Жинсий Цикл Физиологияси - Медицина - Рефераты

Жинсий Цикл Физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Жинсий Цикл Физиологияси Режа: 1. Жинсий цикл тушунчаси. 2. Жинсий циклнинг босқичлари, (феномен) мўжизалари, давомийлиги, гипотоламогипофиз о вариал системаси. 3. Полициклик ва моноциклик ҳайвонлар . 4. Жинсий цикл пайдо бўлишида ташқи ва ички омиллар.

Жинсий цикл . Урғочи ҳайвонларнинг организмида бир қўйикиш билан иккинчи қўйикиш ў ртасида кечадиган физиологик жараёнларга жинсий цикл деб айтилади. Жинсий цикл мураккаб нейрогмуорал рефлектор жараён бўлиб, унда организмнинг барча тизимлари иштирок этади. Жинсий циклнинг учта босқичи: қўзғалиш, тормозланиш ва тинчланиш босқичлари фарқланади: Қўзғалиш - босқичида 4 та мужиза (феномен) намоён бўлади: а) суюқлик оқиши (течка) - жинсий йўллардан бошланишида суюқ, тиниқ шилимшиқ суюқлик оқади, кейинчалик, суюқлик қуюқлашиб, жинсий тирқишдан осилиб туради. Бу вақтда бачадон бўйинчаси ярим очиқ ҳолатда бўлади. Бу феномен сигир ва бияларда яхши намоён бўлади. Қўй ва эчкиларда суюқлик қинда тўпланиб туради. Сигирларда бу феномен 20-36 соат давом этиб, бу вақтда уруғлантириш яхши самара бермаслиги мумкин. б) умумий жинсий реакция - ҳайвоннинг характери ўзгаради, безовталанади, бир-бирига сакрайди, манграйди. Бу феномен оқиш мужизаси бошлангандан 5-6 соатдан кейин намоён бўлади. в) ку йикиш (жинсий мойиллик, охота)- ўрғочи ҳайвон эркак ҳайвондан қочмайди, устига сакрашига қаршилик қилмайди, «ҳаракатсизлик рефлекси» жинсий мойиллик кузатилади. Бу вақтда уруғлантириш яхши самара беради. Бу феноменни аниқлашда синовчи (пробник) ҳайвонлардан фойдаланилади. Қўйчиликда ҳидлаб топар қўчқорлардан яхши фойдаланилади, қорамолчиликда синовчи бўқаларни тайёрлашда бирмунча қийинчиликлар мавжуд, шунинг учун сигирлар бир кунда 2 марта, эрталаб ва кечқурун уруғлантирилади. Сигирларда куйикиш 8-20 соат давом этиши мумкин. Чўчқалар ҳам бу пайтда безовталаниб, бир-бирига сакрайди. Жинсий мойиллик жуда кучайганда «ҳаракатсизлик рефлекси» кузатилади, бу пайтда ҳайвоннинг орқасига қўл ташланса, у ҳаракатланишдан тухтаб қолади. Бияларнинг ҳам бу пайтда хулқ-атвори ўзгариб, безовталанади, иштаҳаси пасаяди, турли ташқи таъсиротларга жуда сезувчан бўлиб қолади. Шунинг

учун куйикишнинг ўрталарида уруғлантирилганда унинг самараси 15-20 фоизга ортади. г) о вуляция - деб етилган тухум хужайрасининг тухумдондан чиқишига айтилади. Тухум хужайраси тухум йўлига тушиб у ерда оталаниш содир бўлади ва ҳосил бўлган зигота 7 кун ичида бачадонга тушади. Овуляция куйикиш бошлангандан 15-30 соатдан кейин кузатилади. Овуляцияни келтириб чиқарадиган сабаблар ҳали тўлиқ ўрганилмаган. Қин ва бачадонда ҳароратни, механик ва кимёвий таъсиротларни қабул қилувчи рецепторлар бор. Ана шу рецепторларни таъсирланиши овуляция рефлексини келиб чиқишида асосий омиллар бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари фолликула ичидаги суюқликни унинг деворига кўрсатадиган босими ва таркибидаги протеолитик ферментлар ҳам овуляцияга таъсир кўрсатади. Сигирларда овуляция жинсий мойиллик бошлангандан сўнг тахминан 7-15 соат, қўйларда (қоракўл қўйларда 22-60 соат), чўчқаларда 25-40 соат ўтгандан кейин кузатилса, бияларда қўйикишдан 3-7 сутка олдин ёки жинсий мойиллик тугашидан 48-24 соат олдин кузатилади. Бу босқичда урғочи ҳайвонларнинг жинсий рефлекслар организмдаги бошқа барча рефлекслардан устунлик қилади. Урғочи ҳайвонларда қон таркиби ўзгаради, сутнинг сифати бузилади. Ҳамма рефлекслар шу жумладан иштаҳа ҳам пасаяди ёки йўқолади. Жинсий аъзо тўқималари хужайраларининг кўпайиши жараёнлари жадаллашади. Бачадон шиллиқ пардаси, қин ва қин даҳлизидан оқаётган шилимшиқ суюқлик камайиб бориб, батамом чиқмай қўяди. Жинсий циклнинг иккинчи - тормозланиш босқичи - бу даврда феноменларнинг сустлашиши, пасайиши кузатилади (отбой). Урғочи ҳайвон эркак ҳайвонга бефарқ бўлиб қолади. Эркак ҳайвонни сакрашига қўймайди. Бу даврда фолликула ёрилгандан кейин қондаги эстероген гормонлар миқдори камаяди, шунинг учун қўзғалиш белгилари сусаяди. Қиндан ажралган суюқликнинг ҳиди (ферромон) борлиги учун эркак ҳайвон сакраши мумкин. Лекин бу даврда уруғлантириш кечиккан бўлиши мумкин.

3. Турғунлашиш (Тинчланиш) босқичи - бунда тормозланиш даврдаги белгилар кўзга яққол ташланади. Тухумдоннинг овуляция кузатилган жойи ўрнига сариқ тана ҳосил бўлади. Ҳайвон тинчланади, иштаҳаси тикланади, қон ва сутнинг таркиби маъромлашади. Тухумдонларда ҳам фолликулалар ҳам сариқ тана мавжуд бўлади. Оқибатда жинсий циклнинг нисбатан тинчлик босқичи бошланади. Сигирларда бу босқич 3-4 кун давом этади. Сариқ тана томонидан ишлаб чиқариладиган прогестерон гормони «бўғозлик гормони» - деб аталади. Прогестерон гормони бачадонни бўғозликка тайёрлайди, бўғозликни сақлаб туради ва жинсий қўзғалишни яъни, фолликулаларнинг етилишини тўхтатиб туради. Тухум хужайраси оталаниб, ҳайвон бўғоз бўлса бу ҳолат бутун бўғозлик даврида давом этади ва ҳайвон туғиб, орадан маълум вақт ўтганидан сўнг яна жинсий цикл бошланади. Агар ҳайвон оталанмаган бўлса сариқ тана 13-14 кундан кейин қайта сўрилиб кетади ва яна қўзғалиш босқичи бошланади. Сариқ тананинг ёлғон ёки жинсий цикл сариқ танаси , бўғозлик сариқ танаси ва патологик сариқ тана турлари фарқланади. Сариқ тананинг сўрилиб кетишига бачадон шиллиқ пардасида ишлаб чиқариладиган простогландин таъсир қилади. Илгари сариқ танани йўқотиш учун тўғри ичак орқали массаж қилиниб, сариқ тана эзиб юборилар эди. Бугунги кунда сариқ танани сўрдириб юбориш хусусиятига эга бўлган простогландинлар (прогестерон) кенг қўлланилмоқда. Бу препаратларни қўллаш билан сигирларда куйикишни синхронлаштириш мумкин. Эмбрионларни трансплантация қилиш усулининг моҳияти ҳам жинсий циклнинг физиологиясини ўрганишга асосланган бўлиб, оталаниш, зиготани ювиб олиш ва реципиент бачадонига ўтказиш урғочи ҳайвонларда куйикишнинг босқичларини эътиборга олган ҳолда амалга оширилади. Эмбрионларни трансплантация қилиш усули Тошкент ЧИТИ тажриба хўжалиги (Красний водопат), Андижондаги Савай с/т да қўлланилган эди. Бугунги кунда четдан музлатилган муртакни келтириш учун шартномалар тузилмоқда.

Турли ҳайвонларда жинсий циклнинг хусусиятлари. Жинсий цикл сигирларда 18-22 кун, ўртача 21 сутка, туғишдан кейин қўзғалиш 3-5 кундан кейин, ёз кунлари эса 98 соатдан (қиш кунлари 84 соатдан кейин бошланади). Жинсий мойиллик 12-18 соат, кўпчилик ҳайвонларда 13-14 соат, ўртача 16 соат давом этади. Қўйларда - жинсий цикл асосан 16-17 кунда, кўпинча қўзғалиш 2-5 сутка. Жинсий мойиллик 24-36 соат, Кавказ зотли қўйларда (А.И.Лопирин) 38 соат. Романов зотли қўйларда 41-55 соат, ўртача 48 соат қоракўл қўйларда 12-72 соат, эчкиларда 18-21 кун, бияларда қўйикиш 21-12 сутка, қўзғалиш 7-12 сутка, мойиллик - 96-168 соат. Чўчқаларда қўйикиш 20- 21 кун, қўзғалиш 24 соат, жинсий мойиллик она чўчқаларда 50, биринчи марта туғувчи чўчқаларда 43-72 соатдан кейин бошланади. Итларда жинсий цикл 3-6 ой давом этади, қўйикиш 3-14 сутка, жинсий мойиллик 4-5 кун, 9-13 кун ва 1-3 кун давом этади. Туяларда жинсий цикл 9-65 кун, қўйикиш 15-65 кун. Урғочи ҳайвонлар жинсий функцияларнинг намоён бўлишига ташқи муҳит омиллари, айниқса, йилнинг фасли, иқлим, ҳарорат, озиқлантириш ва бошқа омиллар таъсир кўрсатади. Кўпчилик қорамол, қўй ва чўчқа зотларида жинсий цикл бутун йил давомида такрорланиб туради. Аммо айрим тур ва зотдаги ҳайвонларда кўпайиш асосан йилнинг маълум фаслларида кузатилади холос. Жинсий циклнинг такрорланиши ва намоён бўлишига кўра, барча ҳайвонлар полициклик ва моноциклик ҳайвонларга булинади. Сигир, чўчқа ва биялар полициклик ҳайвонлар бўлиб, жинсий цикл йилнинг барча фаслларида такрорланиб туради. Жинсий цикл йилнинг маълум фаслларида бир ёки икки маротаба кузатиладиган ҳайвонлар (ёввойи ҳайвонлар, итлар, мушуклар) моноциклик ёки дициклик ҳайвонлар дейилади. Қўй ва туяларнинг айрим зотларида жинсий цикл йилнинг бир фаслида бир неча марта кузатилади. Бу ҳайвонлар жинсий фаслли полициклик ҳайвонлар жумласига киради.

Масалан, қўйларда ёз фаслида жинсий цикл кузатилмаслиги маълум, лекин уларни салқин пайтда (кечалари) яйратиб боқиш, яхшилаб озиқлантириш йўли билан жинсий циклни пайдо қилиш мумкин. Жинсий цикл тўлиқ ёки нотўлиқ бўлиши мумкин: 1. Тўлиқ жинсий цикл - бундай жинсий давр босқичлари кетма-кет келиб, қўйикиш, жинсий мойиллик, қўзғалиш ва овуляция феноменлари ҳосил бўлади. 2. Нотўлиқ жинсий цикл - юқорида айтилган жинсий феноменлардан битта ёки иккитаси бўлмайди. Масалан: оқишни бўлмаслиги - анестрал жинсий цикл, кўйикишнинг намоён бўлмаслиги - алибид жинсий цикл, умумий реакциянинг бўлмаслиги - ареактив жинсий цикл, овуляциянинг бўлмаслиги - ановулятор жинсий цикл деб аталади. Ановулятор жинсий циклда ҳайвон уруғланмайди. Бу пайтда фолликула етилади, лекин ёрилмайди ёки қайта сўрилиб кетиши, ёки тухумдон кистасига айланиши мумкин. Жинсий циклнинг ҳамма феноменларини бир вақтда кузатилиши, яъни оқиш, умумий жинсий реакция, мойиллик, овуляция белгилари пайдо бўлади, бунга синхрон жинсий цикл дейилади. Сигирларда 24-36 соат давомида пайдо бўлади. Асинхрон жинсий цикл пайтида баъзи феноменлар ўз вақтида намоён бўлмайди. Масалан, сигирларда 48 соат ёки 5-6 кундан кейин қўзғалиш стадияси бошланишидан олдин куйикиш пайдо бўлади. Жинсий циклнинг нейро-гуморал бошқарилишида гипоталамус томонидан ишлаб чиқариладиган 2 та нейрогормон (либиринлар): фолибирин ва либирин гипофиз безига таъсир қилади. Фолибирин таъсирида гипофиз безида фолликуластимулловчи (ФСГ), либирин таъсирида эса лютеинловчи (ЛГ) гормон ишлаб чиқарилади. Жинсий циклни меъёрида кечиши икки гуруҳ гормонларнинг: гонадотроп ва гонодал гормонларнинг ҳисобига амалга ошади. Гипофиз бези томонидан ишлаб чиқариладиган гонадотроп гормонлар уч гуруҳга бўлинади: фолликуластимулловчи (ФСГ), лютеинловчи (ЛГ) ва лютеотроп (ЛТГ) гормонлар. ФСГ фолликулаларнинг

ўсиши, етилишини таъминлайди. ЛГ таъсирида овуляция ва сариқ тана ҳосил бўлиши, ЛТГ таъсирида сариқ тана функцияси бошқарилади ва лактация давомида сут безлари функциясини стимуллайди. Гонадал гормонлар тухумдонларда ишлаб чиқарилади. Буларга фолликуляр гормон (фолликулин, фолликулостерон) ва сариқ тана гормони (прогестерон, лютеогормон) мисол бўлади. Вояга етган фолликулаларда ишлаб чиқариладиган фолликуляр гормон «эстероген гормон» деб аталади ва у ҳайвонларда куйикишни (эструс) чақиради. Эстерогенларнинг уч тури: эстрон, эстрадиол ва э c триол фанга маълум. Уларнинг ичида эстрадиол фаол гормон ҳисобланиб, эстрон ва эстриол унинг ҳосилалари ҳисобланади. Сариқ тана томонидан ишлаб чиқарилган прогестерон эндометриянинг секретор функциясига таъсир этади, бачадон шиллиқ пардасини унга муртакнинг бирикиши ва ривожланишига тайёрлайди. Прогестероннинг етишмовчилигида муртакнинг ўлиши кузатилади. Бошланғич босқичларида бўғозликни бузилишдан сақлайди. Шунинг учун бу даврда сариқ тананинг эзиб юборилиши абортга сабаб бўлиши мумкин. Гормонларнинг функциялари бош мия ярим шарлари бошқарувида амалга ошади. Организмнинг жинсий ва физиологик етилиши. Жинсий етилиш - деб ҳайвонларнинг урчиш қобилиятига эга бўлган даври, яъни ўрғочи ҳайвонларда жинсий цикл кузатилиши ва тухум хужайрасининг етилиши, эркак ҳайвонларда сперма ишлаб чиқарилишига айтилади. Жинсий етилиш қорамолларда - 6-9 ойликда, қўй ва эчкиларда - 5-8 ойликда кузатилади. Жинсий вояга етилиши билан урғочи ҳайвонларнинг тухум хужайралари, эркак ҳайвонларнинг эса сперматозоидлари етилади. Бундан ташқари, жинсий безлар гормонлар ишлаб чиқаради, улар эса организмга таъсир этиб унда иккаламчи жинсий вояга етганлик белгиларини ва жинсий рефлексларини ривожлантиради. Ҳайвонларнинг жинсий вояга етиш вақти уларнинг турлари, зотлари, жинси, озиқланиши, парваришланиши, шунингдек, иқлим шароитларига ҳам боғлиқ. Майда ҳайвонларда жинсий вояга етилиши катта ҳайвонларга нисбатан эрта

бошланади. Турлар ичида ҳам жинсий вояга етиш бир-биридан анча фарқ қилади. Бир хил шароитда боқилган ва парваришланган тез етилувчан зот ҳайвонлар маҳаллий ҳайвонларга қ араганда эрта етилади. Урғочи ҳайвонларнинг жинсий вояга етиши эркак ҳайвонларга қ араганда бир мунча эрта бошланади. Иссик и қ лим организмга яхши таъсир кўрсатиб, ҳайвонларнинг эрта жинсий вояга етишига сабаб бўлади. Бунда ҳали жинсий вояга етган ҳайвонларни уруғлантириш мумкин эмас, чунки урғочи ҳайвонлар қорнида ҳомилани озиқавий моддалар билан етарли миқдорда таъминлай олмайди ва ўзининг соғлигига зарар етказади. Ёш урғочи ҳайвоннинг т оси ҳоли ривожланиб етилмаган бўлади, бунинг натижасида ҳайвоннинг туғиши айниқса, кавшовчи ҳайвонларда қийинлашади. Физиологик етилиш - организмнинг тўлиқ шаклланиши, шу зот ва жинсга мансуб катта ёшдаги ҳайвон танаси оғирлигининг 65-70 фоизига эга бўлган эркак ва урғочи ҳайвонларда таъминланган бўлади. Физиологик етилиш қорамолларда - 16-18 ойликда, қўй ва эчкиларда - 12-18 ойликда кузатилади. Шу муддатда улардан кўпайтириш мақсадида фойдаланиш мумкин. Қора-ола зотли қорамол ғуножинлари 16 ойлигида, тана вазни ўртача 350 кг бўлганда уруғлантирилиши яхши самара беради. Насл олиш мақсадида эркак ҳайвонлардан эрта фойдаланилса уларнинг уруғдонлари зўр бериб ишлайди, натижасида муддатидан илгари ишдан чиқади. Уй ҳайвонларининг ички аъзолари яхши ривожланиб, суяклари такомиллашган ва организм тўлиқ етилгандан кейингина уруғлантириш мумкин.

Похожие

Эркак ҳайвонлар жинсий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси

Урғочи ҳайвонлар жинсий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси

Аёллар жинсий тизими

Туғиш Физиологияси

Бўғозлик физиологияси