Анализаторлар физиологияси ва гигиенаси - Медицина - Рефераты

Анализаторлар физиологияси ва гигиенаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95.5 KB

Анализаторлар физиологияси ва гигиенаси Режа: 1. Кўриш ва эшитиш анализаторларининг ёшга боғлиқ хусусиятлари. 2.Ўқув хоналарининг ёритилишига қўйиладиган гигиеник талаблар. 3.Вестибуляр (мувозанат) анализатори. 4.Ҳид билиш ва таъм билиш анализаторлари. 5 . Тери анализаторининг ёшга боғлиқ хусусиятлари.

Одам танаси уни ўраб олган ташқи муҳит ҳамда ўзининг ички муҳити ҳақидаги ахборотларни махсус сезги аъзолари ёки анализаторлар орқали қабул қилиш хусусиятларига эга. Ташқи ва ички таъсир этувчи омиллар ўз табиатидан қатъий назар нерв тизимида тегишли нерв импулсларига айланиб, маълум тасаввурни ҳосил килади. И.П.Павлов анализатор деган атамани 1909 йилда таклиф қилиб, ҳар бир анализатор учта асосий, яъни рецептор ёки сезувчи, ўтказувчи ҳамда марказий қисмлардан иборат деган илмий асосланган умумлаштирувчи таълимот яратди. Рецептор қисм кабул қилинган қитиқлагичларни тегишли нерв импулсларига айлантириб берадиган махсус нерв ҳужайралари ёки нерв учларидан ташкил топган бўлиб, уларнинг тузилиши муҳит таъсиротларини қабул қилишга мослашган бўлиб, турли таъсуротларни қабул қилиши билан бир —биридан фарқ қилади (кўз рецепторлари ёруғлик нурини, қулоқ рецепторлари товуш тўлқинини ва бошқалар). Ўтказувчи қисм маълум анализатордан марказий нерв тизими орқали мия ярим шарлари пўстлоғигача борадиган нерв толаларидан иборат. Марказий қисм ярим шарлари пўстлоғигача борадиган нерв толаларидан иборат. Марказий қисм ярим шарлар пўстлоғидаги белгиланган сезги аъзосининг соҳаси бўлиб, у ички ва ташқи муҳитдан келган импулсларни марказий таҳлил қилади. Сезги аъзолари бир-бири билан яқиндан боғланиб фаолият кўрсатади ва бу нарса яшаётган муҳит ҳақида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш ва уни идрок қилиш имкониятини беради. Бола туғилганидан бошлаб барча анализаторлар орқали унинг марказий нерв тизимига тегишли ахборотларнинг бориб туришиунинг ҳар томонлама баркамол бўлишини таъминлайди. Сезги аъзоларининг етарли ишламаслиги ёки етарли фаолият кўрсатмаслиги, одамнинг ақлий жиҳатдан етук бўлишига салбий таъсир қилади. Кўриш анализатори ва гигиенаси Ташқи дунё ҳақидаги ахборотининг 90% дан кўпроғи кўриш анализатори орқали келиб туради. Кўриш анализаторнинг периферик бўлими – кўз, рецептор звеноси, унинг тўр пардасидаги фоторецепторлар ҳисобланади. Кўз

– жуфт кўриш аъзоси бўлиб, асосан, уч қаватли кўз олмасидан, яъни, ташқи оқсилли ёки склера, ўрта томирли ва ички тўр қаватлар фарқ қилинади. Склера қават (қалинлиги 1 мм) кўз олмасининг олдинги қисмида тиниқ шох қават ҳосил қилади. Шох қават энди туғилган болаларда катталарникига қараганда қалин ва бўртиброқ туради. Склера тагида жойлашган томирли қават 0,2 — 0,4 мм қалинликка эга бўлиб, унда қон томирлари кўп, кўзнинг олдинги қисмида у киприксимон тана ва рангдор қаватга айланади. Киприксимон танада ўз навбатида кўз гавҳарига туташиб, унинг эгрилигини узгартириб турадиган мускуллар мавжуд. Кўз гавҳари икки томони бўртиб чиққан линза шаклида бўлиб, у чақалоқларда тиниқ ва анча қабариқ ҳолда бўлади. Рангдор қават кўз рангини белгилайди ва унинг ўртасида кўз қорачиғи мавжуд бўлиб, шу жойда жойлашган мускуллар ёрдамида ўз кўламини ўзгартиради ва бунинг оқибатида кўз ичига тушадиган ёруғлик кўпайиб ҳамда камайиб туради. Энди туғилган болаларда қорачиқ анча тор, 12— 13 ёшларга келиб эса унинг ёруғликка нисбатан реакцияси катта одамларникига тенглашади. Шох ва рангдор қаватлар ҳамда рангдор қават ва гавҳар орасида тегишли равишда бирламчи ва иккиламчи кўз камералари бўлиб, улардаги суюқлик қон томирлари бўлмаган гавҳар ва шох қаватни озиқ моддалар билан таъминлаб туради. Гавҳарнинг орқа томонида тиниқ елимсимон суюқлик бўлиб, уни шишасимон тана дейилади. Учинчи қават ёки кўз олмасининг ички юзаси мураккаб тузилиш ва функцияга эга тўрсимон қатламдан иборат (қалинлиги 0,2 — 0,4 мм). Унинг ўрта қисми сариқ доғ дейилади. Тўрсимон қатламда ёруғлик қабул қилувчи колбачалар ва таёқчалар шаклидаги ҳужайралар бор. Таёқчалар оқ — қоранинг фарқига борса, колбачалар рангли кўришни амалга оширади. Қайд қилинган ҳужайралардан нерв толалари чиқиб, уларнинг тўплами кўриш нервини ташкил қилади. Энди туғилган болаларда таёқча шаклидаги кўрув ҳужайралари шаклланган бўлади, колбачалар эса биринчи ёшнинг охиригача ривожланиб боради. Кўзга тушган ёруғлик тўр қаватга етиб боргунча юқорида айтиб ўтилган, ҳар қайсиси маьлум синдириш кучига эга бўлган

оптик қатламлардан ўтади (шох қават, кўзнинг олдинги ва кейинги камералари, гавҳар ва шишасимон тана). Бу ёруғликни синдириш кучлари (Д) ўлчанади ва уларнинг йиғиндиси одамда 59,7 — 70,5 Д га тенг. Ҳар бир предметдан тарқалган нур юқорида қайд қилинган оптик тузилмадан ўтиб, тўр қаватда кичрайган тескари тасвир ҳосил қилади. Тескари тасвирнинг одамларда тўғри қабул қилиниши ҳаёт тажрибасидан келиб чиққан одатдир. Агар бир —икки ойлик болага ёниб турган электр шам тутилса, у шамнинг фақат пастки қисмини ушлашга ҳаракат қилади. Турли масофаларда жойлашган предметларни аниқ кўриш унинг тасвирини тўр қаватга тушириш билан боғлиқ ва бунда кўз гавҳари ҳал қилувчи ишни бажаради. Яъни кўздан узоқ нарсани кўришда гавҳар яссиланади, яқин нарсани кўришда қабариқ ҳолга келади ва бу билан ўша нарсаларнинг тасвири тўр қаватга тушади. Кўзнинг бу хусусияти аккомодация дейилади. Аккомодацияни амалга оширишда гавҳарнинг қисилиб қабариши ва тортилиб яссиланиши киприксимон тана мускуллари ва у билан туташган бойламлар фаолиятидир. Предметлар кўзга яқинлашиб борган сари уни аниқ кўриш учун кўз гавҳарнинг қавариши ошади ва масофа маълум бир нуқтага боргандан кейин уни аниқ кўриш қийин бўлиб қолади. Шу масофани аниқ кўришнинг энг яқин нуқтаси дейилади. Ёш ошиб борган сари бу масофа узайиб боради, масалан, 10 ёшли болаларда бу нуқта кўздан 7 см, 20 ёшда 8,3 см, 30 ёшда 11 см, 40 ёшда 17 см, 50 ёшда 50 см ва 60 — 70 ёшда 80 см узоқликда жойлашган бўлади.Оптик ўзгаришлар яқиндан кўриш, узоқдан кўриш ва астигматизм кўринишида намоён бўлади. астигматизм, яьни предметлардан тўр қаватга тушадиган нурларнинг бир нуқтада тўплана олмаслигидан ноаниқ кўришдир. Бунинг сабаби шох қават эгрилигининг турли меридианларида ҳар хил бўлишидир. Бу ҳолатни тузатиш учун махсус цилиндрик кўзойнаклар тақилади. Предметлар аксининг тўр қаватга тушмаслиги (унинг олдига ёки орқасига тушиши) яқиндан ва узоқдан кўриш ҳолатларига олиб келади. Яқиндан кўриш ҳолатида предметлардан кўзга тушган ёруғлик нурлари кесишиб, уларнинг акси тўр қаватнинг олдига

тушади. Бундай одамлар фақат яқин масофалардан яхши кўради, холос, шунинг учун ҳам улар телевизорга яқинроқ ўтиришга ҳаракат қилади, китоб ўқишда уни кўзига анча яқин келтиради ва бошқалар. Яқиндан кўрадиган кўзни меъёрий ҳолатига келтиришда аккомодация ёрдам бермайди. Бу ҳолатни тузатиш учун икки томони ботиқ кўзойнаклар тақиш керак, бундай кўзойнак кўз оптик қаватида кучли синадиган нурларнинг тегишли даражада ёйилишига олиб келади. Яқиндан кўриш кўпинча туғма бўлади ва ўқувчиларнинг ёши ошиб бориши билан уларнинг орасида тез —тез учраб туради. Яқиндан кўриш аломатларииинг сезилиши билан тегишли кўзойнакларни тақиш зарур, акс ҳолда ушбу ҳолат чуқурлашаверади. Яқиндан кўриш ҳолати ўқиш, ёзишда гигиеник қоидаларга риоя қилмаслик, чунончи парта столда ўтирганда китоб дафтарларни кўзга яқин тутиш, синф хоналари ва дарсхоналарнинг етарли даражада ёритилмаслиги, жуда майда ҳарфлар билан ёзилган китобларни ўқиш натижасида кўз олмасининг одатдагидан чўзилиши туфайли келиб чиқади. Узоқдан кўриш предметлар аксининг гавҳарнинг тегишли даражада қабариқ бўла олмаслиги туфайли тўр қават орқасига тушиши билан таснифланади. У кўз олмасининг қисқалиги ҳамда шох қават ёки гавҳар эгрилигининг етишмаслиги туфайли келиб чиқади. Бундай одам меъёрий масофадан ўқиб, ёза олмайди, бунинг учун у кўзини қисиб, китоб ёки дафтарни узоқроқ масофада тутишга ҳаракат қилади. Узоқдан кўриш ҳолатини тузатиш учун икки томони бўртиб чиққан линзали кўзойнаклар тақиш лозим. Одам кўзи бир —бирига энг яқин жойлашган икки нуқтани аниқ кўра олиш қобилиятига кўриш ўткирлиги дейилади. Уни аниқлашда қаторлаштириб жойлаштирилган турли хил катталикдаги ҳарфларни ва предметларни маълум масофадан (5 м) аниқ кўра билиш Головин жадвалидан фойдаланилади. Одатда одам кўзи 1 дақиқага иккита фарқ қиладиган нуқталарни бир-биридан ажрата олади. Бу нарса икки нуқта орасидаги минимал масофанинг 5 мкм га тенг бўлиши билан ифодаланади. Одамларда кўриш ўткирлиги ўртача 1 га тенг деб қабул қилинган. Одам кўзида ёруғликни қабул қиладиган рецепторлар тўр

қаватдаги таёқча ( 1 2 0 — 1 2 5 млн.) ва колбача (5 — 6 млн.) шаклидаги ҳужайралардир. Таёқчалар оқ нурларни қабул қиладиган ҳужайралар бўлиб, тўр қаватнинг чет қисмида қалин жойлашган, рангли кўриш эса колбачалар томонидан амалга оширилади. Колбача ва таёқча ҳужайраларидан кейин биполяр ва ганглионар нейронлар жойлашган бўлиб, ганглионар нейронларнинг толалари тўпланиб кўрув нервини ҳосил қилади. Кўрув нерви чиқаётган жойида ёруғликни сезувчи рецепторлар бўлмайди ва шундай ҳужайраларнинг тўплами кўз олмасининг марказий қисмида жойлашган сариқ (кўр) доғдан пастроқда жойлашган. Яна шуниси ҳам муҳимки, колбачалар, асосан, кундузи, яъни ёруғликда яхши ишлайди, чунки уларнинг ёруғликка сезгирлиги таёқчаларникидан паст. Баъзан одамларда, айниқса эркакларда рангларни бир — биридан фарқлай олмаслик (далтонизм) учрайди. Ҳар қандай рангли предмет уларга кулранг бўлиб кўринади. Кўриш ёшга қараб ўзгариб боради, 4 ёшдан 20 ёшларгача у кучайиб борса, 30 ёшдан кейин пасаяди. Эмадиган ёшдаги болалар рангларни бир —биридан равшанлигига кўра фарқлай олади, бола 3 ёшдан 1 0 — 1 2 ёшга боргунча рангларни бир —биридан яхшироқ фарқ қилиб боради. 30 ёшдан кейин рангларни фарқлаш пасая бошлайди. Одамнинг ёши улғайган сайин аккомодация кучи камайиб боради, чунки одам кексайган сайин гавҳар эластиклиги камаяди ва Цинн бойламлари бўшашганда гавҳар қавариқлиги ўзгармайди ёки салгина ошади. Бу ҳолат қариликдаги узоқдан кўриш ёки пресбиопия деб аталади. Ҳозирги кунда жуда кўпчилик хонадонларда компьютер бор. Компьютерда болалар турли хилдаги ўйинларни ўйнайдилар. Болаларнинг компьютер билан ишлаш жараёнининг салбий оқибатларини камайтириш зарурлигини ота-оналар билишлари лозим. Ёш болалар компьютерда ишлаганларида эътибор берилиши зарур бўлган 4 та асосий омили бор. Компьютерда ишлашнинг умумий меъёрлари ҳамда салбий таъсирларни камайтириш йўллари ҳақида тўхталиб ўтамиз. Таъсир этувчи омиллар:

1. Кўзга салбий таъсир. 2. Букчайиб ўтириш. 3. Руҳий толиқиш. 4. Нурланиш. Биринчи ва асосий омил бу - кўзга салбий таъсирдир. Айнан шу таъсир туфайли компьютерда бир муддат ишлагандан сўнг болада бош оғриғи ва бош айланиши содир бўлади. Агар компьютерда танаффусларсиз узоқ муддат ишланса, бу кўриш аъзоларининг ўта чарчашига ва кўриш қобилиятининг пасайишига олиб келади.Шунингдек, болада кўз нурининг пасайишига фақат компьютер сабабчи эмаслигини ҳам таъкидлаш жоиз. Асосий сабабчи бу – телевизор ва қоронғи жойда мутолаа қилишдир. Масалага жиддий ёндашилса, компьютернинг кўзга салбий таъсирини маълум даражада камайтириш мумкин. Ҳаммамиз биламизки кўзга биринчи навбатда таъсир қиладиган қисми – бу компьютернинг монитори ҳисобланади. Болаларнинг кўзини сақлашда энг муҳим омил- бу мониторнинг сифатидир. Кўз учун энг хавфсиз мониторлар бу суюқ кристал асосида эга бўлган (ЛСД) мониторлардир. Улардан кейинги ўринда профессионал бўлган 15 дюймлик, 17 дюймлик ва 14 дюймлик мониторлар туради. Ҳаммага маълумки, 1997 йилгача бўлган мониторлар 14 дюймлик эди. Энди шартли равишда кўзга берадиган салбий таъсирини қуйидаги жадвалдан кўриш мумкин.Мониторлар ва уларнинг болалар кўзига салбий таъсир даражалари:  Эскирган монитор – 100%  Замонавий 14 дюймлик монитор - 70%  Замонавий 17 дюймлик монитор - 60%  Замонавий 15 дюймлик монитор - 40%  Рангли суюқ кристалли монитор - 20%  Оқ-қора суюқ кристалли монитор – 15%

Шунинг учун эскирган мониторда бир соат ўйнаш, яхши замонавий мониторларда 2-3 соат ўйнаш билан баробардир. Кўзнинг чарчашига таъсир қиладиган иккинчи омил бу – тасвирнинг таркибидир. Овоз билан бериладиган катта, статик, рангли тасвирлар кўз учун энг қулай ҳисобланади. Болалар кўзи учун диктор овоз берган расмлар ва фотографиялар нисбатан хавфсиздир. Компьютерда расм чизиш эса катта диққатни талаб қилади. Бундай ҳолатларда товуш чалғитувчи рол ўйнамайди ва барча ишни кўзлар бажаради. Кўзлар учун бундан ҳам катта салбий таъсир компьютердан матн ўқишда юз беради. Шунинг учун ҳам интернет болалар кўзи учун анчагина хавфлидир, чунки унда кўп ва тез ўқиш талаб қилинади.Кўзга катта зиён етказувчи, тез ҳаракат қилувчи, майда элементли ўйинлардир. Бундай ўйинлар кўзларнинг толиқишига ва узоқ вақт бу толиқишнинг сақланиб қолишига сабаб бўлади. Болалар соғлиғига таъсир қилувчи иккинчи омил бу – букчайиб ўтиришдир. Болаларнинг компьютерда ишлашлари маълум бир ҳолатда узоқ вақт қимирламай ўтиришни тақоза қилади. Эркин нафас олмаслик, қўлларнинг маълум бир ҳолатда туриши, болаларнинг кўкрак қафасини қисиб туриши енгил нафас олишни қийинлаштиради ва бу турли ўпка-кўкрак қафаси касалликларига сабаб бўлиши мумкин. Масалан, остеохондроз. Бундай узоқ муддат қийшиқ ўтириш суяк-мускул тизимининг нотўғри шаклланишига сабаб бўлиб, айрим ҳолатларда болаларда умуртқанинг қийшиқ ривожланишига олиб келиши мумкин. Бу каби салбий оқибатларни камайтиришнинг энг биринчи ва муҳим йўли бу- тўғри танланган мебелдир. Стол, стул ва бошқа аксессуарлар болалар учун махсус танланган бўлиши лозим. Яхши танланган стул салбий таъсирни деярли икки баробарга камайтиради. Компьютер учун махсус ишланган, ғилдиракли, суянчиғи мослаштириладиган, тирсак қўядиган жойи бўлмаган ва ўз ўқи атрофида айланадиган курсилар болаларга компьютерда ишлаш жараёнида ўтирган ҳолатларини ўзгартириш имкониятини беради. Болалар бундай стул ёрдамида ўзлари учун энг қулай бўлган баландликни танлашлари, суянчиғи эса қулай ҳолатда мустаҳкамлашлари натижасида тез

чарчаб қолишларининг олди олинади. Стол ҳам махсус танланиши лозим. Клавиатура учун ғилдиракли пастки досканинг ҳам аҳамияти катта. Болалар ёзаётганда, чизаётганда ёки сичқонча билан ишлаётганда унга баланд стол керак. Клавиатура эса 7-10 см пастроқда бўлиши керак. Муҳимлик жиҳатидан учинчи ўриндаги омил бу – бола руҳиятига таъсирдир. Болалар учун қизиқарли бўлган ўйинлар катта диққатни талаб қилади. Демак, бу таъсирнинг салбий жиҳатларини камайтириш учун компьютерда ишлаш жараёнида танаффуслар қилишни дастурлаш ёки шундай танаффусларни эслатадиган дастурларни ўрнатиш зарур. Болалар компьютер билан ишлаш жараёнида турли ўйинларни ўйнаётганини ва қандай сайтларга кираётганини назорат қилиб туриш лозим. Бу болаларни таълим-тарбиясига катта таъсир кўрсатади. Компьютер мониторидан нурланиш – бу барчани, асосан ота- онани доимо ташвишга солади. Аслида, нурланиш деб аталувчи гамма нурлар ва нейтронларни мониторлар чиқаради. Бу нурлар болаларга салбий таъсир кўрсатади. Биринчидан, кўзнинг хиралашуви, оғриши, қизариши юзага келади. Иккинчидан, компьютерни олдида узоқ вақт ўтириш болаларнинг, айниқса, ўғил болаларнинг жинсий аъзоларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Хулоса қилиб, айтиб ўтадиган бўлсак, кичик мактаб ёшдаги болалар (7 – 11 ёш) компьютер олдида 20-30 дақиқа, ўрта мактаб ёшдаги болалар (11-14 ёш) 0,5 -1 соат, катта мактаб ёшидаги болалар (15-18 ёш) 1-1,5 соат ўтириши мумкин. Компьютерда матн ёзаётган пайтда қуйи синф ўқувчилари ҳар 35-40 дақиқада, юқори синф ўқувчилари 40-50 дақиқадан сўнг дам олишлари керак. Кўз жадал ўсаётган ва ривожланаётган даврда турли хил аномалиялар буюмлар билан яқин масофада ва бетартиб ишлаш, жойнинг етарлича ёритилмаслиги, ҳарфларнинг майдалиги ва расмларнинг хира тасвиридан келиб чиқиши мумкин. Кўзни асраш учун айрим мажбурий талабларга амал қилиш зарур. Иш жойи кундузи ҳам, кечқурун ҳам етарлича, бир текис ва кўзни қамаштирмайдиган даражада ёритилиши керак. Иш жойининг яхши ёритилиши билан бирга бутун хонанинг ёруғ бўлиши гигиена жиҳатдан муҳимдир. Бу кўз чарчашининг

олдини олади. Ўқувчининг иш столи деразага яқин жойда бўлиши,унга ёруғлик чапдан ва олд томондан тушиши керак. Кечқурун дарс тайёрлашда лампочка қуввати 40-60 ватт бўлиши керак. Иш жойининг ёритилганлиги 150 люксдан кам бўлмаслиги керак. Бизни ўраб турган турфа оламдаги ахборотни сезги аъзоларимиз орқали қабул қилиб оламиз. Ахборотни энг тез етиб келадиган тури бу компьютер ҳисобланади. Компьютердан фойдаланганда болаларнинг ёшига катта эътибор бериш керак. Сабаби, болалар ўсиши ва ривожланиши даврида салбий оқибатларга олиб келадиган жараёнларга дуч келмаслиги керак. Бу жараёнлар компьютер олдида узоқ ва давомли ўтириш, танаффус қилмаслик, овқатланмаслик, тинмай ишлаш ва ҳоказолар. Буларнинг барчаси кўзга салбий таъсир кўрсатади. Эшитиш анализатори Эшитиш анализатори кўзлардан кейин ташқи дунё ҳақида энг кўп ахборот берадиган сезги аъзоси ҳисобланади, яна у одамда нутқнинг шаклланиши ва ўсишида муҳим аҳамият касб этади. Болада товуш эшитмаслик ҳолати нутқнинг ривожланмаслигига олиб келади. Одамда эшитиш аъзоси уч қисмдан, яъни ташқи, ўрта ва ички қулокдан ташкил топган бўлиб, ташқи қулоқ, қулоқ супраси ҳамда товуш йўлидан иборат.У товушни йиғиб берувчи қисм ҳисобланади. Ташқи ва ўрта қулоқни бир — биридан 0,1 мм қалинлиқдаги ноғора пардаси ажратиб туради. Унга ўрта қулоқдаги суякчалар (болғача, сандонча, узангича) бирлашган бўлиб, улар товушга мос равишда тебранма ҳаракат қилади ва ҳосил бўлган тўлқинларни кучайтирган ҳолда ички қулоққа ўтказади. Ўрта қулоқ бурун —томоқ билан эшитиш ёки евстахиев найи (3,5 см узунликка, 2 мм кенгликка эга) орқали боғланган. Киши ютинганида, эснаганида, чайнаш ҳаракатларини қилганида бу най орқали ҳаво ўрта қулоққа ўтиб, у ердаги босим ташқи қулоқдаги босим билан тенглашади. Ички қулоқ суякли ва унинг ичидаги пардали лабиринтлардан иборат, уларнинг орасида перилимфа, пардали лабиринт ичида эса эндолимфа суюқликлари бўлади. Ушбу суюқликлар товуш таьсирида ноғора нардаси

тебранишларини ўрта қулоқдаги суякчалар тебранма ҳаракатига кўра қабул қилади ва уларни нерв импулсларига айлантиришда муҳим аҳамият касб этади. Суякли лабиринт учта, яъни даҳлиз, чиғаноқ ва ярим до и ра каналларидан ташкил топган. Чиғаноқ ичида товуш қабул қилувчи рецептор — спиралли кортиев аъзоси жойлашган. Кортиев аъзосида товуш кабул қиладиган ички (3500) ва ташқи (1200) тукли ҳужайралар бўлади. Ушбу ҳужайралардан эшитиш нерви бошланади. Эшитиш анализатори учун адекват қитиқлагич бу товуш тўлқинларидир. Турли товушлар маълум частотада (1 сек давомида тўлқин сони герц (Гц) бирлигида) ва кучда (тебраниш тўлқинларининг амплитудасига кўра децибилларда, дб) бир — биридан фарқланади. Одам эшита оладиган энг баланд товуш 20000 Гц га, энг паст товуш эса 12 — 24 Гц га тенг. Шундан баланд товушлар(масалан, реактив моторли самолётнинг товуши), қулоқда оғриқ пайдо қилади, паст товушлар умуман эшитилмайди. Инсон 1000—4000 Гц товушларни энг яхши эшитади ёки шундай товушларга қулокда юқори қўзғалиш ҳосил бўлади. Ундан паст ва юқори частотали товушларга нисбатан қўзғалиш жуда кучсиз бўлади. Товуш тўлқинлари ташқи ва ўрта қулоқдан юқорида қайд қилинган механизм асосида ички қулоққа етиб келиб, чиғаноқдаги суякли ва пардали лабиринтлар орасидаги суюқликларга берилади. Уларнинг тебраниши эса чиғаноқдаги асосий мембранага берилади ва мембрана тебраниши тукли ҳужайраларни ҳаракатга келтиради. Натижада маълум ҳаракат потенциали юзага келиб, нерв толаларида берилган товушга хос тегишли қўзғалиш ёки импулс ҳосил бўлади. Турли хил куч ва тонга эга товушлар ҳар хил тукли ҳужайралар томонидан қабул қилиниб, шунга тегишли ҳаракат потенциалларини ҳосил қилади. Доимий таъсир қилувчи товушлар эшитиш анализаторининг қўзғалувчанлигини пасайтирса, товушдан холи тинчлик ҳолати эса кучайтиради. Она вужудидаги ҳомила ривожланишнинг охирги ойларида товушга нисбатан маълум реакция бериши аниқланган. Чақалоқлар турли хил товушларни бир —биридан ажратиш қобилиятига эга бўлади. Бола туғилганидан кейин унинг эшитиш тизими 1,5 ёшга етгунча ривожланиб

боради. 3 — 13 ёшли болаларда эшитиш анча яхши бўлиб, 14—19 ёшда энг юқори нуқтага кўтарилади. Турли хил узоқ таъсир қилувчи шовқинлар фақатгина эшитиш қобилиятини пасайтириб юбормасдан, балки кўпгина ички аъзолар фаолиятига ҳам салбий таъсир қилади. Бундай пайтларда юрак қон томирлари тизими айниқса, катта зарар кўради. Олиб борилган ҳисоб — китобларга қараганда, бир соат давом этган 90 дб шовқин ёш ва ўрта ёшли соғлом одамларда мия ярим шарлари пўстлоғи қўзғалувчанлигини анча кучсизлантириб, харакат координациясини бузади, кўриш ўткирлигини ва тўқ сариқ рангга сезгирликни пасайтиради. Бундай кучга эга шовқин машиналар серқатнов кўчаларда мавжуд бўлади. 120 дб шовқинда 4 — 5 йил ишлаш натижасида ҳар хил нерв касалликлари юзага келади. Бундай кишиларда бош оғриши, уйқусизлик, асабийлашиш, эндокрин безлар фаолиятининг ёмонлашуви, юрак уришининг ўзгариши, қон босимининг пасайиши ёки кўтарилиши каби ҳолатлар пайдо бўлади. Шовқин, айниқса, ёш болалар ва ўсмирларга кучли салбий таъсир қилади. Шу боис вояга етмаган болаларнинг трактор, машиналар ишлаб турган жойларда узоқ туриб қолиши, баъзан меҳнат қилиши (бундай ҳолатлар қишлоқ хўжалик ишлари билан шуғулланишда учраб туради) эшитиш анализатори фаолиятига салбий таъсир этиб хасталикларни келтириб чиқариши мумкин. Мактаб ва ўқув юртларида шовқин кучи 40—110 дб атрофида бўлади. 40 дб гача бўлган шовқин ўқувчи нерв тизимига салбий таъсир қилмайди, лекин унинг кучи 50 — 60 дб га етиши билан чарчаш элементлари сезила бошлайди. Масалан, арифметик вазифаларни ечиш 50 дб шовқин шароитида тинчлик ҳолатидагига нисбатан 15 — 55% кўп вақт талаб қилса, 60 дб шовқинда бу кўрсаткичлар 81 — 100% га етади. Шунинг учун мактаблар кўчадаги шовқинлардан яшил дарахтзорлар билан иҳота қилиниши, устахоналар, спорт заллари, ишхоналар фақат биринчи қаватда, иложи бўлса алоҳида четдаги биноларда жойлашиши, синф хоналардаги эшик ва ромлар яхши ёпилиб очиладиган бўлиши мақсадга мувофиқдир. Эшитиш анализатори муайян оҳангдош товушни эшитишга мослашган. Чунончи, узоқ вақт

мобайнида кучли товушлар эшитилиб турса, унинг кўзғалувчанлиги пасаяди, жимжитликдан кейин эса кучаяди. Ўта кучли товушлар қулоқнинг оғир ёки батамом кар бўлиб қолишига, иш қобилиятининг пасайишига олиб келиши мумкин. Шунинг учун болалар наушниклар орқали қаттиқ товушларни тинглаши тавсия этилмайди. Болалар эшитув анализаторларини маромли фаолияти ўқитувчининг гапириш оҳангига ҳам узвий боғлиқдир. Масалан, ўқитувчининг овози ўртача баландликда, аниқ, ўртача тезликда, эмоционал жиҳатдан тебраниб турувчи бўлса, ўқувчиларни дарс ўзлаштиришлари юқори, эшитиш анализаторларини толиқиш даражаси паст бўлиши исботланган. Айниқса, сўзлар талаффузининг аниқлигига аҳамият берилиши керак. Агарда ўқитувчи сўзларни эмоционал тебранишсиз айтса (интонациясиз оҳангда), ўқувчиларда уйқу босиш ҳолати кузатилади ва дарсни ўзлаштиришга халақит беради. Ўқитувчи маърузаси жонли ва ҳаётдан олинган мисолларга бой бўлиши шарт. Моҳир педагог ҳар қайси ёшдаги болани асаб тизими фаолияти ҳақида тушунчага эга бўлган ҳолда дарсни тузиши лозим. Нутқ фаолияти товушларни эшитишга боғлиқ ва шунга кўра нутқни ҳаракатлантириш ва нутқни эшитиш анализаторлари уни таъминлайдиган ўзаро боғлиқ тизимлар сифатида ўрганилади. Эшитишнинг бузилиши талаффуз бузилишига эмас, балки сўзлар ва жумлаларни таҳлил ва талаффуз қилиш, товуш сигналларини аниқлаш, оғзаки нутқ шаклланишининг ва хат ёзишни қийинлашувига сабаб бўлади. Нутқни эшитиш анализатори оғзаки, вокал ва ёзма нутқни қабул қилишни амалга оширади. Товушлар фақат эшитилмай, айни вақтда уларнинг маъноси англаб олинади. Буни пўстлоқнинг чакка бўлакларида-Вернике зоналарида жойлашган асаб марказлари амалга оширади. Бу ерда эшитиш ва кўриш анализаторлари иштирокида товуш нутқи ва ёзма нутқнинг таҳлили ва синтези рўй беради. Бунда оғзаки нутқни қабул қилиш ва товуш оҳангини аниқлашда катта аҳамият касб этади. Бу марказлар зарарланганда одам сўзни эшитади, бироқ маъносига тушунмайди, яъни сўзнинг бирор буюм ёки ҳаракатнинг рамзи сифатидаги аҳамияти йўқолади. Нутқни ҳаракатлантириш

анализатори ҳалқум қисмларидан, оғиз бўшлиғи аъзолари, нафас олиш мушаклари, ҳиқилдоқ мушакларидан ахборот олиш ва таҳлил қилишни таъминлайди ва иккинчи сигнал тизимининг таркибий қисми ҳисобланади. Одам ақлий фаолиятининг барча шакллари турли даражада юзага чиққан нутқ фаоллиги билан ўтади. Нутқ ҳаракатлари болаларда нутқ пайдо бўлиши ва ривожланиши жараёнида катта аҳамиятга эга. Нутқни ҳаракатлантириш фаолиятларида бош миянинг кўп сонли бўлимлари, жумладан, мия сопи, мияча, пўстлоқ иштирок этади. Пешона бўлакларининг чакка қисми яқинида, қуйида жойлашган марказлар товуш аппарати мушаклари ишини мувофиқлаштириб туради. Бош мия кўп бўлимларининг нутқ фаолиятида иштирок этиши оғзаки нутқни ташкил қилиш билан боғлиқ, уни муайян мушак гуруҳларининг мувофиқлашган ҳаракатлари, нафас олиш ҳаракатлари, эшитиш анализаторлари таъминлаб туради. Вестибуляр (мувозанат) анализатори Ер тортиш кучи, турли хил меҳнат фаолияти ва жисмоний ҳаракатлар бажаришда тананинг бўшлиқдаги вазиятини аниқлаш вестибуляр анализатор вазифасига киради. Унинг периферик қисми ички қулоқдаги бир — бирига ўзаро перпендикуляр ҳолда турган ярим доира каналларда ҳамда даҳлиз қисмининг сферик ва эллиптик халтачаларида жойлашган. Уларнинг ичида эндолимфа суюқлиги ва халтачаларда махсус тукли ҳужайралар бўлади. Мувозанат анализатор рецептор қисмининг қитиқланиши бошни айлантирганда, чап ёки ўнг томонга бурганда, югурганда, сакраганда, эгилганда ва шунга ўхшаш турли туман ҳаракатлар қилганда кузатилади. Эшитиш нерви таркибида марказий нерв тизимига борадиган даҳлиз — чиғаноқ нервининг маркази узунчоқ мияда жойлашган бўлиб, у орқа мия, мияча, кўзни ҳаракатга келтирувчи нерв ядролари ҳамда барча ички аъзолар фаолиятини бошқарувчи марказлар билан алоқага эга. Шу боис мувозанат аппаратнинг қўзғалиши мускуллар тонусининг ўзгаршига, қатор вегетатив рефлексларнинг (юрак уриши ва нафас олишнинг тезлашиши ёки секинлашиши, қон босимининг, тана ҳароратининг ўзгариши ва бошқалар)

келиб чиқишига олиб келади. Мувозанатнинг қўзғалувчанлиги юқори бўлганида қайд қилинган ўзгаришлар айниқса кучли кечади, бош айланади, қайт қилинади, ранг оқаради ва бошқалар. Бундай ҳолат, хусусан, болаларда самолётда учганда, пароходларда сузганда ва ҳатто автобусларда юрганда ҳам кузати л ади. Ушбу ҳолатларлинг олдини олишда доимий суратда махсус ҳаракатлар бажариб, машқ қилиш яхши натижа беради. Қайд қилинган салбий ҳолатлар камайиб, бутунлай йўқолиб кетиши ҳам мумкин. Масалан, айтиб ўтилган жисмоний машқларни бажариб юрган 13—14 ёшли ўғил ва 10 —11 ёшли қиз болаларнинг вестибуляр аппарати чидамлилиги машқ қилмаган катта одамларники даражасида бўлади. Бундай машқлар қаторига бошни ўнг ва чап томонларга айлантириш, сузиш, бокс ва спорт гимнастикаси билан шуғулланиш, сувга трамплиндан сакраш, батутида сакраш ва бошқаларни киритиш мумкин. Мувозанат анализаторининг иш фаолиятини чиниқтириб бориш денгизчилар, учувчилар, космонавтлар тайёрлашда муҳим аҳамият касб этади. Ҳид билиш ва таъм билиш анализаторлари Ҳид билиш анализаторининг периферик қисми бурун бўшлиғининг юқори шиллиқ қаватида жойлашган Унинг таркибида ҳид билувчи ва таянч ҳужайралари бўлиб, ҳар бир таянч ҳужайра атрофида 9—10 ҳид билиш ҳужайраси ўрнашган. Ҳид билувчи ҳужайралар туклар билан қопланган ва улар дақиқага 20 — 50 эгилувчан ҳаракатлар қилиб туради. Ушбу ҳужайралардан ҳид билиш пиёзчасига толалар боради ва шу ердаги нерв ҳужайраларига бирор ҳид таъсирида содир бўлган импулслар берилади. Бу импулслар ўз навбатида марказий нерв тизимининг турли қисмларига тарқалиб, мия ярим шарлар пўстлоғидаги ҳид билишнинг энг олий марказигача етиб боради.Ҳид билиш рецепторлари ўз қитиқлагичларига ниҳоятда сезгир бўлиб, уларнинг қўзғалиши учун нафас олиш ҳавосидаги ҳид берувчи модданинг 1—8 молекуласи етарлидир. Инсонлар ҳид таратувчи модда ҳиди бошланғич концентрациясининг 30-60%ини ажрата олади. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, ҳид билиш механизми ҳозирга қадар охиригача

аниқланмаган эди. Тахмин қилинишича, ҳид берувчи модда молекулалари бурун бўшлиғи шилимшиқ моддасида эриб, у ердаги рецепторларни қитиқлайди. Эндиликда ҳид билиш анализаторининг механизмини Колумбия университети (Нью-Йорк) профессори Ричард Аксель ва Гарвард университети (Бостон, штат Массачусете) профессор Линда Бак аниқлаган ва ўз ихтиролари учун 2004 йилда Нобель мукофотининг совриндори бўлдилар. Энди туғилган болалар ўткир ҳидга юз мускулларини буриштириб муносабат билдиришади. Болаларда ҳид билиш 6 ёшгача ривожланиб боради. Одамда турли хил ҳидларни бир — биридан фарқлаш қобилияти ёшга қараб ошиб боради. Таъм билиш анализаторининг рецептор қисми, асосан, тилдаги баргсимон, замбуруғсимон ва тарновсимон сўргичларда махсус пиёзчалар ҳолида жойлашган. Яна улар кам бўлсада, юмшоқ танглай ва ҳалкумда ҳам учрайди. Таъм сезувчи пиёзчалар таянч ва сезувчи ҳужайралардан ташкил топган. Сезувчи ҳужайраларнинг учида туклар бўлади, улардан кетган толалар бешинчи (уч шохли) ва тўкқизинчи (тил—томоқ) жуфт бош мия нервлари таркибида бош мия ярим шарларининг пўстлоқ қисмигача кўтарилади. Таъм сезадиган ҳужайралар доим янгиланиб туриш хусусиятига эга. Масалан, таъм билиш ҳужайралари-организмдаги энг кам умр кўрувчи эпителиал ҳужайралардир, ўртача ҳар 250 соатда эски ҳужайра янгиси билан алмашинилади. Ҳар бир таъм билиш ҳужайраларида узунлиги 10-20мкм бўлган 30-40 та нозик микроворсинкалар бўлади. Бу микроворсинкалар рецептор қўзғалишида муҳим аҳамиятга эгадир. Айниқса, бу борада тилнинг уч қисмидаги ҳужайралар диққатга сазовордир.Қайд қилинган ҳужайралар тўрт хил, яъни нордон, ширин, шўр ва аччиқ таъмларни фарқлашга мослашган бўлиб, шундан тилнинг учида ширин мазани, тубида эса аччиқни сезадиганлари қалин жойлашган. Ҳар хил мазани сезиш энди туғилган болаларда ҳам мавжуд бўлиб, улар ширин мазага эмиш ва ютиниш

рефлекслари билан жавоб берса, аччиқ, шўр ва нордон мазага афтини буриштиради. Таъм сезиш болаларда 8 — 9 ёшларгача ривожланиб боради ва 10 ёшга келиб катта одамлардагидек тўлиқ шаклланади. Тери анализатори Теридаги ҳарорат (иссиқ ва совуқ), босим, оғриқ, тебраниш, чўзилиш каби сезгиларни қабул қиладиган анатомик бирликлар тери анализатори дейилиб, унинг тўрт хил рецепторлари фарқланади (тактил рецепторлар, иссиқ, совук ва оғриқни сезувчи нерв учлари (5 расм). Шундан тактил рецепторлар терига таъсир этувчи барча механик қитиқланишларни (тегиб туриш, босим, чўзилиш ва тебраниш) қабул қилади. Совуқ ва иссиқни қабул қилувчи рецепторлар ҳароратни сезувчи рецепторлар ҳам дейилади. Қайд қилинган рецепторларнинг тери юзасида жойлашиш зичлиги турлича бўлиб, ўртача унинг ҳар 1 см 2 юзасида 50 оғриқни сезувчи, 25 тактил, 12 совуқни ва 2 иссиқни сезувчи рецепторлар жойлашган. бундан ташқари, тананинг турли қисмларидаги тери ўзидаги бир хил рецепторлари сони билан бир — биридан фарқ қилади. Одам танасида рецепторлар энг қалин жойлашган жойи лаблар ва қўл бармоғи учларидаги терида учрайди. Ҳар хил сезгининг ўз рецепторлари бўлиши билан бир қаторда бир хил рецептор, агар қитиқланишлар етарли кучга эга бўлса, ҳар хил таъсиротни (масалан, оғриқни) сезиш хусусиятига хам эга. Тери сезгисининг марказий нерв тизимига етиб бориши ҳар хил диаметрли нерв толалари билан амалга оширилади. Ҳомила ривожланишининг дастлабки даврларидан бошлаб (8 — ҳафта) тери рецепцияси шакллана бошлайди. Ҳомиланинг 6 —ой ривожланишида лабларга берилган таъсирот натижасида юзага келган рефлекс бошқа тери рефлексларидан устун туради. Бола тутилганидан кейин унинг тери сезгиси ривожланиб боради ва бир ёшнинг охирига келиб катта одамларникига ўхшаш ҳолатга келади. Лекин тери анализаторининг марказий пўстлоқ соҳасида ривожланиши бола тутилганидан кейин йиллаб давом этади.Мактабгача ва мактаб ёшидаги болаларнинг тери сезгиси катта одамларникидан анча юқори бўлиши аниқланган.

Адабиётлар: 1. Қодиров У.З., Абдумажидов А.А., Аскорянц В.П. Болалар физиологияси. Тошкент..”Ибн Сино””. 1999. 2. Клемешева Л.М., Алматов К.Т., Матчонов А. Возрастная физиология.- Т.: НУУз., 2002. 3. Содиқов Б.А, Кучкарова Л.С.,Қурбонов Ш.Қ. Болалар ва ўсмирлар физиологияси ва гигиенаси. Т.2005й. 4. Хрипкова А.Г., Антропова М.В., Фарбер Д.А. Возр астная физиология и школьная гигиена Москва 2000 г. 5. Ф изи ология развития ребенка. Под ред. М.В. Антроповой Москва . 200 3. 6. Антропова М.В. Гигиена детей и подростков.-6 изд.М.: Медицина 2002.

Похожие

Сезги аъзолари ёки анализаторлар физиологияси ва гигиенаси

Сенсор анализаторлар тизими физиологияси

Таълим ва тарбия ишлари гигиенаси

Туғиш Физиологияси

Бўғозлик физиологияси