Сезги аъзолари ёки анализаторлар физиологияси ва гигиенаси - Медицина - Рефераты

Сезги аъзолари ёки анализаторлар физиологияси ва гигиенаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Сезги аъзолари ёки анализаторлар физиологияси ва гигиенаси Режа: 1. Кўриш анализаторлари 2. Эшитиш анализатори 3. Ҳид билиш ва таъм билиш анализаторлари 4. Тери анализатори.

Одам вужуди уни ўраб олган ташқи муҳит ҳамда ўзининг ички муҳити ҳақидаги ахборотларни махсус сезги аъзолари ёки анализаторлар орқали қабул қилиш хусусиятларига эга. Ташқи ва ички таъсир этувчи омиллар ўз табиатидан қатъий назар нерв тизимида тегишли нерв импульсларига айланиб, маълум тасаввурни ҳосил қилади. И.П.Павлов ҳар бир анализатор учта асосий, яъни рецептор ёки сезувчи, ўтказувчи ҳамда марказий қисмлардан иборат, деган илмий асосланган умумлаштирувчи таълимот яратди. Рецептор қисм қабул қилинган қитиқлагичларни тегишли нерв импульсларига айлантириб берадиган махсус нерв ҳужайралари ёки нерв учларидан ташкил топган бўлиб, тузилиши ва муҳит таъсиротларини қабул қилишга мослашган турлари билан бир-биридан фарқ қилади (кўз рецепторлари ёруғлик нурини, қулоқ рецепторлари товуш тўлқинини ва ҳоказо). Ўтказувчи қисм маълум анализатордан марказий нерв тизими орқали мия ярим шарлари пўстлоғигача борадиган нерв толаларидан иборат. Марказий қисм ярим шарлар пўстлоғидаги айнан белгиланган сезги аъзосининг соҳаси бўлиб, у ички ва ташқи муҳитдан импульсларни марказий таҳлил қилади. Сезги аъзолари бир-бири билан яқиндан боғланиб фаолият кўрсатади ва бу нарса яшаётган муҳит ҳақида тўлиқроқ тасаввурга эга бўлиш ва уни идрок қилиш имкониятини беради. Яна шу нарсани қайд қилиш жоиз-ки, бола туғилгандан бошлаб барча анализаторлар орқали унинг марказий нерв системасига тегишли ахборотларнинг бориб туриши унинг ҳар томонлама баркамол бўлишини таъминлайди, акс ҳолда, яъни анализаторларнинг етарли ишламаслиги ёки етарли фаолият кўрсатмаслиги кишининг ақлий жиҳатдан етук бўлишига салбий таъсир қилади. одамда кўриш, эшитиш, вестибуляр, таъм билиш, ҳид билиш, тери ва ички анализаторлар мавжуд бўлиб, шундан охиргиси соматосенсор тизим деб ҳам аталади, чунки у кўп тармоқли бўлиб, терига таъсир кўрсатувчи иссиқ, совуқ, босим, тебраниш, оғриқ каби таъситорларни ҳамда бўғим ва мускуллардаги проприорецепторлардан

келадиган импульсларни қабул қилиб, дастлабки таҳлил қилади ва марказий нерв тизимига ўтказади. Кўриш анализаторлари. Кўз асосан уч қаватли кўз олмасидан (1-расм) иборат бўлиб, унда ташқи оқсилли ёки склера, ўрта томирли ва тўр қаватлар фарқ қилинади. Склера қават (қалинлиги 1 мм) кўз олмасининг олдинги қисмида тиниқ шох қават ҳосил қилади. шох қават энди туғилган болаларда катталарникига қараганда қалин ва бўртиброқ туради. Склера тагида жойлашган томирли қават 0,2-0,4 мм қалинликка эга бўлиб, унда қон томирлари кўп, кўзнинг олдинги қисмида у киприксимон тана ва рангдор қаватга айланади. Киприксимон танада ўз навбатида кўз гавҳарига туташиб, унинг эгрилигини ўзгартирибтурадиган мускуллар мавжуд. Кўз гавҳари икки томони бўртиб чиққан линза шаклида, у чақалоқларда тиниқ ва анча қабариқ ҳолда бўлади. Рангдор қават кўз рангини белгилайди ва унинг ўртасида кўз қорачиғи мавжуд бўлиб, шу жойда жойлашган мускуллар ёрдамида кўз кўламини ўзгартиради ва бунинг оқибатида кўз ичига тушадиган ёруғлик кўпайиб ҳамда камайиб туради. Энди туғилган болаларда қорасиқ анча тор, 12-13 ёшларга келиб эса унинг ёруғликка нисбатан реакцияси катта одамларникига тенглашади. шох ва рангдор қаватлар ҳамда рангдор қават ва гавҳар орасида тегишли равишда бирламчи ва иккиламчи кўз камералари бўлиб, улардаги суюқлик қон томирлари бўлмаган гавҳар ва шох қаватни озиқ моддалар билан таъминлаб туради. Гавҳарнинг орқа томонида тиниқ елимсимон суюқлик бўлиб, уни шишасимон тана дейилади. Учинси қават ёки кўз олмасининг ички мураккаб тузилиш ва функцияга эга тўрсимон қаватдан иборат (қалинлиги 0,2-0,4 мм). унинг ўрта қисми сариқ доғ дейилади. Унда ёруғлик қабул қилувчи коблачалар ва таёқчалар шаклидаги ҳужайралар бор. Таёқчалар оқ-қоранинг фарқига борса, колбачалар рангли кўришни амалга оширади.

Қайд қилинган ҳужайралардан нерв толалари чиқиб, улар кўриш нервини ташкил қилади. энди туғилган болаларда таёқча шаклидаги кўрув ҳужайралари шаклланган бўлади, колбачалар эса биринчи ёшнинг охиригача ривожланиб боради. Кўзга тушган ёруғлик тўр қаватга етиб боргунча юқорида айтиб ўтилган, ҳар қайсиси маълум синдириш кучига эга бўлган оптик қатламлардан ўтади (шох қават, кўзнинг олдинги ва кейинги камералари, гавҳар ва шишасимонтана). Бу кучлар диоптрия (Д) дейилади ва уларнинг йиғиндиси одамда 59,7 - 70,5 Д га тенг. Ҳар бир нарса - предметдан тарқалган нур қайд қилинган оптик тузилмадан ўтиб, тўр қаватга кичрайган тескари тасвир ҳосил қилади. тескари тасвирнинг одамларда тўғри қабул қилиниши ҳаёт тажрибасидан келиб чиқкан одатдир. Агар бир - икки ойлик болага ёниб турган электр шам тутилса, у шамнинг пастки қисмини ушлашга ҳаракат қилади. Турли масофаларга жойлашган нарса предметни аниқ кўриш унинг тасвирини тўр қаватга тушириш билан боғлиқ ва бунда кўз гавҳари ҳал қилувчи ишни бажаради. яъни кўздан узоқ нарсани кўришда гавҳар яссланади, яқин нарсани кўришда қабариқ холга келади ва бу билан ўша нарсаларнинг тасвири тўр қаватга тушади. Кўзнинг бу хусусияти аккомадация дейилади. Аккомадацияни амалга оширишда гавҳарнинг қисилиб қабариши ва тортилиб яссиланиши киприксимон тана мускуллари ва у билан туташган бойламлар фаолиятидир. Нарса предметлар кўзга яқинлашиб борган сари уни аниқ кўриш учун аккомадация кучаяди ва масофа маълум бир нуқтага боргандан кейин уни аниқ кўриш қийин бўлиб қолади. Шу масофани аниқ кўришнинг энг яқин нуқтаси дейилади. Ёш ошиб борган сари бу масофа узайиб боради, масалан, 10 ёшли болаларда бу нуқта кўздан 7 см, 20 ёшида 8,3 см, 30 ёшида 11 см, 40 ёшида 17 см, 50 ёшида 50 см ва 60-70 ёшида 80 см узоқликда жойлашган бўлади. Нарса предметлар аксининг тўр қаватга тушмаслиги (унинг олдида ёки орқасига тушиши) яқиндан ва узоқдан кўриш ҳолатларига олиб келади.

Яқиндан кўриш ҳолатида нарса предметлардан кўзга тушган ёруғликлар кучлироқ кесишиб, уларнинг акси тўр қаватнинг олдига тушади. Бундай одамлар фақат яқин масофалардан яхши кўради, холос, шунинг учун ҳам улар телевизорга яқинроқ ўтиришга ҳаракат қилади, китоб ўкишда уни кўзига анча яқин келтиради ва ҳокоза. Яқиндан кўрадиган кўзни меъёр ҳолатига келтришда аккомадация ёрдам бермайди. Бу ҳолатни тузатиш учун икки томони ботиқ кўзойнаклар тақиш керак, бундай кўзойнак кўз оптик қаватида кучли синадиган нурларни тегишли даражада ёйилишига олиб келади. Яқиндан кўриш кўпинча туғма бўлади ва ўқувчиларнинг ёши ошиб бориши билан уларнинг орасида тез-тез учраб туради. Яқиндан кўриш аломатларининг сезилиши билан тегишли кўзойнакларни тақиш зарур, акс ҳолда ушбу ҳолат чуқурлашаверади. Яқиндан кўриш ҳолати ўқиш ёзишда гигиеник қоидаларга риоя қилмаслик, чунончи парта столда ўтирганда китоб- дафтарларни кўзга яқин тутиш, синф хоналари ва дарсхоналарнинг етарли даражада ёритмаслиги, жуда майда харфлар билан ёзилган китобларни ўқиш натижасида кўз оласининг одатдагидан чўзилиши туфайли келиб чиқади. Узоқдан кўриш нарса предметлар аксининг гавҳарнинг тегишли даражада қабариқ бўла олмасдиги туфайли тўр қават орқасига тушиши билан характерланади. У кўз олмасининг қисқалиги ҳамда шох қават ёки гавҳар эгрилигининг етишмаслиги туфайли келиб чиқади. Бундай меъёрий масофадан ўқиб, ёза олмайди, бунинг учун у кўзини қисиб, китоб ёки дафтарни узоқроқ масофада тутишга ҳаракат қилади. Узоқдан кўриш ҳолатини тузатиш учун икки бўртиб чиққан линзали кўзойнаклар тақиш лозим. Кўз камчиликлардан яна бири астиқматизм, уаъни нарса предметлардан тўр қаватдан тушадиган пурларнинг бир нуқтада тўплана олмаслигидан ноаниқ кўришдир.Бунинг сабаби шох қават эгрилигининг турли меридианларида ҳар хил бўлишдир. Бу ҳолатни тузатиш учун махсус цилиндирик кўзойнаклар тақилади.

Одам кўзи бир –бирига яқин жойлашган икки нуқтани аниқ кўра олиш қобилиятига эга.Бу Холатни кУриш Уткирлиги дейилиб, уни аниқлашда қаторлашиб жойлаштирилган турли хил катталикдаги ҳарфларни ва маълум масофадан (5м) аниқ кўра билиш жадвалидан фойдаланилади. Одатда одам кўзи 1 минутда фарқ қиладиган нуқталарни бир-биридан ажрата олади. Бу нарса икки нуқта орасидаги минимал масофанинг 5 мкм га тенг бўлиши билан ифодаланади. Одамларда кўриш ўткирлиги ўртача 1 га тенг деб қабул қилинган. Одам кўзида ёруғликни қабул қиладиган рецепторлар тўр қаватдаги таёқча (120-125 млн.) ва колбача (5-6 млн.) шаклидаги ҳужайралардир. Таёқчалар оқ нуқталарни қабул қиладиган ҳужайралар бўлиб, тўр қаватнинг чет қисмида қалин жойлашган, рангли кўриш эса колбачалар томонидан амалга оширилади ва улар марказий қисмда (сариқ доғда) жойлашган. яна шуниси ҳам муҳимки, колбачалар асосан кундузи, яъни ёруғликда яхши ишлайди, чунки уларнинг ёруғликка сезгирлиги таёқчаларникидан паст. Баъзан кишилар рангларни бир-биридан фарқлай олмайди (долтонизм). Ҳар қандай рангли предмет уларга кулранг бўлиб кўринади. Кўриш ёшга қараб ўзгариб боради, 4 ёшдан 20 ёшлиларгача у кучайиб борса, 30 ёшдан кейин пасаяди. Эмадиган ёшдаги болалар рангларни бир-биридан равшанлигига кўра фарқлай олади, бола 3 ёшдан 10-12 ёшга боргунча рангларни бир-биридан яхшироқ фарқ қилиб боради, 30 ёшдан кейин рангларни фарқлаш пасая бошлайди. Эшитиш анализатори кўзлардан кейин ташқи дунё ҳақида энг кўп ахборот берадиган сезги аъзоси ҳисобланади, яна у одамда хулқнинг шаклланиши ва ўсишида муҳим аҳамият касб этади. Болада товуш эшитмаслик ҳолати нутқнинг ривожланмаслигига олиб келади.

Одамда эшитиш аъзоси уч қисмдан, яъни ташқи, ўрча ва ички қулоқдан ташкил топган бўлиб, ташқи қулоқ супраси ҳамда ташқи товуш йўлидан иборат (2-расм). У товушни йиғиб берувчи қисм ҳисобланади. Ташқи ва ўрта қулоқни бир-биридан 0,1 мм қалинликдаги ноғора пардаси ажратиб туради. Унда ўрта қулоқдаги суякчалар (болғачалар, сандон, узанги) бирлашган бўлиб, улар товушга мос равишда тебранма ҳаракат қилади ва ҳосил бўлган тўлқинларни кучайтирган ҳолда ички қулоққа ўтказади. Ўрта қулоқ бурун-томоқ билан эшитиш ёки Евстахиев найи (3,5 см узунликка, 2 мм кенгликка эга) орқали боғланган. Киши ютинганида, эснаганида, чайнаш ҳаракатларини қилганида бу най орқали ҳаво ўрта қулоққа ўтиб, у ердаги босим ташқи қулоқдаги босим билан тенглашади. Ички қулоқ суякли ва унинг ичидаги пардаги лабиринтлардан иборат, уларнинг орасида перилимфа, пардали лабиринт ичида эса эндолимфа суюқликлари бўлади. ушбу сюқликлар товуш таъсирида ноғора пардаги тебранишларини ўрта қулоқдаги суякчалар тебранма ҳаракатига кўра қабул қилади ва уларни нерв импульсларига айлантиришда муҳим аҳамият касб этади. Суякли лабиринт учта, яъни даҳлиз, чиганоқ ва ярим доира каналларидан ташкил топган. Чиғаноқ ичида товуш қабул қилувчи рецептор - спираллии кортиев аъзо жойлашган. кортиев аъзода товуш қабул қилиб қиладиган ички (3500) ва ташқи (1200) тукли ҳужайралар бўлади. Ушбу ҳужайралардан эшитиш нерви бошланади. Эшитиш анализатори учун адекват қитиқлагич бу товуш тўлқинидир. Турли товушлар маълум частотада (1 сек давомида тўлқин сони герц (Гц) бирлигида) ва кучда (тебраниш тўлқинларининг амплитудасига кўра децибилларда, дб) бир-биридан фарқланади. Одам эшита оладиган энг баланд товуш 20.000 Гц га, энг паст товуш эса 12-24 Гц га тенг. Шундан юқори товушлар қулоқда оғриқ пайдо қилади (масалан реактив моторли самалёт товуши), пасти умуман эшитилмайди.

Инсон 1000-4000 Гц товушларни энг яхши эшитади ёки шундай товушларга қулоқда юқори қўзғалиш ҳосил бўлади. ундан паст ва юқори частотали товушларга нисбатан қўзғалиш жуда кичик бўлади. Товуш тўлқинлари ташқи ва ўрта қулоқдан юқорида қайд қилинган механизм асосида ички қулоққа етиб келиб, чиғаноқдаги суякли ва пардали лабиринтлар орасидаги суюқликларга берилади. Уларнинг тебраниши эса чиғаноқдаги асосий мембранага берилади ва мембрана тебраниши тукли ҳужайраларни ҳаракатга келтиради. Натижада маълум ҳаракат потенциали юзага келиб, нерв толаларида берилган товушга хос тегишли қўзғалиш ёки импульс ҳосил бўлади. Турли хил куч ва тонга эга товушлар ҳар хил тукли ҳужайралар томонидан қабул қилиниб, шунга тегишли ҳаракат потенциалларини ҳосил қилади. Доимий таъсир қилувчи товушлар эшитиш анализаторининг қўзғалувчанлигини пасайтирса, товушдан холи тинчлик ҳолати эса кучайтиради. Она вужудидаги ҳомила ривожланишининг охирги ойларида товушга нисбатан маълум реакция бериши аниқланган. Чақалоклар турли хил товушларни бир-биридан дастлабки ажратиш қобилиятига эга бўлади. бола туғилганидан кейин унинг эшитиш тизими 1,5 ёшга етгунча ривожланиб боради. 3-13 ёшли болаларда эшитиш анча яхши бўлиб, 14-19 ёшда энг юқори нуқтага кўрсатилади. Турли хил узоқ таъсир қилувчи шовқинлар фақатгина эшитиш қобилиятини пасайтириб юбормасдан, балки кўпгина ички аъзолар фаолиятига ҳам салбий таъсир қилади. бундай пайтларда юрак қон томирлари тизими айниқса, катта зарар кўради. Олиб борилган ҳисоб-китобларга қараганда, бир соат давом этган 90 дб шовқин ёш ва ўрта ёшли соғлом одамларда мия ярим шарлари пўстлоғи қўзғалувчанлигини анча кучсизлантириб, ҳаракат координациясини бузади, кўриш ўткирлигини ва тўқ сариқ рангга сезгирликни пасайтиради. Бундай кучга эга шовқин машиналар серқатнов кўчаларда мавжуд бўлади. 120 дб шовқинда 4-5 йил ишлаш натижасида ҳар хил асаб касалликлари юзага

келади. Бундай кишиларда бош оғриши, уйқусизлик, асабийлашиш, эндокрин безлар фаолиятининг ёмонлашуви, юрак уришининг ўзгариши, қон босимининг пасайиши ёки кўтарилиши каби ҳолатлар пайдо бўлади. тракторчиларда ишдан кейин 0,5-2 соат давомида қулоқ шанғиллаши, эшитиш қобилиятининг пасайиши кузатилади. Шовқин-сурон айниқса, ёш болалар ва ўсмирларга кучли салбий таъсир қилади. шу боис вояга етмаган болаларнинг трактор, машиналар ишлаб турган жойларда узоқ туриб қолиши, баъзан меҳнат қилиши (бундай ҳолатлар қишлоқ хўжалик ишлари билан шуғулланишда учраб туради) эшитиш анализатори фаолияти ва унинг бузилиши боис келиб чиқадиган хасталиклар нуқтаи назаридан жуда номаъқул ҳисобланади. Мактаб ва ўқув юртларида шовқин-суронлар кучи 40-110 дб атрофида бўлади. 40 дб гача бўлган шовқин ўқувчи асаб тизимига салбий таъсир salbiy қилмайди, лекин унинг кучи 50-60 дб га етиши билан чарчаш элементлари сезила бошлайди. Масалан, арифметик вазифаларни ечиш 50 дб шовқин шароитида тинчлик ҳолатдагига нисбатан 15-55% кўп вақт талаб қилса, 60 дб шовқинда бу кўрсатгичлар 81-100% га етади. Шунинг учун мактаблар кўчадаги шовқинлардан яшил дарахтзорлар билан ихота қилиниши, устахоналар, спорт заллари, ишхоналар фақат биринча қаватда, иложи бўлса алоҳида сетдаги биноларда жойлашиши, синф хоналардаги эшик ва ромлар яхши ёпилиб очиладиган бўлиши мақсадга мувофиқдир. Вестибуляр анализатор. Ер тортишиши кучи. Турли хил меҳнат фаолияти ва жисмоний ҳаракатлар бажаришда тананинг бўшлиқдаги вазиятини аниқлаш вестибуляр анализатор вазифасига киради. Унинг периферик қисми ички қулоқдаги бир-бирига ўзаро перпендикуляр ҳолда турган ярим доира каналларида ҳамда даҳлиз қисмининг сферик ҳамда эллиптик халтачаларида жойлашган. уларнинг ичида эндолимфа суюқлиги ва халтачаларда махсус тукли ҳужайралар бўлади.

Вестибуляр анализатор рецептор қисмининг қитиқланиши бошни айлантирганда чап ёки ўнг томонга бурганда, чопганда сакраганда, эгилганда ва шунга ўхшаш турли туман ҳаракатлар қилганда кузатилади. Эшитиш нерви таркибида марказий нерв тизимига борадиган дахлиз- чиғаноқ нервининг маркази узунчоқ мияда жойлашган бўлиб, у орқа мия, мияча, кўзни ҳаракатга келтирувчи нерв ядролари ҳамда барча ички аъзолар фаолиятини бошқарувчи марказлар билан алоқага эга. Шу боис вестибуляр аппаратнинг қўзғалиши мускуллар тонусининг ўзгаришига, қатор вегетатив рефлексларнинг (юрак уриши ва нафас олишнинг тезлашиши ёки секинлашиши, қон босимининг, тана ҳароратининг ўзгариши ва бошқалар) келиб чиқишига олиб келади. Вестибуляр аппарат қўзғалувчанлиги юқори бўлганида қайд қилинган ўзгаришлар, айниқса кучли кечади, бош айланади қайд қилинади, ранг оқаради ва ҳокоза. Бундай ҳолат, хусусан, болаларда самалётда учганда, параходларда сузганда ва ҳатто автобусларда юрганда ҳам кузатилади. ушбу ҳолатларнинг олдини олишда доимий суратда махсус ҳаракатлар бажариб, машқ қилиш яхши натижа беради. Қайд қилинган салбий ҳолатлар камайиб, бутунлай йўқолиб кетиши ҳам мумкин. масалан, айтиб ўтилган жисмоний машқларни бажариб юрган 13-14 ёшли ўғил ва 10-11 ёшли қиз болаларнинг вестибуляр аппарати чидамлилиги машқ қилмаган катта одамларники даражасида бўлади. бундай машқлар сирасига бошни ўнг ва чап томонларга айлантириш, сузиш, бокс ва спорт гимнастикаси билан шуғулланиш, сувга трамплиндан сакраш, батутида сакраш ва бошқаларни келтириш мумкин. Вестибуляр аппарат иш фаолиятини айтилган йўллар билан чиниқтириб бориш денгизчилар, учувчилар, косманавтлар тайёрлашда муҳим аҳамият касб этади. Ҳид билиш ва таъм билиш анализаторлари. Ҳид билиш анализаторининг периферик қисми бурун бўшлиғининг юқори шиллиқ қаватида жойлашган (3-расм). Унинг таркибида ҳид билувчи ва таянч ҳужайралари бўлиб, ҳар бир таянч ҳужайра атрофида 9-10 ҳид билиш

ҳужайраси ўрнашган. Ҳид билувчи ҳужайралар туклар билан қопланган ва улар минутида 20-50 эгилувчан ҳаракатлар қилиб туради. Ушбу ҳужайралардан ҳид билиш пиёзчасига толалар боради ва шу ердаги нерв ҳужайраларига бирон таъсирида ҳосил бўлган импульслар берилади. Бу импульслар ўз навбатида марказий нерв тизимининг турли қисмларига тарқалиб, мия яримшарлар пўстлоғидаги ҳид билишнинг энг олий марказигача етиб боради. Ҳид билиш рецепторлари ўх қитиқлагичларига ниҳоятда сезгир бўлиб, уларнинг қўзғалиши учун нафас олиш ҳавосидаги ҳид берувчи модданинг (масалан, бутимеркаптан) 1-8 молекуласи етарлидир. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, ҳид билиш механизми ҳозирга қадар охиригача аниқланмаган. Тахмин қилинишича, ҳид берувчи модда молекулалари бурун бўшлиғи шилимшиқ моддасида эриб, у ердаги рецепторларни қитиқлайди. Энди туғилган болалар ўткир ҳидга бет мускулларини буриштириб муносабат билдиришади. Болаларда ҳид билиш 6 ёшгача ривожланиб боради. Одамда турли хил ҳидларни бир-биридан фарқлаш қобилияти ёшга қараб ошиб боради. Таъм билиш анализаторининг рецептор қисми асосан тилдаги баргсимон, замбуруғсимон ва тарновсимон сўрғичларда махсус пиёзчалар ҳолида жойлашган (4-расм). Яна улар кам бўлса-да, юмшоқ танглай ва халқумда ҳам учрайди. Таъм сезувчи пиёзчалар таянч ва сезувчи ҳужайралардан ташкил топган. Сезувчи ҳужайраларнинг учида туклар бўлади, улардан кетган толалар бешинчи (уч шохли) ва тўққизинчи (тил-томоқ) жуфт бош мия нервлари таркибида бош мия ярим шарларининг пўтлоқ қисмигача кўтарилади. Таъм сезадиган ҳужайралар доим янгиланиб туриш хусусиятига эга, айниқса бу борада тилнинг уч қисмидаги ҳужайралар диққатга сазавордир. Қайд қилинган ҳужайралар тўрт хил яъни нордон, ширин, шўр ва аччиқ таъмларни фарқлашга мослашган бўлиб шундан тилнинг учида ширин мазани, тубида эса аччиқни сезадиганлари қалин жойлашган.

Ҳар хил мазани сезиш энди туғилган болаларда ҳам мавжуд бўлиб, улар ширин мазага эмиш ва ютиниш рефлекслари билан жавоб берса, аччиқ, шўр ва нордон мазага афтини буриштиради. Таъм сезиш болаларда 8-9 ёшларгача ривожланиб боради ва 10 ёшга келиб катта одамлардагидек тўлиқ шаклланади. Тери анализатори. Теридаги ҳарорат (иссиқ ва совуқ), босим, оғриқ, тебраниш, чўзилиш каби сезгиларни қабул қиладиган анатомик бирликлар тери анализатори дейилиб, унинг тўрт хил рецепторлари фарқланади (тактил рецепторлар, иссиқ, совуқ ва оғриқни сезувчи нерв учлари). Шундан тактил рецепторлар терига таъсир этувчи барча механик қитиқланишларни (тегиб туриш, босим, чўзилиш ва тебраниш) қабул қилади. совуқ ва иссиқни қабул қилувчи рецепторлар ҳароратни сезувчи рецепторлар ҳам дейилади. Қайд қилинган рецепторларнинг тери юзасида жойлашиши зичлиги турлича бўлиб, ўртача унинг ҳар 1 см 2 юзасида 50 - оғриқни сезувчи, 25 - тактил, 12 – совуқни ва 2 – иссиқни сезувчи рецепторлар жойлашган. бундан ташқари тананинг турли қисмларидаги тери ўзидаги бир ҳил рецепторлари сони билан бир-биридан фарқ қилади. одам танасида рецепторлари энг қалин жойлашган тери лаблар ва қўл бармоғи учларида учрайди. Ҳар хил сезгининг ўз рецепторлари бўлиши билан бир қаторда бир хил рецептор, агар қитиқланишлар етарли кучга эга бўса, ҳар хил таъсиротни (масалан, оғриқни) сезиш хусусиятига ҳам эга. Тери сезгисининг марказий нерв тизимига етиб бориш ҳар хил диаметрли нерв толалари балан амалга оширилади. Масалан, кичик диаметрли нерв толаси орқали кетган импульслар орқа мияга келиб, иккинчи нейронга уланади, унинг аксонлари ўрта миядаги кўриш бўртикларигача боради ва ниҳоят шу ердан учинчи нейронга уланиб, импульслар мия яримшарлари пўстлоғигача кўтарилади. Йўғонроқ нерв толасидан кетадиган импульслар тўғридан-тўғри узунчоқ мияга бориб иккинчи нейронга уланади. Бу

нейрондан импульслар кўриш буртикларига бориб учинчи нейрон аксонларига берилади ва мия пўстлоғига етиб боради. Ҳомила ривожланишининг дастлабки давларидан бошлаб (8 хафта) тери рецепцияси шакллана бошлайди. Ҳомиланинг 6-ой ривожланишида лабларга берилган таъсирот натижасида юзага келган рефлекс бошқа тери рефлексларидан устун туради. Бола туғилганидан кейин унинг тери сезгиси ривожланиб боради ва 1 ёшнинг охирига келиб катта одамларникига ўхшаш ҳолатига келади. Лекин тери анализатори марказий пўстлоқ соҳасида ривожланиш бола туғилганидан кейин йиллаб давом этади. Мактабгача ва мактаб ёшидаги болаларнинг тери сезгиси катта одамларникидан анча юқори бўлиши аниқланган.

Adabiyotlar : 1. B. Sodiqov, L. Kuchkarova, Sh. Qurbanov “Bolalar va o`smirlar fiziologiyasi va gigiyеnasi” O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat milliy nashriyoti. T. 2005 y. 2. Q.S. Sodiqov “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyеnasi” T. O`qituvchi, 1992. 3. A.G. Xripkova, M.V. Antropova, D.A. Farbеr, “Yosh fiziologiyasi va gigiyеnasi” M. Prosvеshеniyе 1990. 4. Sog`lom avlod yurtimiz kеlajagi “O`qituvchi gazеtasi”. № 48. 8.12.1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Анализаторлар физиологияси ва гигиенаси

Сезги аъзолари

Сенсор анализаторлар тизими физиологияси

Нафас аъзолари физиологияси

Айирув аъзолари физиологияси