Одам эмбриология. Гистоорганогенез ва провизор аъзолар - Медицина - Рефераты

Одам эмбриология. Гистоорганогенез ва провизор аъзолар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133 KB

Одам эмбриология . Г истоорганогенез ва п ровизор аъзолар Режа: 1. Гаструляция ва унинг моҳияти. 2. Эрта гаструляция, унинг ҳосилалари. 3. Кечки гаструляция, моҳияти ва унинг ҳосилалари. 4. Эмбрионал варақлар. 5. Гистогенез ва индуктив омиллар. 6. Энтодерма, унинг ҳосилалари. 7. Мезодерма ва мезенхима; уларнинг ҳосилалари. 8. Эктодерма ва унинг ҳосилалари. 9. Провизор аъзолар, турлари, ҳосил бўлиш йўллари. 10. Йўлдош, унинг қисмлари, тузилиши. 11. Йўлдош тўсиғи, унинг «ҳомила-она» тизимида тутган роли.

Тараққиётининг иккинчи хафтаси. Гаструляция. Гаструляция (гастер-меъда), мураккаб морфологик ва биокимёвий жараён бўлиб, бу жараёнда ҳомила варақлари ташқи (эктодерма), ўрта (мезодерма) ва ички (энтодерма) – яъни тўқима ва аъзолар куртаклари, ўқ аъзолар қомплекслари (манбалари) ҳосил бўлади. Гаструляция учун ҳужайраларнинг кўпайиши , ўсиши , кўчиб ўтиши ва дифференцировкаси характерлидир. Хайвонот дунёсида гаструляциянинг 4 та усули бўлиб (инвагинация, эпиболия, деляминация, иммиграция), одамда гаструлияция ҳомила қалқонининг деляминацияси (ажралиши, иккига бўлиниши) ва кейнчалик иммиграция усули билан кечади, ва охирида учта варақ ҳосил бўлади. Айтганимиздек, одамда имплантация гаструляция билан бирга кечади ва гаструляция икки босқичда боради: 1) Эрта гаструляция деляминация бўлиб, эмбриогенезнинг 7-14 кунларида; 2) Кечки гаструляция эмбриогенезнинг 15- 17 кунларида кечади. Деляминация вақтида иккита варақ, ташқи варақ – эпибласт (эктодерма, мезодерма ва хордани ташкил қилувчи материал ҳужайраларини тутади), ички варақ – эпибласт (ҳомиладан ташқари эктодермани ҳосил қилувчи материал ҳужайраларни тутади). Хосил бўлади эпибласт трофобластларга қараган бўлиб, кейинчалик амниотик пуфакнинг пастки деворини, гипобласт эса, сариқлик пуфакчасини юқори деворини ҳосил қиладилар. Эпибласт гипобласт устида ётади. Эпибласт ҳужайраларини кўпайиши, хар томонга кўчиб ўтиши оқибатида бирламчи тасма ҳосил бўлади). Бирламчи тасмада учта қисм бош, тана ва дум қисмлари ажратилади. Бирламчи тасма бош қисми кенгайиб бирламчи бош (Гензен) тугунини ҳосил қилади. Бу тугундан ўқ скелетга асос солувчи хорда ҳосил бўлади. 2 чи хафта охирида гипобласт бош томонида эпибласт ҳужайраларининг кўчиб ўтишидан прехордал пластинка ҳосил бўлади. Прехордал

пластинкадан оғиз бўшлиғи ривож топади. Шунингдек ҳомиладан ташқари аъзолар сариқлик қопи, амнион ва хорионлар шаклланади. Сариқлиқ – қопи. Гипобласт ҳужайраларининг кўпайиши ва вентролатерал томонга кўчиб ўтиши натижасида сариқлик қопининг девори ҳосил бўлади, унинг ичида сариқлиқ қопи бўшлиғи бўлади. Келажакда сариқлиқ қопи учта вазифани утайди: қон ҳосил қилиши, бирламчи жинсий ҳужайралар ҳосил қилиши ва озиқлантириш. Амнион пуфаги . Бошида эпибласт ва трофобласт ўртасида бўшлиқ ҳосил бўлади. Кейинчалиқ эпибласт ҳужайраларининг кўпайиши, кўчиб ўтиши натижасида бўшлиқнинг деворлари ҳосил бўлади. Эпибластдан кўчиб ўтган ҳужайралар ҳомиладан ташқари эктодермани ҳосил қиладилар ва улар устки томонда ҳомиладан ташқари мезодерма жойлашган бўлади. Хорион. Цитотрофобласт ва синцитотрофобластлар ҳосил қилган сўрғичлар деворига ҳомиладан ташқари мезодерма ҳужайралари ўсиб киради ва бу тузилма хорион деб аталади . Хорион гематотроф овқатланишда мухим роль ўйнайди. Сариқлиқ ва амнион пуфаклари деворини қоплаган ҳомиладан ташқари мезодермадан тасма ўса бошлайди ва у хорион мезодермаси билан бирлашади. Бу тасма амнион оёқ часи деб номланади, ва у келажакда кинди к тасмаси учун асос бўлади. Ҳомила қалқони . Амниоти к пуфак туби – эпибласт ва сриқли к пуфаги томи – гипобластдан ҳосил бўлади ва ундан кейинчалиқ бирламчи тасма ҳосил бўлади. Бирламчи тасма ҳосил бўлиш схемаси: (эмбриобластлар – ҳомила тугуни – ҳомила қалқончаси – бирламчи тасма). Ҳомила эктодермаси. Бирламчи тасмадан гипобласт томон ҳужайралар к ў чиб ў тади, гипобласт ҳужайралари ораларига кириб, ҳомила эктодермасини ҳосил қилади. Гипобласт ҳужайралари эса, сариқли к пуфагини нг ҳомиладан ташқари эктодермасига айланади. Ҳомиладан ташқари мезодерма бирламчи тасмадан ҳосил бўлган ва к ў чиб ў тган ҳужайралар хисобига ҳосил бўлади. Ҳомиладан ташқари мезодерма амнион,

сариқли к пуфаклар деворларини ташқи томонини, трофобластларнинг ички томонини қоплаб ё тади. Шундай қилиб иккинчи хафта давомида бирламчи тасма ва ундан эпибласт, гипобласт ва учта ҳомиладан ташқари аъзолар: хорион, сариқли к ва амнион пуфаклари ҳосил бўлади. Эмбриоген е знинг 3 хафтаси. Бачадон эндометрийсида бачадон безлари, қон томирлари кўпаяди . СТБТ ҳужайраларидан овқатлантиришда қатнашувчи к ў плаб децидуал ҳужайралар ҳосил бўлади, имплантацион ч у қ у р ч а тўлиқ бер к илиб кетади. Бўлажак шифо к орларда н эмбриогенез даврларига ва бу даврларда қандай тўқималар ва аъзолар бўлишини билиши талаб этилади. Шуни инобатга олиб биз эмбриогенезни хафталарга бўлиб ёзишни лозим топдиқ. Лекин шуни унутмасли к керакки, эмбриоген е знинг айниқса дастлабки даврларида хар бир соат, хар бир кунда янги ҳужайралар, тўқима ва аъзолар куртаклари ҳосил бўлади. Учинчи хафта давомида бирламчи тасма дан учта ҳомила вара қ лари, куртак аъзолар, ҳомиладан ташқари аъзолар мукаммал ривожланади. Ҳомиланинг 15 кунида ҳомиладан ташқари эктодермадан ичи б ў ш ўсимта – аллантоис ҳосил бўлади. У амниоти к оёқча таркибида хорионгача боради, келажакда унинг ичидан қон томирлари ў тиб, кинди к т и зи м и ҳосил бўлишида қатнашади. Учинчи хафтада йўлдош хам шаклланади. Бирламчи сўргичлар деворига мезодерма ўсиб кириб иккиламчи сўр ғ ичларни ҳосил қилади. Сўр ғ ичлар стромасида қон томирлари шакллана бошлайди ва бу сўрғичлар учламчи сўр ғ ичларага айланади. Учламчи сўр ғ ичларда учта қават бўлади. 1) ҳомиладан ташқари м е зодерма (м е зенхима); 2) цитотрофобластлар; 3) синцитотрофобластлар (симпластотрофобластлар). Учламчи сўргичлар амнион оёқчасига бири кк ан жойда тез к ў паядилар ва хорионни нг бу қ исми шохланган хорион дейилади. Бу қ исмда н йўлдошнинг ҳомила қ исми ривожланади. Бир вақтнинг ў зида йўлдошнинг она қ исми хам

шакллана бошлайди. Бачадонга ўсиб кирувчи синцитотрофобласт лар орасида бўшлиқлар лакуналар ҳосил бўлади. Бу бўшлиқлар эндометрий функционал қаватидаги бузилган томирлар билан бирлашади ва лакуналар қон билан т ў лади. Кейинчалиқ бу бўшлиқларга ч у қ у рроқдаги артериолалардан хам қон келади. Хорион бўшлиқлари катталашса хам ҳомила танаси хорионга тегмайди ва у билан фақат амниоти к оёқча орқали бо ғ ланган бўлади. Хафта охирида ҳомила энтодермаси тана бурмаси иштиро к ида ҳомиладан ташқари энтодермадан ажралади, ҳомила танаси томон ботиб кира бошлайди ва бирламчи ича к шакллана бошлайди. Бирламчи тасмадан к ў чиб ў тган ҳужайралар ў нг ва чап томонда тасмалар ҳосил қилади ва улар экто- ва энтодермалар ораларига жойлашадилар ва мезодерма шакллланади, натижада уч вара қ ли ҳомила ҳосил бўлади ва 4 хафта бошида бирламчи тасма йўқолиб кетади. Айтганимиздек Ген зен тугунидан х орда ҳосил бўлади ва у ўртада ўқ ролини ў йнайди, унинг атрофида ум у ртқа по ғ онаси у стуни ривожланади. Хорданинг ў зи эса кейичали сўрилиб кетади. Шундай қилиб гаструляция биринчи босқичида икки ҳ омила вара ғ и (гипобласт ва эпибласт), и кк инчи босқичида уч ҳомила вара ғ и (экто-, м е зо- ва энтодерма), провизор ва ўқ аъзолар – хорда, нерв найи ҳосил бўлади. Демак учинчи хафтадаги асосий жараён бу гаструляция жараёни бўлиб, бу жараён га қатор омиллар тасвир этади: 1) И нд у қция Г.Шпеман назариясига кура қатор индўқтив омиллар бор. У бу омилларни I , II , III таркибли инд ук торларга (ташкил этувчиларга) бўлади. Масалан, хорда ( I ), нерв пластинқаси ( II ) к ў з тараққиётига инд ук тив таъсир этади. Хозирги кунда уч хил ў заро инд ук тив таъсирот ажратилади. Ҳужайралара ро бири к ишлар, ҳужайра ва матри к с ўртасида ва инд ук цияловчи моддалар дифф у зияси; 2) детерминация – генети к дастур буйича кечадиган ҳужайра ва тўқималар тара ққ и ё ти; 3) дифференциров к а. Дифференциров к а асосида детерминация ё тади. Дифференциров к а бу ҳужайра , тўқималарнинг морфологи к ва

функционал жихатдан махс у слашуви, махс у с вазифаларни ў ташга ўтишлиги . Эмбриоген е знинг хамма даврларида дифференциров к а бўлади ва уларнинг 4 босқичи ажратилади: а) зигота босқичида ооти к дифференциров к а бўлади, бунда пре зумптив (олдин дан аниқлаш) куртаклар намо ё н бўлади. б) Бластомерлар дифференциров к аси майдаланиш босқичида ёқ и к ки хил бластомерлар трофо ва эмбриобласт ҳужайралар ҳосил бўлади (Аф расм 43). в) Куртаклар дифференциров к аси, бунда куртак аъзолар ҳосил қилувчи ва бир-бирларидан фар қ қилувчи эмбрионал вара қ лар ҳосил бўлади. Куртак дифференциров к асида эктодермадан 6 та (тери эктодермаси, нерв найи, нерв кирраси, нейрал пла к одалар, прехордал пластин к а, ҳомиладан ташқари эктодерма), м е зодермадан 7 та (м е зодерма сегментлари сомитлари, дерма-, мио -, склеротом, сегмент оёқлари-нефротом, спланхнотом, спланхнотом м е зенхимаси, парам е зонефрал тана, нефроген тўқима, ҳомиладан ташқари м е зодерма), энтодермадан 2 та (ҳомила энтодермаси, ҳомиладан ташқари сариқлиқ-қопи энтодермаси) куртаклари ҳосил бўлади. г) Гистогенети к дифференциров к а билан гисто-органоген е з жараёни бошланади. Курта к аъзолардан тўқималар, аъзолар ҳосил бўла бошлайди . Бу жараёнда ҳужайраларни нг махс у слашуви мухим роль ў йнайди. Гистогенети к дифференциров к ада эктодерма куртакларидан қ уйидагилар ҳосил бўлади: 1. Т ери эктодермасидан: a) Э пидермис ва унинг ҳосилалари. b) О ғ из бўшлиғига кириш қ исми ва анал тешиги эпителийси. c) К ў з шиллиқ парда эпителийси. d) О ғ из бўшлиғи аъзолари. 2. Н ерв найидан: a) нерв тўқимаси – нейрон ва нейроглиялар b) б ош ва орқа мия. c) кў з т ў р пардаси.

3. Н ерв қ иррасидан: a) спинал ганглий ҳужайралар и . b) Вегетатив ганглийлар. c) Буйрак у сти б е зи магиз моддаси. d) Эпидермис меланоцитлари ва меркел ҳужайралари. 4. Н ейрал пла к одалардан: a) ички қ улоқнинг т ук ли ва таянч ҳужайралари. b) м ия нервлари. 5. П рехордал пластин к адан: a) о ғ из бўшлиғи эпителийси. b) қ изил ў нгач эпителийси. c) Нафас йўллари (кекирдак, бронх, ў п к а) эпителийси. Мезодерма гистогенети к дифференциров к аси натижасида ҳосил бўладилар: 1. дерматомдан – тери нинг бири к тирувчи қ исм и 2. миотомдан – тана к ў ндаланг – тар ғ ил мушаги 3. склеротомдан – суяк скелет кисми – ум у ртқа у стуни, қов у р ғ алар, кураклар 4. сегмент оёқлардан м е зонефрал най ва м е зонефрал най (Вольф найи) дан сийди к йўллар. 5. Парам е зонефрал найдан – бачадон найи, бачадон ва қ и н эпителийси. 6. Спланхнотомдан сероз пардалар м е зотелийси, юрак мушаклари ва эпи к ард. 7. Спланхнотом м е зенхимасидан нейро глия, силли қ мушак, томирлар, бири к тирувчи тўқима, қон ҳужайралари ва қон яратувчи аъзолар. 8. Нефроген тўқималрадан – охирги буйрак нефронлари. 9. Спланхнотомни нг ҳомиладан ташқари кисмидан ва ҳомиладан ташқари м е зенхимадан с ариқ ли к қопи, амнион ва хорион, бири к тирувчи тўқималар.

Албатта бу жараёнлар учинчи хафтада бошланиб 4-5 хафтада тугайдилар. Биз т ў ла тушунча бериш учун бу ерда маълумотларни т ў лароқ берди к . Эмбриоген е знинг 4 хафтаси. Т ў ртинчи хафтада тана бурмасининг п айд о бўлиш и билан ҳомиланинг экто-, мезо- ва энтодермаси ҳомиладан ташқари экто-, мезо- ва энтодермадан тўлиқ ажра л ади. Тана бурмасининг икки томонида эгилиш ва бири к иш бирламчи ича к найидан сариқли к қопини ажратади (Аф расм 43). Шу вақтда, ҳомила цилиндри к шаклда бўлади. Бирламчи ича к олдинги, ўрта, ва к а у дал қ исмларга бўлинади. Олдинги ича к о ғ из-ют қ и н мембранаси амниоти к бўшлиқдан ажралиб туради, к аудал кисмида эса клоа к ал мембрана бўлади. Олдинги ичақдан аденогипофиз , қалқонсимон , қалқонсимон олди безлари куртаклари шунингдек, ў п к а , ошқозон куртаклари , ошқозон ости бези , жигар асослари ҳосил бўлади . 25 куни 4 жуфт жабра ё йлари ҳосил бўлади. Мезодерманинг сомитларга бўлиниши давом этади. 22 куни-7 жуфт сомит бўлса, 30 куни-30 жуфт, 35 кун – 44 жуфт га етади. 4 хафта давомида нерв найи ва сўрила ё тган хорда атрофида ум у ртқа у стуни шаклланади, сомитлардан тери, мушаклар ҳосил бўлади 25-27 кунлари нерв тарнови олдинги ва к аудал томондан бири к ади ва янги нерв найи ҳосил бўлади. Нерв найини ҳосил бўлиши нейруляция дейилади. Олдинги ва к аудал томондаги теши к лари (нейропорлар) , 4 хафтани нг охири ва 5 хафтани нг бошларида бер к илади. 25 кунлари жигар д ў мбо қ чалари 27 кунлари юрак аниқ , к ў ринади. 25 куни ҳомила С шаклида бўлиб, бир томондан бурт ганроқ шаклда бўлади Вентрал томонда сариқли к тасмаси, томир ва аллантоис турган бирлаштирувчи амниоти к оёқча, бош томонда кулоқ ва к ў з пла к одалари – б ў ртмалари ё н томонда қў л куртаклари, кейинчали к оёқ куртакчалари орқа

томонда сомитлар, хорда, нерв найи, ва шаклланган дум томонлар яхши к ў ринади. 4 хафта охирида ҳомила танасини нг латерал деворлари тара ққ ий этиб, нефротом (сегмент оёқчалар) ва нефроген тўқима ўртасида чегара аниқ бўлади. Нефротомлардан аввал пронефрос, кейинчали к мезонефрос – б ирламчи буйрак нефронлари ҳосил бўлади. Бирламчи буйрак у стида целоми к эпителийдан жинсий д ў м боқчалар (болишлар) ҳосил бўлиб, д ў м боқчаларга бирламчи жинсий ҳужайралар (сариқлиқ қопидан) кела бошлайди. Амнион қоп катталашиб, сариқли к қопи кичрая боради, аллантоис оёқчаси ва сариқли к тасмаси бири к иб, кинди к тасмасини ҳосил қиладилар Эмбриогенезнинг 5-6 хафталари . Бу даврда ҳомила юз кисмлари к ў рина бошлайди, юқори, пастки жа ғ лар ажралади. К ў з қонтурлари аниқ бўлади. Ҳомилани бош қ исми танадан хам каттароқ бўлиб к ў ринади ва юрак д ў мбо ғ ига эгилган бўлади, кекирдак қ изил ў нгачдан, бош бронх ва турли к алибрдаги бронхлар, ў п к а бўлимал а ри шаклланади, метанефрос тара ққ ий этади. Й ўғ он ича к ва сийди к қопи ўртасидаги чегара аниқ бўлади. Жинсий д ў м боқчалар шаклланганда қў лларни нг қ исмлари, бўлажак бармоқлар шакллана бошлайди, оёқлар ўрни б ў ртиб чиқади, тана ва б ў йин бир оз т ўғ ирланади. Сомитларнинг охиргилари к ў ринади. Эмбриогенезнинг 7-8 хафталари . 7-8 хафталарда ҳомила давом этади ва айниқса унинг қ исмлари орасидаги муносабатлар ў згариб, ҳомила одам шаклини олади. Аввал катталашган бош қ исм бироз кичраяди, бош қ исм думалоқлашади ва к ў тарилади, тана у зунлашади. Юз қ исмда қош - қовоқлар, бурун яхши к ў ринади, лаблар пайдо бўлади, қ улоқ супраси аниқ к ў ринади, дум қ исм йўқола бошлайди ва оёқ қў ллар ва уларнинг қ исмлари яхши к ў ринади, кинди к кичи к лашади, лекин унинг

про к симал қ исмида кенгайма пайдо бўлади, чунки бу ерда ингич к а ича к ни нг тутқичи бўлади (физиологи к дабба - киндис грыжаси) Шуни алохида инобатга олиш керакки, охирги 5 хафта (4-8) ичида ҳомиланинг асосий ички ва ташқи аъзолари ривожланади. Бу давр онтогенезнинг қалтис даврларига киради, чунки ҳомиланинг шакллана ё тган аъзолари носоз шароитга ( к асалли к , дорилар, ал к огол қаб у л қилиш) механи к таъсиротларга ў та с е згир бўлади ва ту ғ ма қасалли к лар н инг ривожланиши осон кечади. Маълумки 4 хафта охириларида ҳомила тар ққ и ё ти учун зар у р бўлган ҳомиладан ташқари аъзолар шаклланган ва ривожланган бўлади. Биз бу аъзолар ҳақида алохида т ў хталиб ў тамиз. Ҳомиладан ташқари аъзолар. Ҳомиладан ташқари аъзолар эмбриогенез даврида ҳосил бўлиб, ҳомила танасидан ташқарисида турли хил вазифаларни ў тайди ва асосан ҳомилани ўсиши, ривожланиши учун хизмат қилади. Одамда бу аъзоларга амнион, сариқли к қопи, аллантоис, хорион, плаценталар киради. Амнион. Ҳомиланинг сувли мухитда ўсиши учун шароит яратувчи вақтинчали к аъзо. У гаструляциянинг иккинчи босқичида ҳосил бўлади. Амнион аввал тубида эпибласт ё тувчи пуфакча шаклида пайдо бўлади. Кейинчалиқ бу пуфакча катта амнион пуфаги ё ки қопчасига айланади (у оддий амнион деб ҳ ам аталади). Ҳомила танасининг бурмаси икки томондан бирлашганидан сўнг, бутун ҳомила амнион бўшлиғи ичида қолади. 7 хафтада амнион пуфагини ўраган мезодерма, хорионнинг ҳомиладан ташқари мезодермаси билан бо ғ ланади ва амнион девори унинг эпителийси кинди к амниоти к оёқчага ў тади. Кинди к халқаси атрофида эса, ҳомила териси эпителийсига тегиб туради. Амнион қ уйидаги пардалардан иборат :

1. А мниоти к эпителий, у ҳомиладан ташқари эктодермадан ҳосил бўлади, бошланган даврда бир қаватли ясси шаклда бўлиб, зич жойлашади. 3 жойда у баланд призмати к шаклга ў тади, ҳужайра апи к ал кисмида майда сўр ғ ичлар пайдо бўлади. Бу ҳужайралар цитоплазмасида ГАГ, ёғ лар, гли к оген доначалари к ў п бўлади. Амниоти к эпителий секретор ва сўр у вчи хусусиятга эга. 2. Бири к тирувчи тўқима пардаси ҳомиладан ташқари мезодермадан ҳосил бўлиб , ў з навбатида икки қаватдан тузилган. А) зич толали бири к тирувчи тўқима қавати, бу қават базал мембранаси остида ё тади; б) сийрак толали тўқимадан тузилган ғ ова к қават. Амниоти к парда икки қ исмга бўлинади: 1. йўлдошнинг бола кисмини қоплаб турувчи кисм – бу амниоти к парданинг йўлдош кисми дейилади. Уни қоплаган эпителий амнион парда йўлдош эпителийси дейилади. Гап шундаки бу эпителий секретор қобилиятга эга бўлиб амнион суюқлигини ҳосил қилади. Амнионнинг қолган қ исми амниноннинг йўлдошидан ташқари қ исми дейилади ва эпителий хам шу номда бўлади. Бу кисмни қоплаган эпителий эса р е зорбция – реабсорбция қобилиятига эга. Амниоти к суюқли кк а ҳомила сийдиги хам қ уйилади. Сийди к таркибида асосий сув ва глю к оза, айрим оқсиллар, тузлар бўлади. Ҳомиланинг к ў п метаболитлари йўлдош орқали чиқиб кетади. Амнион қатор вазифаларни ў тайди: 1. С увли мухитни яратиш. Ҳомила шу мухитда ўсади, ва тара ққ ий этади. Амниоти к сув миқдори 10 хафтада 30 мл, 20 хафтада 350,0 мл, 38 хафтада 800-1000 мл га етади. Хар 3 соатда амнион суюқлиги рециркуляцияга учрайди. 5 ойдан бошлаб ҳомила ўрта хисобда кунига 700 мл гача амнион суюқлигини ютади. Бу ютилган суюқли к ҳомила хазм аъзолари шаклланишиг а ва тараққиётига ижобий таъсир этади. Бола терисига амнион суюқлиги салбий таъсир к ў рсата олмайди, чунки ҳомила териси ёғ симон модда билан қопланган бўлади. Суюқлиқ мухити боланинг эркин характи учун хам шароит яратади ва химоя вазифасини хам ў тайди (айниқса механи к

таъсиротлардан). Амнион иммун вазифаларини хам ў тайди, чунки унинг таркибида Ig G ва Ig A бўлади. Кинди к тасмаси. Кинди к тасмаси ё ки кинди к ҳомилани йўлдош билан бо ғ лаб турувчи тасма бўлиб, унинг у зунлиги меъ ё рда 40-50 см, диаметри 1,5-2,0 см бўлади. Кинди к тасмаси шиллиқ бири к тирувчи тўқимадан (Вартон и витмаси) тузилган бўлиб, унинг у стидан амнион пардаси қоплаб туради. Тасма ичидан иккита кинди к артерияси ва бир дона кинди к венаси ў тади. Сариқли к қопи. Одамда сариқли к қопи бошқа хайвонлардагидек кучли тара ққ ий этмайди ва ҳомила тараққиёти учун асосий овқат манбаи бўлолмайди. Сариқли к қопи ҳомиладан ташқари э н тодерма ва ҳомиладан ташқари мезодермадан ҳосил бўлади. Тараққиёт давомида сариқли к қопи к амида тана бурмаси ҳосил бўлиб, тана бурмаси ича к найини нг шаклланишида мухим роль ў йнайди. Шу вақтдан бошланиб сариқли к қопи ҳомила танасидан ажрала бошлайди. Редукцияга учраган вақтда кинди к ти зими да сариқли к тасмаси сифатида у зоқ са қ ланади. Одамда дастлабки даврда сариқли к қопи қ исқа муддатда трофи к вазифани ў тайди, лекин ҳомила она организмидан овқатланишини бошлагач, сариқли к қопида бошқа вазифалар ривожланади: биринчи қон ҳужайралари ва қон томирлари сариқли к қо п ида ҳосил бўлади. Шунингдек биринчи жинсий ҳужайралар – гонобластлар хам сариқли к қопи деворида ҳосил бўлади. Сариқли к қопининг қон ҳосил қилиш функцияси 7-8 хафтагача давом этади, сариқли к қопи редукцияга учрагач, бу функция тугайди. Аллантоис. Аллантоис аслида ҳомилани нг дум қ исмида эмбриогенезнинг 15 кунларида энтодерманинг амниоти к оёқчага ўсиб киришидан ҳосил бўлади, ташқи томондан ҳомиладан ташқари мезодерма билан қопланган. Ҳомилани нг гем ато троф озиқланиши олдидан аллантоис орқали қон томирлар ўсиб киради ва хорионга етиб боради. Шунга кўра аллантоис

трофи к ва газ алмашинувда қатнашади деб бахоланади. 2 - ойларга бориб аллантоис редукцияга учрайди ва кинди к тизими таркибида қолади ва унинг тешиги кенгроқ бўлади, унинг деворида ў зига хос силлиқ мушак ҳужайралари учрайди, улар веналарнинг тони к қ исқарувида мухим роль ў йнайди. Қон томирлари ҳомилага овқат моддалари ва кислород ет к азиб беради, ва ҳомила организмини керак бўлмаган метаболитлардан тозалайди. Тасма ичида сариқли к қопини нг қолди ғ и (рудименти) хам ё тади. Кинди к тасмаси ҳомила томонидан ҳомиланинг вентрал деворига ёп ишиб туради (кинди к ), иккинчи томонидан йўлдош ички юзасининг мар к аз қ исмига ё пишган бўлади. Шиллиқли бири к тирувчи тўқима тасмага юмшоқлиқ беради, эгилувчан бўлишини таъминлайди, унда жойлашган томирларнинг сиқилиб қолишдан са қ лайди. Шу даврда ҳомилани учта парда ўрайди: 1) ички томондан амнион парда; 2) ўртада хорион; 3) ташқи томондан сум к али тушиб кетувчи парда . Сум к али тушиб кетувчи парада ҳомила бластоциста имплантациясидан сўнг ҳосил бўлади. Шу вақтдан бошлаб, эндометрий функционал қавати уч қ исмга бўлинади: 1) базал тушиб кетувчи парда . Бу парда бластоциста ости ва эндометрий базал қавати ўртасида жойлашади; 2) сум к али тушиб кетувчи парда – бу эндометрий имплантация ч у қ у рчасини нг бири к тирувчи қ исми; 3) эндометрий функционал қаватининг қолган қ исми – париетал тушиб кетувчи қават дейилади. Кейинчали к к апсулали қават париетал қават билан бири киб кетади. Хорион. Хорион – сўр ғ ичли пардада 4 хафтадан бошлаб сўргичлар фаол к ў паядилар ва шохлана бошлайдилар. Хорион дастлаб цитотрофобласталар ва ҳомиладан ташқари мезодермадан тузилган бўлади. Айтилганидек хорион дастлаб цитотрофобласт ва синцитосимпластотрофобласт хисобига бирламчи сўр ғ ичлар ҳосил қилади, 2-3 хафтада уларда ҳомиладан ташқари мезодерма

пайдо бўлиши билан иккиламчи сўр ғ ичларга айланадилар ва шу вақтдан бошлаб трофобластлар хорионга (сўр ғ ичл и хорионга) айланадилар. 8 хафта давомигача хорион сўр ғ ичлари ҳомилани хамма томондан ўраб туради. Ҳомиланинг ўсиб бориши давомида бачадон юзаси томонига қараган сўр ғ ичлар редукцияга учрайдилар ва йўқолиб борадилар (4 ой давомида) ва шу йўл билан хорион жойлашувига к ў ра икки қ исмга бўлинади. Силлиқ хорион ва сўр ғ ичли хорион , сўр ғ ичли хориондан йўлдошнинг ҳомила қ исми ривож топади. 3 хафта да хорион сўр ғ ичларига қон томирлари ўсиб келишлари билан учламчи сўр ғ ичлар ҳосил бўлади, шу билан мукаммал гематотроф озиқланиш бошланади. Хорионнинг кейинги тараққиёти ва йўлдошнинг ҳосил бўлиши синцитиотрофобласт ишлаган протеолити к ферментлар ва улар таъсирида бачадон шиллиқ пардасининг емирилишига бо ғ лиқ бўлади. 7-8 хафта давомида сўр ғ ичларнинг бачадон деворига тегиб турадиган сохалари кенгая боради, лакуналар ҳосил бўлиб, сўр ғ ичлар лакуналардаги қон моддалар ин и бемалол сўриб оладилар. Шу йўл билан йўлдош шакллана бошлайди. Йўлдош. Йўлдош қатор вазифаларни ў тайди: 1) нафас; 2) моддалар транспорти; 3) чиқариш; 4) эндоқрин; 5) бачадон миометрийси пардасининг қ исқаришини бошқаришда қатнашади. 1. Нафас вазифаси - ҳомила ва она ўртасида кислород ва СО 2 газлар алмашинувидан иборат. 2. Трофи к вазифа . Ҳомила организмига она қонидан овқат моддалари, витаминлар, электролитлар ва бошқа зар у р бўлган моддаларнинг ҳомила организмига ў тишидан иборат. Трофи к вазифани ў ташда децидуал ҳужайралар хам мухим роль ў йнайди. Сув ва электролитлар йўлдош тўси ғ идан дифф у зия йўли билан, иммуноглоб у линлар синцитиотрофобластлар орқали пиноцитоз йўли билан ў тадилар.

3. Чиқарув вазифаси . Ҳомила организмида кечадиган жараёнда ҳосил бўлган ва ҳомила организми учун керак бўлмаган, моддалар она организмига ў тади, ва она буйраги орқали чиқариб юборадилар. 4. Тўсиқ (девор) вазифаси . Она қонидаги вируслар, бактериялар захарли моддалардан ҳомилани са қ лайди. Йўлдош тўси ғ и танлаб ў т қ азиш қобилиятига хам эга . Қизилча, ОИТС вируслари, сифилис микроби, айрим дори моддалар, алкогол йўлдош тўсиғидан ўтиш хусусиятига эга ва хар хил туғма касалликларга олиб келиши мумкин. 5. Транспорт вазифаси . Йўлдош турли моддаларни она организмидан бола организмига ё ки аксинча бола организмидан она организмига ў т к азади. Транспорт у суллари: дифф у зия, пиноцитоз, фаол транспорт ва э н зоцитоз. Цитотрофобластларда 60 га я қ ин турли ферментлар бор. Улар моддаларни моно мер ларга парчалаш ва транспортда мухим роль ў йнайдилар. 6. Эндоқрин вазифа . Ҳ омила тараққиётида мухим роль ў йнайдиган гормонлар ишлашдан иборат. Гормонлар цитотрофобласт, синцитиотрофобласт ва децидуал ҳужайралар томонидан ишланади. Асосий ишланадиган гормонлар: хориони к гонодотропин, йўлдош лактогени, прогестерон, эстроген, инсулин, СТ Г , АКТГ, меланотропин ва шунга ў хшаш б о шқа гормонлар. Хориони к гонадотропин 3 хафталардан бошлаб ишланади, энг к ў пи 8-10 хафталарда ишланиб гипофизда АКТГ ва буйрак у сти безида стероид гормонларни ишлани шини стимуллайди. Йўлдош лактогени уч ойгача сариқ танада прогестерон ишлашни стимуллайди, 9 ойга борганида у максимум даражасида бўлади, бу гормон она ва бола гипофизи гормонлари билан ў п к ада с у рфактант ишланиши, оқсил ва углеводлар алмашинувини стимуллайди. Прогестерон аввал сариқ лик қопида ишланади. 5-6 хафтадан бошлаб йўлдошдаги децидуал ҳужайралар томонидан ишланади. Прогестероннинг 75 физи эстрогенларга айланади. Прогестерон бачадон қ исқариши ни тормозлаб

туради ва бачадон ўсишини стимуллайди, иммун-депрессив, яъни ҳомиланинг бачадондан ажралиб чиқиб кетишидан сақлайди. Эстрогенлар синцитиотрофобласт томонидан хам ишланади, бачадон гиперплазияси ва гипертрофиясида мухим роль ўйнайди. Ҳомиладорлиқнинг охирги ойларида эстрогенлар нихоятда кўпаяди. 7. Йўлдошнинг миометрий мушакларининг қисқаришида қатнашуви. Йўлдошда гистаминаза моноаминоксидаза каби ферментлар ишланади ва бачадон мушакларининг қисқартирувчи гистамин серотонин, катехоламинларни парчалайдилар ва бачадонни қисқаришдан саклайдилар. Бола туғилиши олдидан эса, бу ферментлар ишланиши тўхтайди, гистамин, серотонин, катехоламинлар кўпаяди ва бачадон қисқаришида иштирок этадилар. Маълумки хайвонот дунёсида 4 хил йўлдош учрайди: 1) эпителиохориал; 2) десмохориал; 3) эндотелиохориал; 4) гемохориал. Одам йўлдоши гемохориал бўлиб, унда ҳосил бўладиган учламчи сўрғичлар лакуналардаги қон ичига ботиб туради. Лакуналардаги қон миқдори 150-200 мл гача бўлади. Йўлдошнинг тузилиши ва тараққиёти, йўлдош ўз тузилишга кўра икки қисмдан иборат: 1) бола қисми; 2) она қисми. Умуман йўлдош учинчи хафтадан ривожлана бошланиб 6-8 хафтада шаклланади. Бу давр плацентация даври хам дейилади. Йўлдошнинг бола қисми. Йўлдошнинг бола қисми шохланган хориондан ривожланади. Хорион сўрғичлари эндометрийнинг тушиб кетувчи базал қаватига ботиб киради, унинг цитосинцито (симпласто) бластлари ишлаган протеолитик ферментлари таъсирида эндометрий тўқималари ва ундаги томирлар емирилади, лакуналар пайдо бўлади ва лакуналарга қон қуйилади. Шу даврдан бошлаб йўлдош гемохориал кўринишни олади. 12 хафтада йўлдошнинг бола қисмида қуйидагилар яққол кўринади: 1. Хориал пластинка, у ҳомиладан ташқари мезенхимадан тузилган ва унинг ички томонини хориал эпителий қоплаб ётади, ташқи томонини

цито-, синцитотрофобласт қоплаб ётади. Цито-, синцитотрофобласт қават эндометрийга қараб ётади (Аф қулл.учун расм 48). 2. Учламчи сўр ғ ичлар , улар лакуналарга ботиб турадилар. Умуман сўр ғ ичлар уч хилга: Ўзак сўр ғ ич, иккиламчи ва учламчи сўр ғ ичларга ажратилади. Сўр ғ ичларнинг асосини бири к тирувчи тўқима ташкил этади. Бири к тирувчи тўқима базал мембранада жойлашган циттотрофобласт ва синцитотрофобласт билан қопланган. Синцитотрофобласт сўр ғ ичнинг ташқи томонида ё тади. Унда майда сўр ғ ичлар – ми к роворсинклар бўлади. Стромада қон томирлар жойлашган. Сўр ғ ичлар мажмуаси к отиледонни ҳосил қилади. К отиледон йўлдошнинг стр ук тур-функционал бирлиги хисобланади. Йўлдошда 200 тагача к отил е дон бўлади ва улар бир бирларидан йўлдош тўсиқлари - септалар орқали ажралиб туради. Йўлдошда она ва бола қон айланиш тизимининг чегараси жойлашган. Буни йўлдош тўси ғ и – гематохориал тўсиқ деб аталади. Бу тўсиқ ми к рос к оп остида қараганда беш қаватдан иборат: 1) йўлдош бола қ исмидаги қон томир – гемо к апилляр эндотелийси; 2) гемо к апилляр базал мембранаси; 3) СТБ Т дан иборат қ исм; 4) базал мембрана; 5) синцитотрофобласт, ҳомиладорли к ни нг биринчи ярмида синцитотрофобласт цитотрофобласт дан ҳосил бўлади. Йўлдошнинг асосий вазифаларини ў ташда йўлдош тўси ғ и мухим роль ў йнайди. Трофобласт, синцитотрофобласт ферментлари таъсирида оқсиллар парчаланади, сўнг сўрилади; бундан ташқари махс у с оқсиллар синтезланади. Ҳомиладорли к нинг охирги ойларида цитотрофобласт йўқолиб, асосан юпқа синцитотрофобласт қолади. Улар у стида эозинофил б ў ялган (фибринга ў хшаш) фибриноидлар пайдо бўлади, фибриноидлар иммун жараёнда мухим роль ў йнайди. Йўлдошнинг она қ исми .Йўлдошнинг она қ исми га йўлдо ш тўсиқлари – септалар, лакуналар ва базал пластин к а киради. Базал пластин к а ҳужайралари асосан децидуал (тушиб кетувчи) ҳужайраларидан иборат бўлганлиги учун бу қават – децидуал парда дейилади. Децидуал ҳужайралар

бири к тирувчи тўқима ҳужайраларидан ҳосил бўлади, хужайралар овал шаклида, ядроси думалоқ ё ки овалсимон, гли к огенга, липидларга, витаминларга бой бўлади, трофи к , химоя вазифаларини ў тайди. Базал пластин к анинг перифери к қ исми силлиқ хорион билан бирл а шиб кетади ва қоннинг лакуналардан тарқа ли шига йўл қў ймайдиган туташувчи пластин к а ҳосил қилади. Сўр ғ ичларда цитотрофобластлардан м е зацил йўли билан базал пластин к ага (тушиб кетувчи базал парда), септаларга айрим цитотрофобластлар ў тиб қ олади ва улар га периф е ри к цитортофобластлар дейилади. Перифери к цитотрофобластлар у за қ сўр ғ ичларни нг она қ исмига бо ғ ланишида мухим роль ў йнайди. Бу ҳужайралар децидуал ҳужайраларга нисбатан базофилроқ бў я лади. Ҳомила ўсган сари бачадон бўшлиғини т ў лдириб боради ва охирида бўшлиқ тамомила йўқолади, париетал ва сум к али тушиб кетувчи пардалар ё пишиб кетади. Ҳомилани ў сиш даврида сўр ғ ичлар цитотрофобласт лар доим ў згариб туради. 2 - ойдан синцитотрофобласт к амая бошлайди, кейинчали к цитотрофобласт йўқолади, синцитотрофобласт юпқалашиб боради, хатто айрим жойларда унинг ўрнида фибриноидлар ҳосил бўлади (Лангерганс фибриноиди ва Нитаб у с фибриноиди). Фибриноидлар плазма ва парчаланган цитотрофобластлар хисобига ҳосил бўлади. Шунда й фибриноидлар септа ва базал пластинкларда хам бўлади ва Р о р фибриноиди дейилади, у к ў про қ иммун жараёнида, она-йўлдош-бола тизимида қатнашади. Она-йўлдош-бола тизими . Бу тизим бола ва она томонидан, бир неча кичи к тизмчалар туркумларидан иборат. Бола ва она томонидаги бу тизимчаларни йўлдош бирлаштириб туради, яъни улар фаолияти йўлдош орқали амалга ошади. Бу тизимчалар рецептор, регулятор ва бажарувчи аъзоларга эгадир. Она томонида ги тизимлар. 1. Б ачадон деворида термо-, х е мо- ва барорецепторлар она т омон и рецептор механизмларига киради.

1. Регулятор механизмаларга: a) Олий нерв тизими, b) Рети к уляр формация, c) Гипоталамо-эндоқрин тизим, d) Йўлдошда ишланадиган гормонлар киради. 2. И жро этувчи механизмалар: она организми аъзолари: юрак - қон томир, хазм, сийди к , қон яратувчи ва иммун аъзолар ва хк. 2. Б ола томонида ги : 1. Р ецептор механизмлар : a) жигар венаси, b) И ча к девори ва тери. 1. Р егулятор механизмлар: a) нирв тизими (учинчи ойлардан бошлаб фаолият к ў рсата бошлайди, ҳомила қ исмидан бошланади), a) эндоқрин тизим (3 ойдан гипофиз, 6 ойдан буйрак ости бези, йўлдош гормонлари). 2. И жро этувчи механизмларга: қон томир юрак ва сийди к аъзолари тизими киради. Эмбриогенез даврида она организмида бирорта аъзонинг фаолияти сўсаядиган бўлса, ҳомиладаги айнан шундай аъзонинг фаолияти ошиб кетади. Масалан меъда ости безида инсулин қам ишланса, ҳомилада инсулин купроқ ишланади. Она ва бола организмидаги бундай механизмларни йўлдош томонидан бо ғ лаб турилиш уч хил йўлда олиб борилади: а. Г уморал йўл-бу асосий йўл бўлиб, она ва бола организми қонлари орасида доимий модда алмашинуви бўлиб туради. б) Нерв йўли , лекин бу йўл яхши тара ққ ий этмайди, чунки она нервлари болага , бола нервлари онага ў тмайди. Шунга қ арамай йўлдошдаги кимевий, босим, харорат ў згаришлари бачадондаги рецепторлар томонидан қаб у л қилинади ва МНС га ж ў натилади.

1). Экстраплацентар – йўлдошдан ташқари йўл, бу йўл билан айрим иммуноген моддалар, витаминлар ҳомила пардалари орқали амнион суюқлигига, сўнг ҳомила организмига ўтиши мумкин. Ёки ўсаётган ҳомила бачадон деворидаги рецепторларни қитиқлайди ва бу рецепторлар қабул қилган импульслар она МНС ига боради. МНС орқали жавоб импульси олинади. Энди она ва бола организми ўртасидаги иммун жараёнида хам йўлдошнинг роли катта. Она ва бола организми генети к жихатдан б ир -б ирига нисбатан ёт хисобланади, лекин улар ўртасида иммунологи к к онфли к т келиб чиқмайди. Бунинг қатор сабаблари бор. 1. С инцитотрофобласт ишлаган оқсиллар она томонидан бўладиган иммун реакцияни тормозлайди. 2. Хориогони к гона до тропин она томон лимфоцитларнинг иммун жавобларини ингибиция қилади. 3. Она қ онидаги лимфоцитлар ва синцитотрофобластлардаги фибриноидлар хам манфий зарядланганлар. Шунинг учун лимфоцитлар фибриноидлар га я қ инлашмайди. 4. Она қони оқсиллари ҳомила учун антиген хисобланади, лекин улар трофобластда амино к ислоталаргача парчаланади ва улардан ў злари учун махсўс оқсилларни синтезлай олади, натижада она оқсиллари нинг антигенли к қобилияти йўқолади. Ана шу омиллар хисобига она ва бола ўртасида иммунологи к келишмовчили к бўлмайди. Лекин шу омиллардан бирининг етишмаслиги ҳомилани тушиб кетишига сабаб бўлиши мумкин. Маълумки, туғиладиган жинснинг эркак ёки қиз бўлиши, қиз жинсидаги ХХ, эркак жинсидаги ХУ хромосомаларига боғлиқ. Эркак жинси пайдо бўлишида У хромосома асосий роль ў йнайди. Қ из жинси Х хромосомаси билан эркак жинси У хромосомаси. Оталаниш даврида кушилса, эркак жинсининг пайдо бўлиши а ё н. Лекин т ў ла қонли эркак жинси ҳосил бўлиши учун к ў шимач омиллар керак бўлади, чунки табиат к ў про қ а ё л

жинси яратилишига мойилли к яратган. Х ў ш, қў шимча омиллар нималардан иборат: 1. 5-6 хафталарда тара ққ ий эта ё тган уруғдон да ингибин гормонини ишла н маса парамезонефрал (Мюллер) найи акс тараққиётга учрамайди. Бу най келажакда бачадон найи, бачадон, қ ин эпителийларини ҳосил қилади. 2. Эмбриогенез 9 хафталарида жинсий тасмалар орасида м е зенхимадан интерстициал (Лейдиг) ҳужайралари пайдо бўлмаса, тестестерон гормони ишланмайди, бу холатда мезонефрал (Вольф) найидан мояк орти ғ и – эпидидим у с, уруғ олиб чиқувчи найлар тара ққ ий этмайди. 3. Ҳомиладорлиқнинг иккинчи ярмида интерстициал ҳужайраларнинг янги ген е р а цияси пайдо бўлади ва етарли к миқдорда зар у р бўлган тестестерон гормонини ишлайдилар. Тестестерон гормони гипоталам у сни эркак жинсига тегишли гормонлар ишлайдиган (гонадолибенринлар) «эркак хусусиятли» гипоталам у снинг дифференциров к асини юзага келтиради. Ҳомила даврида шу омиллардан бири етишмаса (яна бошқа омиллар хам бўлиши мумкин) гермафродит ту ғ илиш мумкин. Она ва бола тизими тараққиётида қалтис даврлар хам учрайди. Эмбриогенезнинг 10-11 хафталари. Тараққиётнинг 10-11 хафталарида ҳомила амнион ва хорион пардалардан ажралган бўлади. Ташқи жинсий аъзолар дифференциров к аси кузатилади ва жинсни ташқи томондан ажратса бўлади ҳомиланинг бош қ исми, унинг танаси у зунлигидан каттароқ, оёқ- қў лларини у зунлигида катта фар қ бўлсада, қў лининг у зунлиги тана у зунлигидан нисбат ан катталарни к ига я қ инроқ. Бу вақтда амнион парда (АП), кинди к тизими (КТ) ва йўлдош яхши к ў ринади Эмбриогенезнинг 12-13 хафталари. Тараққиётнинг 12-13 хафталаридаги ҳомилада қ уйидагиларга эътибор бериш мумкин. Ҳомила т ериси ў та юпқа бўлганлиги учун унда тара ққ ий эта ё тган қон томирлар яхши к ў ринади. Т ашқи кулоқлар тўлиқ шаклланган бўлмасада, юз шакли

катталарни к ига ў хшаш бўлади. Шу даврда она томонидан яхши с е зилмасада, ҳомилани биринчи хара к атлари кузатилади. Ҳомилада оёқ- қў л ва бош-тана орасидаги пропорциялардаги фар қ л а р аниқ к ў рилади Эмбриогенезнинг 17-18 хафталари. Ҳомилани танаси ўсади ва катталашади, шуни нг хисоби га бош ва тана муносабатлари ў згаради. Терида тери ости ёғ қавати яхши ривож топмагани учун тери хали юпқа бўлади. Оёқ- қў л у зунли к лари бир бирига я қин бўладилар. Оёқ- қў л қ исмлари яхши к ў ринади.Бош терисида хали соч к ў ринмайди, лекин тери юпқа бўлганлиги учун қон томирлар яхши к ў ринади. Т ашқи қ улоқ теридан к ў тарилиб туради. Ў п к а тизими яхши тара ққ ий этмагани учун ҳомила м у стақил ха ё тга хали тайер эмас Эмбриогенезнинг 19-20 хафталари. Ҳомила бачадон бўшлиғини т ў латиб ё тади. Расмда йўлдош ва йўлдош билан ҳомилани бирлаштириб турувчи кинди к тизими ҳомилани нг бош қ исми, қў л-оёқлари, қ улоқ супраси танаси яхши к ў ринади. Ҳ омила бош терисида сочлар Эмбриогенезнинг 25 хафталари. Ҳомила бош терисида у зун сочлар яхши к ў ринади. Ю з қ исмида бурун ва бурун теши к лари, к ў злар, тери остида ёғ қават бироз т ў планган бўлади, хали тери яхши тара ққ ий этмагани учун тери юзасида моршин к алар к ў п кузатилади. Қў л-оёқларда тирноқлар к ў ринади. Б у даврда ҳомила м у стақил хара к ат қилиш хусусиятига эга ва яшашга мойил бўлади Тараққиётнинг 36 хафтаси. Ҳомила 9 ойлик бўлади. Тери ости ёғ қавати яхши тараққий этгани учун ҳомила териси силлиқ, қизғиш бўлади ва майин сочлар билан қопланган бўлади. Бош, тана, қўл-оёқларни ўзаро чегаралари аниқ кўринади. Бош терисида сочлар узун. Юз қисмида кўз, бурун, лаблар, ташқи кулоқ яхши кўринади. Ҳомила тўлиқ, мустақил яшаш хусусиятига эга Эмбриогенезнинг қалтис даврлари . Ҳомила тараққиёти даврида қалтис даврлар бўлиши ҳақида биринчи маълумотни австралия олими Норман Грег 1944 йилда ёзиб ўтган. Россия

олими П.Г.Светлов (1960) тажрибалар асосида тўлиқ холда қалтис даврлар назариясини яратди. Бу назария буйича, қалтис давр кисқа давр бўлиб, бу даврда организм ёки айрим аъзода ҳужайралрнинг пролиферацияси, детерминацияси ва дифференцировкаси энг кучайган ва турли зарарли таъсиротларга ўта сезгир бўлади. Бутун онтогенез даврида 9 та шундай давр ажратилади, шундан 5 таси эмбриогенез даврига тўғри келади.

Похожие

Эмбриология ва болаларда қулоқни клиник Анатомиясининг хусусиятлари. Эмбрионал ривожланишнинг асосий босқичлари

Одам ирсиятининг моддий асослари

Одам эволюциясининг асосий йуналишлари

Одам организми ўсиши ва ривожланишининг умумий қонуниятлари ва босқичлари

Одам организмига доривор моддаларнинг таъсири