Одам организми ўсиши ва ривожланишининг умумий қонуниятлари ва босқичлари - Медицина - Рефераты

Одам организми ўсиши ва ривожланишининг умумий қонуниятлари ва босқичлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93.5 KB

Одам организми ўсиши ва ривожланишининг умумий қонуниятлари ва босқичлари Режа: 1. Одам организми ўсиши ва ривожланиши 2. Онтогенезнинг энг муҳим даври

Одам организми тухум ҳужайра уруғланишидан то ўлгунича жуда мураккаб ўсиш ва ривожланиш жараёнларини кечади. Шу даврда содир бўладиган морфологик ва функционал ўзгаришлар шахсий ривожланиш – онтогенезни ташкил қилади. Одам онтогенезида тўртта йирик давр тафовут қилиннади: она қорнидаги ривожланиш даври (антенатал ривожланиш), болалик даври, етуклик даври, қарилик даври (кейинги учта давр постнатал ривожланишни ташкил этади). Ривожланишнинг турли даврларида бўлган организмнинг тузилишида, фаолият кўрсатишида, ўзгарувчан муҳит шароитларига мослашишида, касалликларга дучор бўлишида жуда катта фарқ бор. Шунинг учун ҳозирги вақтда онтогенезнинг турли даврларини ўргатадиган махсус фанлар ўқитилади. Организмнинг она қорнида ривожланиш даврини эмбриология ўрганади. Бола организмининг физиологик хусусиятларини ва касалликларни ўрганиш педиатриянинг вазифаси. Геронтология ва гериатрия қариялар физиологияси ва патологияси билан шуғулланади. Онтогенезнинг энг муҳим даври – болалик даври бўлиб, унга организмнинг тез ўсиши ва ривожланиши хосдир. Ўсиш жуда кўп метаболик жараёнлар, яъни ҳужайралар кўпайиши, уларнинг катталашиши, шаклланиши, моддаларнинг заҳираларда тўпланиши натижасидир. Аммо бола организмининг ўсиши ва ривожланиши фақат ҳажмнинг ортиши, яъни миқдорий ўзгариш эмас. Унинг натижасида бутун бир организм ва аъзоларнинг фаолият кўрсатишида сифат ўзгаришлар ҳам кузатилади. Ўсиш ва ривожланишни бир-биридан ажратиб бўлмайди. Аммо бу тушунчалар ўртасида фарқ бор. Ўсиш деганда ташқаридан кирувчи моддалар ҳисобига организмда янги бирикмалар ҳосил бўлиши натижасида тўқима ва аъзолар ҳажмининг миқдорий кўпайиши кўзда тутилади. Ривожланиш аъзо ва тўқималарнинг етилиши, улар фаолиятининг мукаммаллашиши, янги фаолиятларнинг пайдо бўлиши сифат ўзгаришлардир.

Ўсиш ва ривожланишнинг бир нечта қонуниятлари мавжуд. Улардан асосийлари: 1) ўсиш ва ривожланиш тезлигининг нотекислиги; 2) айрим аъзо ва тўқималар ўсиб ривожланишининг бир вақтда эмаслиги; 3) ўсиш ва ривожланишнинг жинсга боғлиқлиги; 4) ушбу жараёнларнинг генетик ва муҳит омилларига боғлиқлиги. Шуни ёдда тутиш керакки, онтогенезнинг турли даврларида ўсиш ва ривожланиш жараёнларининг кўрсатилган қонуниятларга бўйсуниш даражасида катта фарқ бўлиши мумкин. Масалан, бола мурғак вақтида унинг ўсиши ва ривожланиши жинсга деярли боғлиқ эмас. Ўсмирлик даврида эса одамнинг жинси бу жараёнларга кучли таъсир қилади. Демак, ўсиш ва ривожланиш жараёнлари, уларнинг умумий қонуниятлари онтогенезнинг турли даврларига боғлиқ ҳолда таҳлил қилиниши керак. Ҳозирги вақтда кўпгина ривожланган мамлакатларда Жаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилоти (ВОЗ) мутахассислари ишлаб чиққан постнатал онтогенезни даврларга бўлиш схемаси қабул қилинган (1-жадвал). 1-жадвал 1 Чақалоқлик - 1-10 кун 2 Эмизикли - 10 кундан 1 ёшгача 3 Эрта болалик - 1-3 ёш 4 Биринчи болалик - 4-7 ёш 5 Иккинчи болалик - Ўғил болаларда 8-12 ёш Қиз болаларда 12-15 ёш 6 Ўсмирлик - Ўғил болаларда 13-16 ёш Қиз болаларда 12-15 ёш 7 Ўспиринлик - Ўғил болаларда 17-21 ёш Қиз болаларда 16-20 ёш 8 Етуклик: I босқич - Эркакларда 22-35 ёш Аёлларда 21-35 ёш II босқич Эркакларда 36-60 ёш Аёлларда 36-55 ёш 9 Кексалик - Эркакларда 61-74 ёш Аёлларда 56-74 ёш 10 Қарилик - 75-90 ёш 11 Умрбоқийлик - 90 ёш ва ундан кўп

Жадвалдан кўриниб турибдики, онтогенез даврларининг кўп қисми болаликка тўғри келади. Бу тушунарли ҳол. Чунки “бола” деган сўзнинг маъноси жуда ноаниқ. Чақалоқ ҳам бола, йигитча бўлиб қолган 13-14 яшар ўсмир ҳам бола. Болалик даврида организм ўсиб, ривожланиб, тез ўзгаргани учун у кўп босқичларга бўлинган. Шу сабабли бола тўғрисида гап юритилганда, доим у қайси ёшда эканини айтиб, аниқлик киритиш керак. Болаликни кўп босқичларга бўлинишининг сабаби тушунарли. Аммо бу босқичлар чегарасини аниқлаш нимага асосланган, онтогенезни даврларга бўлишда қайси мезонларни эътиборга олиш лозим? ХХ асрнинг 60-йилларида қабул қилинган ВОЗ схемасидан аввал мавжуд бўлган схемаларда индивидуал ривожланиш ижтимоий омилларга асосланган ҳолда даврларга бўлинган (2-жадвал). 2-жадвал 1 Чақалоқлик - Туғилгандан кейин 4 ҳафта 2 Эмизикли - 4-ҳафтадан 1 ёшгача 3 Ясли даври (мактабгача даврдан олдинги давр) - 3 ёшгача 4 Мактабгача давр - 3 ёшдан 6 ёшгача 5 Бошланғич мактаб даври - 6 ёшдан 10 ёшгача 6 Ўрта мактаб даври - 11 ёшдан 14 ёшгача 7 Ўсмирлик даври - 15 ёшдан 18 ёшгача Болаликни даврларга бўлиш учун асос қилиб олинган мезон – бола тарбия оладиган муассаса ҳисобланади. Шу асосда даврларга ажратиш маориф, соғлиқни сақлаш ва болалар билан шуғулланадиган бошқа соҳаларнинг амалий фаолияти учун анча қулай. Аммо ўсиш ва ривожланиш – мураккаб физиологик жараён. Шунинг учун онтогенезни даврларга бўлиш физиологик мезонлар асосида амалга оширилиши керак. Кўпчилик олимларнинг фикрича, ҳар қайси даврдаги организм фаолиятида ва унинг ташқи муҳит билан бўлган муносабатларидаги ўзига хослик асосий мезон сифатида танланиши мумкин. Бу тамойилга амал қилинганда, организмнинг фаолият кўрсатишидаги хусусиятлар деярли бир хил бўлган вақт онтогенезнинг муайян даврини

ташкил қилади. Агар шу давр давомида организмда маълум, аммо кескин бўлмаган ўзгаришлар рўй берса, уни босқичларга бўлиш мумкин. Ривожланиш даврининг биридан кейингисига ўтиши “критик” ёки “бурилиш босқичи” дейилади. Туғилиш – постнатал онтогенезнинг биринчи критик босқичи. Жуда қисқа вақт (бир неча минут, соат) давомида бир бутун организм ва унинг аъзо ҳамда тизимлари фаолиятида ўзгаришлар содир бўлади. Бу даврдаги ўзгаришларнинг юқори жадалликка эга бўлиши жуда муҳим. Чунки улар бола организмининг мутлоқ янги шароитда ҳаёт кечиришига мослашишини таъминлаши керак. Зарур моддаларнинг барчасини она қонидан тайёр ҳолда олган ҳомила туғилгандан кейин биринчи галда ўзи мустақил нафас олишга ўтиши лозим. Илк бор нафас олиш билан бир вақтда, қон айланиш тизимининг фаолияти кескин ўзгаради: ўпка капиллярлари очилиб, кичик қон айланиш доираси фаолият кўрсата бошлайди. Ҳомила она қорнидаги ҳарорат мувозанатлигидан (37 0 ) ҳарорати анча паст бўлган (20-22 0 ) шароитга ўтади. Тана ҳарорати доимийлигини сақловчи механизмлар анча зўриқади. Қисқа қилиб айтганда, чақалоқлик даврида организм тизимларининг барчасида сезиларли фаолий ўзгаришлар кузатилади. Юқорида келтирилган 1-жадвалда чақалоқлик даврига 10 кун, иккинчи жадвалда эса 4 ҳафта ажратилган. Бунинг сабаби – даврларни ажратишда асос қилиб олинган мазонлардаги фарқ. Чақалоқлик даврини 10 кун билан чегаралаган тадқиқотчилар асосий мезон сифатида боланинг овқатла- нишидаги хусусиятни – оғиз сутини олишган. Бу – жиддий асос. Чунки оғиз сути одиий она сутидан бола организмига зарур бўлган моддалар миқдорининг кўплиги билан ажралиб туради. Масалан, оғиз сутида оқсиллар, минерал тузлар, ҳимоя омилларининг (иммуноглобулин А ва бошқ.) миқдори 2-3 марта юқори. Чақалоқ ўз ҳаётининг биринчи 24 соати давомида оғиз сути билан 10 г дан кўп, кейин эса кунига 3 г дан иммуноглобулин А олади. Оғиз

сутини барвақт эмган чақалоқ тез ривожланади, юқумли касалликларга чидамлилиги ортади. Аммо 10 кун давомида бола организмининг янги шароитга мослашиши тугамайди. Ташқи муҳит шароитларига, янги вазиятга мослашиш даражаси онтогенезнинг даврларга бўлинишига асосий мезон қилиб олинса, чақалоқлик даври анча узайиб, 30 кунни ташкил қилади (2-жадвалга қаралсин). Халқ тажрибаси ҳам чақалоқлик даври 10 кундан кўпга чўзилишини кўрсатади. Ўзбек оилаларида 40 кун давомида (чилласи чуиққунча) болага алоҳида эътибор берилиши, уни авайлаб, асралиши бежиз эмас. Чақалоқлик даври ҳақида гап юритилар экан, илмий адабиётларда “импритинг” деб аталган номга тўхталмаса бўлмайди. Бу сўзнинг маъноси “таассуротда қолиш” демакдир. Масалан, янги туғилган қўзичоқ онасини кўрмаса, уни сўрғичдан боққан одамни онаси ўрнида кўради. Инкубаторда тухумдан чиққан жўжалар жонсиз ҳаракат қилувчи жисмларни она-товуқ ўрнида кўради. Чақалоқларда ҳам импритингнинг ўзига хос томони бор. У кўзларини очиб кўрган нарсалар таассуроти остида бир умр қолади. Шунинг учун туғилгандан кейин кўп вақт ўтмасдан чақалоқ онасини кўриши, қўйнига кириши керак, оғиз сути йиғилиб қолмасдан, тўйиб эмиши зарур. Чақалоққа сут илк бор сўрғич орқали берилса, у кейин сўрғични она кўкрагидан афзал кўради, ҳатто онасини эммай қўйиши мумкин. Чақалоқда ҳаётининг биринчи кунлариданоқ онасининг ҳидига, товушига шартли рефлекслар пайдо бўлади. Буларнинг ҳаммаси болани онаси билан боғловчи муҳим омиллардир. Онтогенезнинг чақалоқликдан кейинги даврини ажратишда ҳам боланинг овқатланишидаги хусусият асос қилиб олинган. Бу давр давомида (камида 5-6 ой) бола фақат она сутини истеъмол қилади. Эмизикли даврида учта бурилиш босқичини кузатиш мумкин. Бола 2,5-3 ойлик бўлганида бошини вертикал ҳолатда ушлаш қобилиятига эга бўлади. Айни вақтда қўллари “ечилади” – букувчи мускуллар тонуси пасайиб, бола қўлларининг

ҳаракатлари енгиллашади. Бу биринчи антигравитатсион (ернинг тортиш кучига қарши) реакция ва бошқа ўзгаришлар эмизикли даврининг биринчи бурилиш босқичидир. Иккинчи босқич бола 5-6 ойлик бўлганида кузатилади. Унга болада иккинчи антигравитатсион реакция шаклланиши – ўтириш қобилиятининг пайдо бўлиши ва тиши чиқа бошлаши хос. 11-12 ойлик болада кузатиладиган учинчи босқичда учинчи антигравитатсион реакция – тик туриб, юришни кўрамиз. Бу вақтга келиб бола аста-секин аралаш овқат истеъмол қилишга ўтади. Тик туришни ўзлаштириш бола ҳаётида жуда муҳим бурилиш ҳисобланади. Энди кўкракдан ажратилган бола хилма-хил таомлар билан танишади, натижада ҳазм тизими фаолияти ўзгаради. Янги овқатлардан ташқари, юриб кетган бола турли шароит ва нарсаларни кўради. У мулоқотда бўладиган шахслар доираси кенгаяди. Бу ўзгаришлар боланинг маънавий ривожланишига асос ва сабаб бўлади. Эмизиклидан кейинги эрта болалик даврида (ясли ёки мактабгача даврдан олдинги давр) жадал маънавий ривожланиш билан бир вақтда таянч- ҳаракат тизимининг фаолияти мукаммаллашади. Бола фазода тез ҳаракатлар қила бошлайди. Аммо бу ҳаракатлар ҳали унинг яхши юриши, югуришини билдирмайди. Унинг оёқлари болдир ва тизза бўғимларида етарли даражада букилмайди, югуришга хос “парвоз” – ердан узилиш ҳам йўқ. Бу даврда, олдинги даврлардаги каби моддалар алмашинувида, аъзо ва тизимлар фаолиятида сезиларли ўзгаришлар рўй беради. Уларни тегишли бобларда кўриб ўтамиз. Биринчи болалик даври (мактабгача давр) боланинг маънавий ривожланишида, шахс сифатида шаклланишида жуда муҳим дам. Уч ёшдан бошлаб болада “бу нима?” – деган савол пайдо бўлади. Демак, у атроф-муҳит ҳодисаларини фаол ҳолда англашга киришади. Аввалги даврда бошланган нутқнинг ривожланиши бу даврда давом этади. Энди бола нутқида келишик, феъл, олмош, сонларни тўғри ишлата бошлайди. Турли ўйинларни ўйнаш

скелет мускуллари зиммасига тушадиган иш миқдорини кескин оширади. Иккинчи томондан, ўйинлар маънавий ривожланишнинг муҳим омили ҳисобланади. Бу даврнинг охирига бориб боланинг сут тишлари тушиб, ўрнига доимий тишлар чиқади. Унинг юриши ҳам, югуриши ҳам катталарникига ўхшайди. Югурганда оёқлар бир зумга бўлсада ердан узилади. Онтогенезнинг иккинчи болалик даври болалар ҳаётида жуда муҳим ўзгаришлар билан бошланади – улар мактабга борадилар. Бу даврга маънавий ривожланишнинг мураккаб шакли – ташқи муҳит тўгрисида тушунчалар пайдо бўлиши хос. Бунда боланинг билимлари мунтазам ва тартибли бўла бошлайди. Чақалоқлик, эмизикли, эрта ва биринчи болалик даврларида ўғил ва қиз болаларнинг ўсиши ва ривожланишида деярли фарқ бўлмайди. Шу сабабдан баъзи олимлар бу даврларни “жинссиз ривожланиш даврлари” дейишади. Иккинчи болалик давридан бошлаб жинсий фарқ сезила бошланади: қизларнинг ўсиши ва ривожланиши тезроқ, шахс сифатида шаклланиши эртароқ кузатилади. Шунинг учун ҳам қизларга қараганда ўғил болаларда бу давр бир йил кўпроқ давом этади. Бу даврнинг охирида (қизлар 11, ўғил болалар 12 ёшга тўлганида) балоғатга етишнинг биринчи белгилари пайдо бўлади. 12-13 ёшдан кейин индивидуал ривожланишнинг янги – балоғатга етиш даври бошланади. Бу давр давомида организмда жўшқин морфологик ва физиологик ўзгаришлар содир бўлади. Ўсмирлик даврини иккинчи ўсиш даври ҳам дейишади, чунки организмнинг бўйига ўсиши янада жадаллашади. Ўсмирларга эмотсионал беқарорлик хос бўлиб, уларнинг иш қобилияти паст бўлади. Шу сабабдан улар тез чарчаб қоладилар. Бу ўзгаришларнинг ҳаммаси гипоталамо-гипофизар тизим фаоллашиб, жинсий безларни рағбатлантириши, жинсий гормонларнинг қондаги миқдори ортишининг натижасидир. Организм гормонал ҳолатининг ўзгариши жинсий аъзоларнинг ўсиши, иккиламчи жинсий белгиларнинг шаклланиши, болаларнинг ташқи

қиёфаси ўзгариши, балоғатга етишларга олиб келади. Балоғатга етган йигит- қизлар, ўспиринлар педиатр назоратидан чиқиб кетидилар. 20-21 ёшда тугайдиган ўспиринлик даврида инсон шахс сифатида асосан шаклланиб бўлади. Ўз-ўзини англаш, ҳиссиётлак камолотга етади. Бу вақтга келиб организмнинг бўйига ўсиши тўхтайди. Ўспиринликдан кейинги етуклик даври икки босқичга бўлинади. Эркак ва аёлларда 35 ёшгача давом этадиган биринчи босқичда одамнинг бола кўриш қобилияти энг юқори даражага етади. Нафақага чиқиш билан (аёллар 55 ёшга, эркаклр 60 ёшга тўлганида) тугайдиган иккинчи босқичда бу қобилият пасайиб боради. Етуклик даврида организмнинг вегетатив, соматик фаолиятлари, маънавий имкониятлари юқори даражада бўлиб, узоқ вақт барқарорликни сақлайди. Анча турғун бўлган етуклик даври тугаганидан кейин индивидуал ривожланишнинг охирги босқичи – инволютсион (орқага қайтиш) давр бошланади. Инсоннинг куч-қудрати, заковати аста-секин камаяди, бола кўриш қобилияти тугайди, у кексайиб қолади. 90 йил ва ундан кўп яшаганлар умрбоқийлар гуруҳини ташкил қилади. Шуни айтиб ўтиш керакки, етуклик даври билан кексалик даври ўртасидаги, кексалик даври билан қарилик ўртасидаги чегара жуда ноаниқ. Бу даврларда одамнинг хронологик (паспортдаги) ёши билан биологик ёши ўртасида кузатилиши мумкин бўлган индивидуал фарқнинг чегараси анча кенг бўлади. Постнатал онтогенезнинг даврларини кўриб чиқдик. Келтирилган маълумотлар бу масалада олимлар бир фикрда эмаслигини, онтогенезни даврларга бўлишда қўлланиладиган мезонларни танлашда аниқ тамойил йўқлигини кўрсатади. Ўсиш ва ривожланишнинг генетик ва муҳит омиллари билан боғлиқлиги онтогенез қонуниятларидан биридир. Бор маълумотлар организмнинг функционал белгиларига генетик омиллар морфологик белгиларига нисбатан камроқ, муҳит омиллари эса кўпроқ таъсир қилишини

кўрсатади. Онтогенезнинг маълум даврларида муҳит омилларининг фаолиятлар шаклланишига таъсиридаги устуворлик катта аҳамиятга эга. Ибтидоий тарзда ҳаёт кечирадиган қабилаларда балоғатга етиш олдида турган болалар махсус таълим-тарбия тадбирларини ўзлаштириши зарур бўлган. Ўғил болалар махсус машқлар қилиб, қабила сирларидан ҳабардор бўлганлар. Қизлар ҳам рўзғор тутиш ва келажакда она бўлишга тайёрланганлар. Ривожланиши генетик омилларга мустаҳкам боғланган шахслар ижтимоий режаларни яхши ўзлаштирмаганлар ва одамзод учун табиий танлаш аҳамиятли бўлган даврларда популятсиядан чиқариб ташланганлар. Ҳаётнинг ижтимоий ва муҳит шароитларига яхши мослашган одамлар турни давом эттирганлар.

Adabiyotlar : 1. B. Sodiqov, L. Kuchkarova, Sh. Qurbanov “Bolalar va o`smirlar fiziologiyasi va gigiyеnasi” O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat milliy nashriyoti. T. 2005 y. 2. Q.S. Sodiqov “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyеnasi” T. O`qituvchi, 1992. 3. A.G. Xripkova, M.V. Antropova, D.A. Farbеr, “Yosh fiziologiyasi va gigiyеnasi” M. Prosvеshеniyе 1990. 4. Sog`lom avlod yurtimiz kеlajagi “O`qituvchi gazеtasi”. № 48. 8.12.1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Одам эмбриология. Гистоорганогенез ва провизор аъзолар

Органопрепаратлар ва уларнинг тавсифи ва таснифи, олишдаги технологик босқичлари

Органопрепаратлар.уларнинг тавсифи ва таснифи.теҳнологик босқичлари,сифатини баҳолаш

Умумий бўлим паразитлар ва паразитар касалликлар ҳақида умумий маълумот

Умумий гистология. Эпителий ва қон тўқималари