллиқ пардадан шилиниб тушган эпителиал ҳужайралар ва озроқ миқдордаги лимфоид моддалар ва шилимшиқнинг аралашмасидан ташкил топган. Шира таркиби

пептидазалар, катепсинлар, липаза, амилаза, нуклеаза, уреаза ва ишқорий фосфатаза каби энзимлардан ташкил топган. Булардан ишқорий фосфатаза энг юқори фаолликка эга бўлган энзимдир. Йўғон ичакда шира ажралиши хазм тизимининг бошқа қисмларидан келувчи таъси-ротларга деярли боғлиқ эмас. Аммо, махалий таъсиротлар (механик) йўғон ичакда шира ажралиш жараёнини кучайтиради. Йўғон ичакда уч турдаги қисқаришлар кузатилади: 1) оддий, давоми проксимал қисмда 12с атрофида, сигмада 5с чамасидаги тўлқинлар холатидаги қисқаришлар. Бу қисқаришлар ичак бўшлиғидаги босимни, 6 - 12см с.у.га оширади; 2) бу турдаги қисқаришлар кучлироқ ва давомлироқ бўлиб, 25 - 30 с давом этади, баъзилари босимни 50см с.у.га кўтаради. Биринчи турдаги қисқаришлар йўғон ичакдаги моддаларни сезиларли даражада ҳаракатга келтирмайди, аммо иккинчи турдаги қисқаришлар уларни дистал йўналишда силжитади; 3) бу турдаги қисқаришлар тоник тўлқинлар бўлиб, бу тўлқинларда биринчи ва иккинчи турдаги қисқаришларни кўрамиз. Тоник тўлқинлар ўрта ҳисобда 15с давом этади. Аммо баъзи вақтларда улар бир неча дақиқагача чўзилади. Учинчи турдаги қисқаришларнинг ўртача амплитудаси 8см с.у.ни ташкил қилади. Рентгенологик усул ёрдамида кўрилганда йўғон ичакнинг кичик маятниксимон, катта маятниксимон, перистальтик ва антиперистальтик ҳаракатларини, бунинг натижасида химусни олдинга қараб силжишини таъминловчи қисқаришлар кузатилади. Одамда қабул қилинган овқат массаси 3-3,5 соатда йўғон ичакка етиб келади ва уч кун ичида бўтунлай ташқарига чиқиб кетади. Интрамурал асаб чигаллари ва экстрамурал симпатик ва парасимпатик асаблар томонидан йўғон ичак ҳаракатлари бошқарилиб турилади. Рефлектор таъсир хазм тизимининг бошланғич қисмидан йўғон ичак ҳаракатларини ўзгартириши мумкин. Овқат қабул қилишнинг ўзи ичак ҳаракатларини қўзғатади ичак ҳаракатларини кучайтиради. Рефлектор ёйи МАТ да уланадиган ана шу рефлекслардан бошқа, йўғон ичак ҳаракатларини кучайтиришда маҳалий механорецепторлар қўзғалмасдан, дисталроқ

қисмларида ҳаракатлар тезлашади, юқори қисмларида эса, аксинча тормозланади. Тўғри ичакнинг нажасга тўлиши йўғон ичакнинг проксимал қисмлари ҳаракатини тормозлайди. Йўғон ичак ҳаракатларини серотонин, глюкагон ва адреналин тормозлайди, кортизон эса аксинча, кучайтиради.

Адабиётлар: 1. Клиническая фармакология, под ред. В.Г. Кукеса, М.1991 г. 2. Основы клинической фармакологии и рациональной фармакотерапии, М.2002 г. 3. Харкевич Д.А.Азизова С.С., Махсумов М.Н. ва бошқаларнинг «Фармакология» уқув адабиётлари 4. Лепахин В.К. и др. «Клиническая фармакология», М. 1988 г. 5. Маматов Ю ва бошқалар «Клиническая фармакология», Т.2002 й.

Похожие

Нафас аъзолари физиологияси

Айирув аъзолари физиологияси

Кўпайиш аъзолари физиологияси

Сезги аъзолари ёки анализаторлар физиологияси ва гигиенаси

Сезги аъзолари