Аёллар жинсий тизими - Медицина - Рефераты

Аёллар жинсий тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

162 KB

Аёллар жинсий тизими Режа: 1. Аёллар жинсий тизими, умумий тавсифи, вазифалари. 2. Тухумдон, тузилиши, фолликуллар ва тухум хужайранинг етилиши. 3. Етилган Грааф пуфаги, тузилиши, овуляция. 4. Сариқ тана, етилиш босқичлари, прогестероннинг таъсири. 5. Бачадон найи, тузилиш хусусиятлари. 6. Бачадон, эндометрий тузилиши. 7. Миометрий, тузилиш хусусиятлари, бачадон бўйни қисми. 8. Қин, тузилиши хусусиятлари. 9. Овариал-менструал цикл, унинг морфологик асослари, гормонал бошқарилиши. 10. Сут безлари, тузилиши, тузилишининг лактация билан боғлиқлиги ҳақида.

ТМИ: Овариал-менструал циклнинг морфологик асослари. Аёллар жинсий системаси — жинсий безлар (тухумдонлар) ва ёрдамчи жинсий аъзолар (бачадон найи, бачадон, қин ҳамда ташқи жинсий аъзолар) дан ташкил топган. ТУХУМДОН ( OVARIUM ) Тухумдон, бир томондан, жинсий ҳужайраларни ҳосил килувчи аъзо бўлса, иккинчи томондан, аёл организмига умумий таъсир қилувчи гормонлар ишлаб чиқарадиган мураккаб инкретор без ҳисобланади. Тузилиши. Одам тухумдонлари — узунлиги 2,5—2,6 см, кснглиги 1,5— 3,0 см ва қалинлиги 0,6—1,5 см булган овалсимон жуфт аъзодир. Тухумдоннинг юзаси фаолиятсиз куртак эпителийси би лан қопланган. Эпителий остида толали ёки оқсил пардани ҳосил қилувчи юпқа бириктирувчи тўқимали қатлам ётади. Парда остида у тухумдон стромасига айланади. Оқсил парда ҳам, органнинг стромаси ҳам нозик, сийрак коллаген фибриллалардан иборат бўлиб, уларнинг орасида дуксимон бириктирувчи тўқима ҳужайралари ётади. Эластик толалар жуда кам бўлиб, силлиқ мушак ҳужайралари билан биргаликда мағиз қисмида учрайди. Тухумдонда п ў с т л о қ м о д д а (cortex ovarii) ва м а ғ и з м о д д а (medulla ovarii) фарқланади. Пўстлоқ моддада тухум ҳужайраларининг ривожланиши (герминатив функция) ва овариал гормонларнинг иш лаб чиқариш жараёни (эндокрин функциаси) кечади. Тухумдоннинг мағиз қисми қон томир ва нервларга бой бўлган бириктирувчи тўқи мадан ҳосил бўлган. Тухумдоннинг пўстлоқ қаватида бирламчи, яъни примордиал фол ликуллар (folliculus ovaricus primarius), ўсувчи фолликуллар (follicu lus ovaricus crescens) ҳамда етилган (Грааф) фолликуллари (folluculus ovaricus vesiculosus), сариқ тана (corpus luteum), оқ тана (corpus albi cans) ва атретик тана (corpus

atreticum) жойлашади. Оқсил парда ос тида, тухумдоннинг периферик қисмида, примордиал фолликуллар бир неча қатор бўлиб, зич жойлашади. Ҳар бир бирламчи фол ликул овогоний ва унинг атрофини ўраган бир қават фолликуляр ҳу жайралардан иборат. Балоғат ёшидан бошлаб тухумдонда мунтазам равишда примордиал фолликуллар етилган фолликулларга айланади. О в о г е н е з . Овогенез жараёни сперматогенез билан бир хил бўлса ҳам ўзига хос баъзи хусусиятларга ҳам эга. Биринчидан, кўпайиш даври фақат эмбрионнинг тухумдонида бўлиб, қиз бола туғилиши билан овогонийнинг пайдо бўлиши тўхтайди. Иккинчидан, ў сиш да ври икки фазадан иборат. Биринчи фазада (кичик ў сиш фазасида) 1-тартибли овоцит ў лчамларининг секин катталашуви кузатилади (овоцитлар бу н дай ҳо латда к ў п йиллаб ётади). Иккинчи фаза (катта ў сиш фазаси) сари қ лик киритмаларининг синтези билан бо ғ ли қ . Катта ў сиш фазасига, одатда, боло ғ ат ёшига етган даврда бир ва қтд а бир ёки бир неча 1-тартибли ово цит ў тади. Катта ў сиш икки ҳ афтагача давом этади ва 1- тартибли овоцитнинг етилиш даврига ў тиш билан тугайди. Учинчидан, овогенез сперматогенездан яна шу билан фарқланадики, битта биринчи тартибли овоцитдан 1 донагина уруғланишга мойил овоцит ва 3 та редукцион танача ҳосил бўлади. Тўртинчидан, овогенезда тухум ҳужайрасининг етилиш даври тухумдондан ташқарида (бачадон найларида) кечади. Бешинчидан, овогенезда шаклланиш даври бўлмайди. Жинсий ҳужайраларнинг етилиш даври етилган фоликулларнинг ёрилиб (овуляцияга учраб) унинг ичидан биринчи тартибли овоцитнинг чиқиши билан бошланади. Бу жараён бачадон найларида кечади. Овогонийлар ўсиш даври бошланишданоқ биринчи тартибли ово цитга айланади, шунинг билан бирга овогоний жойлашган примор диал фолликул ўсувчи фолликулларга айланади. Ўсишнинг дастлабки кунларида фолликуляр эпителий ҳужайралари тезда кўпайиб, кўп қа ватли эпителийга айланади ва фолликулнинг донадор қавати (stratum granulosum) ни ҳосил қилади. Ўсиш

давридаги овоцит атрофида зич ял тироқ парда (zona pellucida) шаклланади. Фолликул ўлчамининг кат талашиши уни ўраб турувчи бириктирувчи тўқимали қобиқ (theca fol lciuli) нинг пайдо бўлишига асос бўлади. Фолликулнинг донадор қавати билан бириктирувчи тўқимали қобиқ орасида фолликул эпителийсининг базал мембранаси — Славянский мембранаси бўлади. Кейинчалик, кўп сонли қон капиллярлари ўсиб кирган фолликул қобиғи икки қаватга дифференциаллашади. Қобиқнинг ички қавати (theca interna) сийрак толали бириктирувчи тўқимадан иборат бўлиб, унда кўпгина капиллярлар жойлашади. Бу капиллярларнииг атрофида кўп сонли безли интерстициал ҳужайралар йиғилади. Қобиқнинг ташқи қавати (theca externa) зич толали бириктирувчи тўқимадан иборат. Фолликулнинг кейинги тараққиёти гипофизнинг фолликулни стимулловчи гормон (ФГС) таъсирида рўй беради. Ҳужайралари митоз бўлиниш билан интен сив кўпаяётган ва қалинлашган донадор қават ҳужайралари фол ликуляр суюқликни секреция қила бошлайди. Секрет аввалига ҳужайралар орасида тўплана бошлайди, сўнгра улар қўшилади. Натижада фолликуляр суюқлик билан тўлган бўшлиқ пайдо бўлади. Бу бушлиқнинг ўлчамлари тезда катталашади ва 1-тартибли овоцит нурли тож (corona radiata) кўринишига эга бўлган бир қават фолликуляр ҳужайралар билан биргаликда фолликулнинг юқори қутбига сурилиб қолади. Бундай ўсишнинг максимумига эришган фолликуллар етилган фолликуллар (Грааф пуфакчаси) номини олади. Донадор қаватнинг овоцит жойлашган қисми тухум тутиб турувчи тепача (cumulus oophorius) номини олади. Грааф пуфакчасининг диаметри 40 мм гача етади. Бевосита овоцитни қуршаб турган нурли тож ҳужайралари узун ўсимталарга эга. Бу ўсимталар ялтироқ пардадан ўтиб овоцитнинг цитолеммасига етиб боради. Фолликул эпителийсининг тухум ҳужайраси трофикасида аҳамияти катта. О в у л я ц и я мураккаб жараён бўлиб, бунда гипофизнинг лютеинловчи гормонининг (ЛГ) муҳим роли бўлади. Овуляцияда фолликул

қобиғи ички қаватининг капиллярига қон келишининг кучайиши ва фолликул суюқлигининг кўпайиши натижасида ички босимнинг ортиши фолликул қобиғининг ёрилишига сабаб бўлса керак. Овуляция натижасида ёрилган пуфакчанинг бор маҳсулоти қорин бўшлиғига қуйилади. Бу ерда биринчи тартибли овоцит ва уни ўраб турган нурли тож бачадон воронкасининг овоцит шокилалари орқали най ичига ўтади. Одамда ҳар бир овуляцияда, одатда, битта фолликул етилади ва ёрилади. Баъзи сут эмизувчиларда эса бир вақтнинг ўзида 10—12 фолликуллар ўсиб, овуляцияга учрайди. Овогенезнинг етилиш даврида редукцион (мейоз) бўлиниш кетиб, биринчи бўлинишдан йирик иккинчи тартибли овоцит абортив (редукцион) танача ҳосил бўлади. Иккинчи тартибли овоцит тезда иккинчи марта бўлиниб, етилган тухум ҳужайра ва иккиламчи редукцион таначани ҳосил қилади. Бирламчи редукцион танача ҳам баъзида иккига бўлинади. Етилиш даврида кетма-кет икки марта бўлиниш натижасида хромосомалар сони нинг икки марта камайиши юз бериб, ҳар бир биринчи тартибли овоцитдан бир дона йирик, уруғланишга тайёр бўлган, гаплоид хромосома тутган тухум ҳужайра ва учта абортив (редукцион) танача ҳосил бўлади. Сариқ тананинг тузилиши ва унинг циклик ўзгаришлари. Етилган пуфаксимон фолликул ёрилганидан сўнг унинг донадор қавати ва бириктирувчи тўқимали қобиғи (theca folliculi) сақ ланиб қолади. Унинг деворлари буришиб, бўшлиғи эса овуляция вақтида ёрилган қон томирлардан чиққан қон билан тўлади. Ҳо сил бўлган қон ивиндиси тезда бириктирувчи тўқима билан ал машинади, натижада, бўлғуси сариқлик тана марказида бирик тирувчи тўқимали чандиқ ҳосил қилади. Шундай қилиб, овуля циядан сўнг фолликул ўрнида янги тузилма—сариқ тана ривожлана бошлайди.

Уруғланиш бўлиш-бўлмаслигидан қатъи назар сариқ тана ривожланишида маълум даврлар содир бўлади. Одатда, 4 босқич фарқланади: 1. Пролиферация ва васкуляризация даври. 2. Безли метаморфоз даври. 3. Гуллаш ёки равна қ топиш даври. 4. Акс тар аққ иёт даври. Биринчи давр — пролиферация ва васкуляризация даври собиқ донадор қават эпителийсининг кўпайиши ва унинг opaсига (theca interna) соҳасидан йўналган капиллярларнинг тез ўсиб ки риши билан характерланади. Иккинчи давр — безли метаморфоз даврида донадор қаватнинг фолликуляр ҳужайралари катталашади ва улар цитоплазмасида липохром группасига оид сариқ пигмент — лютеин йиғилади. Бу ҳужайралар лютеин ҳужайралар (luteocytus) номини олади. Лютеин ҳужайраларнинг гипертрофияси ва гиперплазияси туфайли сариқ тананинг ҳажми ошиб, номига яраша сариқ тус олади. Бундай сариқ танада капиллярлар шундай кўпки, ҳар бир лютеин ҳужайрасини қон капиллярлари қамраб олади. Лютеин ҳужайраларининг цитоплазмасида секрет доначаларининг пайдо бўлиши билан учинчи—равнақ топиш ёки гуллаш даври бошланади. Бу даврда сариқ тана ички секреция безига айланиб, прогестерон гормонини ишлаб чиқаради. Бу гормон бачадон шиллиқ пардасини зиготани имплантация қилишга ва сут безларини лактацияга тайёрлайди. Сари қ тананинг гуллаш даври икки хил давом этади. Агар уру ғ ланиш б ў лмаса, унда гуллаш даври 12—14 кун билан якун-ланади ва бундай тан а ҳ айз сари қ танаси ( corpus luteum menstruationis ) деб юритилади. Агар уру ғ ланиш б ў либ, ҳ омиладорлик бошланса, сари қ тананинг гуллаш даври ҳ омиладорликнинг биринчи ярмига қ адар давом этади. Бундай сари қ тана ҳ омиладор ликнинг сари қ танаси ( corpus luteum graviditatis ) деб юрити лади. Менструал ва ҳ омиладорлик сари қ таналари тузилиши ва вазифаси

жи ҳ атидан мутла қо ў хшашдир. Уларнинг фар қ и фа қ ат ў лчамлари ва гуллаш даври муддатинииг турлича б ў лишидадир. Ҳ айз сари қ та н асининг диаметри 1,5—2,0 см б ў лса, ҳо миладорлик сари қ танасининг ў лчами 5 см га етади. Фаолияти тугагандан с ў нг ҳ ам ҳо миладорлик, ҳ ам ҳ айз сари қ танаси ин қ ирозга, яъни инволюцияга учрайди. Бунда без ҳ ужайралари ў зининг лютеинини й ўқо тиб, атрофияга учрайди ва с ў рилиб кетади. Лекин марказда жойлашган бириктирувчи т ўқ имали чанди қ са қ ланиб сари қ тана ў рнида о қ тана ( corpus albicans ) деб ном олган тузилма ҳ осил б ў лади. Одатда, оқ тана тухумдонда бир неча ой сақланиб, сўнг сўрилиб кетади, баъзан эса унда оҳакланиш содир бўлиши натижасида, у узоқ муддатгача сақланиб қолиши мумкин. Ф о л л и к у л л а р а т р е з и я с и . Овогенезнинг ўсиш даврига кирган примордиал фолликулларнинг ҳаммаси ҳам ўз тараққиётининг охиригача етиб бормай, кўпчилик фолликуллар (баъзан 90%) атрезияга учрайди. Атрезия — тухум ҳужайрасининг ўлиши ва фолликул ўрнида атретик тананинг ҳосил бўлишидир. Атретик тана тухумдонда балоғат ёшига етгунга қадар ва ҳомиладорлик вақтларида кўплаб учрайди. Атретик тананинг ўлчамлари сариқ тананикидан анча кичик бўлиб, марказида ўлган овоцитнинг ялтироқ пардаси сақланиб қолади, унинг атрофида эса интерстициал ҳужайралар жойлашади. Бундан ташқари атретик тана уни ўраб турган тўқимадан аниқ ажралиб турмайди. Тухумдоннинг ёшга қараб ўзгариши. Тухумдоннинг циклик ўзгаришлари аёлларда балоғат ёшидан бошлаб 45—50 ёшгача давом этади. Шу даврдан бошлаб фолликулларнинг ривожланиши аста—секин сусаяди, жинсий цикл бузилади — климактерик давр бошланади ва 60 ёшларга борганда барча жинсий ҳужайралар йўқолиб тўқиманинг миқдори эса ошади. Тухумдон вазифалари. Тухумдонлар генератив вазифани бажа-ради, уларда аёллар жинсий ҳужайралари ишлаб чиқарилади. Шу билан бирга тухумдонлар ички секреция бези ҳисобланади. Тухумдоннинг эндокрин вазифасидан бири ўсаётган фолликулларда эстроген ёки фолликулин

гормонини ишлаб чиқаришдан иборат. Бу гормонлар фолликулнинг донадор қавати ҳужайраларида ишланади. Бачадоннинг ўсиши ва жинсий циклнинг қарор топиши балоғатга етиш давридан, яъни тухумдонлар ўз фаолиятларини бошлаб, эстроген ажралиши билан бошланади. Тухумдон фаолиятининг климактерик сўниши бачадоннинг атрофияси ва жинсий циклларнинг тўхташига олиб келади. Эстроген гормони иккиламчи жинсий белгиларни ҳам юзага чиқаради. Эстрогендан ташқари тухумдонда сариқ тананинг лютеин ҳужайралари томонидан ишлаб чиқариладиган прогестрон гормони ҳам мавжуд. Прогестрон таъсири остида бачадон шилли қ қ аватининг безлари ў з фаолиятини бошлаб, секрет чи қ аради. Бачадон безлари катталашади ва эгри- бугри ҳо латда ётади. Бачадон шилли қ пардаси шишади, томирлари қон билан т ў л а ди . Шу ва қ тнинг ў зида прогестрон тухумдонга таъси р кўрсатиб , бош қ а фолликулларнинг ў сишини т ў хтатиб туради. Тухумдон фаолиятини активлаштириш гипофиз олдинги бў лиминин г гонадотроп гормонлари таъсирида б ў ла д и. Бунда фол ликулларни стимулловчи (ФСГ), лютеинловчи (ЛГ) гормо н лар тухумдон фолликулларининг катт а ўс иш даврига ў тиши ва фолликуляр ҳ амда интерстиций ҳ ужайралари томонидан эстрогеннинг ишлаб чи қ арилишини таъминлайди. Бу н дан таш қ ари, лютеинло в чи гормон овулядияни юзага келтиради ва сари қ тана н инг ҳ осил б ў лишидаги дастлабки даврда муҳим роль ў йнайди. Сариқ тана фаолиятига, яъни прогестрон ишлаб чиқарилишига гипофизнинг лютеотроп гормони (ЛТГ) таъсир кўрсатади. Махсус овариал гормонлар — эстроген ва прогестерон билан бир қаторда оз миқдорда бўлса-да, тухумдондан андрогенлар – эркаклар жинсий гормони ажралиши аниқланган, бу эса эмбрионал тараққиётдаги икки жинс ўртасида бўлган умумийликни кўр сатади. Андрогенлар махсус гилус ҳужайралари томонидан ишлаб чиқарилади. Бу ҳужайралар кичик тўпламчалар сифатида тухумдон дарвозаси соҳасида жойлашади.

Овариал функцияларни бошқаришда гипофизнинг гонадотроп гормонлари билан бир қаторда тухумдонга келадиган нерв охирлари ҳам муҳим роль ўйнайди. ТУХУМ ЙУЛЛАРИ (БАЧАДОН НАЙИ) Тухум йўллари сут эмизувчиларда Мюллер йўлларидан тараққий этади. Дастлабки даврда у цилиндрик эпителий ва мезенхи ма ҳужайралари билан ўралган найдан иборат бўлади. Эпителийдан шиллиқ парда, мезенхимадан эса мушак ва сероз қават ҳосил бўлади. Тухум йўллари 12см узунликдаги, диаметри 1см келадиган зич мушакли найлардан иборат. Tyxум йўли деворида уч қават фарқла нади: и ч к и ёки ш и л л и қ (tunica mucosa), м у ш а к (tunica muscularis) ва с е р о з п а р д а л а р (tunica serosa). Шиллик парда икки хил ҳужайралардан иборат бир қаватли цилиндрсимон эпителий билан қопланган . Ҳужайраларнинг кўпларида киприкчалар бўлиб, улар бачадон томон тебранади. Киприкли ҳужайралар орасида шиллиқ характердаги еекретор гранулалар тутувчи кўп сонли без ҳужайралари жойлашади. Эпителий остида шиллиқ парданинг хусусий қавати ётади. У сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи тўқимадан иборат бўлиб, бунда одатдаги ҳужайра элементларидан ташқари децидуал ҳужайралар ётади. Тухум йўлининг шиллиқ пардаси дистал бўлимида яхши ривожланган бурмалар ҳосил қилади, бачадон томон борган сари улар камаяди. Бурмалар бўйлама йўналган бўлиб, буларда иккиламчи бурмалар ҳам бор. Бу бурмалар туфайли тухум йўли кўндаланг кесимида мураккаб лабиринт кўринишда бўлади. Хусусий қаватда безлар йўқ. Бачадон найларининг шиллиқ пардасида ҳам бачадон шиллиқ пардасининг менструал цикл даврларига мутаносиб ўзгаришлар юз беради. Шилли қ парда остида муша к парда ётади. Шилли қ ости пардаси б ў лмайди. Мушак парда икки қ ават силли қ мушак толаларидан иборат

б ў либ, буларда н ичкиси циркуляр ёки спирал ва таш қ иси б ў йлама й ў налгандир. Ампуляр қ исмга келганда, ало ҳ ида мушак ҳ ужайралар т ў плами ҳ ам учрайди. Бачадонга я қ инлашган сари мушак тутамларининг й ўғ онлашуви кузатилади. Сероз парда сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи тўқимадан тузилган бўлиб, сиртдан мезотелий билан қопланган. Бачадон найининг девори нерв толаларига бой бўлиб, унинг кўп нерв чигаллари мушак пардада ётади. Ампуляр қисм шиллиқ пардасида воронка атрофида жойлашган шокила—попукларнинг ичига кириб турувчи айлана веноз томирлар ётади. Тухум йўлларида ҳужайралар етилади ва сперматозоид билан учрашади, яъни уруғланиш — оталаниш рўй беради. Овуляция даврида шокилаларнинг айлана веналари қонга тўлиб кетади, шунинг натижасида попуклар таранглашади ва воронка тухумдонни қоплайди, қорин бўшлиғига тушган тухум ҳужайраси шокилаларга тушади ва тухум йўлининг бўшлиғига ўтади. Тухум йўлида тухум ҳужайрасининг ҳаракатига асосан мушак қаватининг пе ристальтик қисқариши ҳамда ҳилпилловчи эпителий киприкчала рининг ҳаракати ёрдам беради. БАЧАДОН (UTERUS) Бачадон қин билан биргаликда Мюллер найларининг пастки бўлимидан ҳосил бўлади. Эмбрионал тараққиётнинг 3-ойида бу бўлимлар ўзаро қўшилади ва бачадон-қин каналини ҳосил қилади. Бу каналнинг дистал бўлими қиннинг ҳосил бўлиш қисми ҳисобланса, краниал бўлимидан бачадоннинг бўйин қисми ривожланади. Бўйин қисмидан томонларга Мюллер найининг қўшилмаган қисми кетади. Бачадоннинг бўйнига яқин қисмлари яқинлашишда давом этиб қўшилади ва шу ерда бачадон тубини ҳосил қилади. Бошланишда бачадон мезенхима билан ўралган эпителиал найдан иборат бўлади. 12-ҳафтада бачадон муртагида мезенхима томон йўналган бўлғуси бачадон қисмининг безлари эпителиал ўсимта сифатида

ўсади. Кейинчалик ҳам, эмбрионал тараққиётнинг охирида ҳам, ҳатто туғилгандан сўнг ҳам бачадон тубининг эпителийси ўсимталар чиқариб, бачадон тубининг безларига айланади. Мезенхимадан шиллиқ парданинг бириктирувчи тўқимаси ва мушак парда дифференциаллашади. Ташқаридан бачадон қорин парданинг висцерал варағи билан қопланган. Бачадон — ичида ҳомила тараққиёти ўтадиган ичи бўш мушак орган. Бачадонда икки қисм: бачадон танаси ва бўйни фарқланади. Б ачадон девори уч қават дан иборат: ш и л л и қ парда ёки э н д о м е т р и й (endomet rium), кучли ривожлан г а н бақувват м у ш а к парда ёки м и о м е т р и й (myo metrium) ва с е р о з п а р д а ёки п е р и м е т р и й (perimet rium). Бачадон шиллиқ пардаси менструация ва овуляция билан боғлиқ бўлган циклик ўзгаришларга учрайди. Аёлларнинг жинсий активлик даври ўртача 13—14 ёшдан бошлаб то 45—50 ёшгача (климактерик давргача) давом этади, сўнг ҳайз кўриш ва овуляция ҳам сўнади. Бачадоннинг шиллиқ пардаси менструал давр билан боғлиқ бўл - ган деструктив ва регенератор циклик ўзгаришларни кечиради ва фақатгина иккита менструал даврлар оралиғида у тинч ҳолатда бўлади, бу давр интервал ёки тинчлик даври дейилади. Бачадон шиллиқ пардаси тинчлик даврида бурмалар ҳосил қилмасдан, остидаги мушак пардага ёпишиб ётади. Бу даврда эндометрийнинг қалинлиги 1—2 мм гача бўлади ва у бир қаватли ҳилпилловчи, цилиндрсимон эпителий билан қопланган бўлади. Бачадон танасининг юзаси текис бўлиб, бўйин қисмида бурма лар мавжуд. Бўйин қисмида эпителий ҳужайралари баланд (30—60 мкм), тана қисмида эса нисбатан паст (25—30 мкм). Киприкли ҳужайралар орасида шиллиқ характерига эга бўлган без ҳужайралари жойлашади. Бундай ҳужайралар бачадоннинг бўйин қисмида кўп бўлади. Ажралаётган секрет бачадоннинг бўйин қисмида тўпланиб, кучсиз тўсқинлик қилувчи тўсиқ ҳосил қилади. Бу билан бир вақтда бачадоннинг тана ва туб қисмидаги безларнинг секрети кучсиз ишқорий шароитга эга бўлиб, бу ерга тушган сперматозоидларнинг актив ҳаракати учун қулайлик яратиб беради.

Эпителий остида ҳужайра элементларига мўл бўлган сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи тўқимадан иборат қалин хусусий қават жойлашади. Ҳужайра элементларидан макрофаглар ва ретикуляр ҳужайралар кўп қисмини ташкил қилади Булардан ташқари, цитоплазмасида гликоген парчалари ва липопротеид киритмаларини тутувчи алоҳида йирик ҳужайралар — децидуал ҳужайралар учрайди. Децидуал ҳужайралар йўлдошнинг она қисмида ҳам жойлашиб, децидуал қаватни ҳосил қилади. Бу ҳужайралар юмалоқ ва йирик бўлиб, уларнинг диаметри 100 мкм га етади. Ҳужайранинг ядроси овалсимон бўлиб, карионлазмасида бир хилда тарқалган хроматин тутади. Ҳужайранинг ривожланган органелласи донадор эндоплазматик тўр бўлиб, унипг кўпгина, бир-бирига қўшилиб кетган тузилмалари ядро атрофида жойлашади. Гольжи комплекси озгина цистерна ва к ў п ми қ дордаги везикула ва вакуолалардан иборат. Бу органелла одатдагидай ҳ ужайранинг ядро атрофи зонасида жойлашади. Децидуал ҳ ужайраларнинг к ў п сонли митохондриялари майда б ў либ, улар зич матриксга эга. Бу органел а лар ҳ ужайра б ў йлаб бир текис жойлашган. Децидуал ҳ ужайраларда майда лизосомалар, ё ғ томчилари ва гликоген доначалари доимо учраб туради. Децидуал ҳ ужайранинг фаолияти шу кунга ча ани қ б ў лмаса ҳ ам уларнинг трофик роли ва фагоцитоз функцияларини қ айд этмо қ зарур. Бачадоннинг шиллиқ қаватида яхши ривожланган бачадон безлари (glandula uterina) ёки крипталар жойашади. Бачадон безлари оддий найсимон безлар бўлиб, эндометрийда эгри-бугри йўналган. Бу безлар эпителий ҳужайралари билан қопланган. Бачадон шиллиқ пардасининг юза ва чуқур қатламлари бир хил эмас. Безларнинг туб соҳси анча зич бўлиб, асосий базал қават (stratum basale endometri) деб номланади. Бу қисм меиструал ўзга ришлардан ҳоли бўлиб, менструация, туғиш ва абортлардан кейин регенерация учун хизмат қилади. Безларнинг танаси жойлашадиган ва анча юза қатламларини шиллиқ

парданинг даврий ўзгаришларида иш тирок этувчи функционал қават (stratum functionale endornetrii) деб юритилади. Миометрий ёки мушак парда (узунлиги 50 мкм) ҳомиладорлик даврида катталашиб, баъзан 500 мкм гача етувчи силлиқ му шак ҳужайраларидан иборат. Миометрийда учта қават фарқланади. Энг ички бўйлама йўнал ган мушак толалари қавати, шиллиқ ости қавати (stratum submucosum) деб номланади. Ўрта қаватда мушак толалари айлана йўналган бўлиб, кучли ривожланган ва томирларга бойдир (strat u m vasculosum). Ташқи мушак қават кўпинча бўйлама ётувчи силлиқ мушак тўпламларидан ҳосил бўлиб, у томир усти қавати (sfratum supravasculosu) дан иборат. Мушак қатламлари орасида эластик толаларга бой бўлган сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи тўқима жойлашади. Периметрий ёки сероз парда бачадоннинг кўп қисмини уст томонидан ўрайди. Бачадоннинг олди ва ён тарафларида сероз пар да бўлмайди. Периметрий сийрак толали шаклланмаган бирикти рувчи тўқимадан тузилган бўлиб, ташқаридан мезотелий билан қопланган. Бачадоннинг бўйин қисмида, айниқса, унинг олди ва ён тарафларида параметрий деб ном олган ёғ клетчаткасининг катта тўпламлари жойлашади. Бачадон бўйин қисмининг ташқи юзаси кўп қаватли ясси эпи телий билан қопланган. Бачадон бўйнининг каналини шиллиқ ишловчи цилиндрик эпителий ташкил этади. Уларнинг ораларида айрим киприкли ҳужайралар ҳам учрайди. Бўйин каналининг шиллиқ пардаси бурмалар ҳосил қилади ва бу ерда шиллиқ парданинг хусусий қаватида йирик цервикал безлар мавжуд. Бу безлар тармоқланган найсимон безлар бўлиб, улар шиллиқ секрет ишлаб чиқаради. Бачадон бўйин қисмининг шиллиқ парда энителийси ва цер викал безларининг интенсив секретор фаолияти туфайли бачадон бўйни шиллиқ билан тўлиб туради. Бўйин қисмининг миометрийси айлана йўналган бақувват силлиқ мушак толаларидан иборат бўлиб, бачадон сфинктерини

ҳосил қилади. Мускул қисқарганда бўйин безлари шиллиқ ажратади, бўшашганда эса аспирация (сўриш) юзага келади, бу эса сперманинг қиндан бачадон бўшлиғига ўтишига ёрдам беради. Менкструал ёки жинсий цикл. Тухум ҳужайраси овуляция вақтида тухумдондан чиқиб, бачадон найлари орқали бачадонга қа раб ҳаракат қилади. Бачадон даврий равишда ҳар 24—30 кунда тухум ҳужайрасини қабул қилишга тайёрланади. Бу тайёрланиш бачадон шиллиқ пардасининг бир қатор ўзгаришларидан иборат бўлиб, бачадон деворида уруғланган тухум ҳужайрасининг имплантацияси учун қулай шароит яратилиб, ҳомилани озиқ-овқат билан таъминланишини ўз ичига олади. Бундай ўзгаришлар натижасида шиллиқ парда кўчиб тушувчи қаватга эга бўлади. Агар уруғланиш бўлмаса, бу тайёргарлик тўхтайди, ўзгарган эпителий қавати менструацияга учраб, кўчади ва очилган қон томирлардан чиқаётган қон билан биргаликда тушиб кетади. Агар уруғланиш бўлса, уруғланган тухум ҳужайраси бачадоннинг шиллиқ пардасига ўтиради, шиллиқ парда эса тухум ҳужайрани ўраб ўса бошлайди. Ҳомила туғилгандан сўнг шиллиқ парданинг бу қисми бачадондан ажралади ва ҳомиладорликнинг кўчиб тушувчи пардаси деб номланади. Ҳар иккала ҳолатда бачадондаги функционал қисмнинг тушиб кетишидаги ўзгаришлари бир хилдир. Б а ч а д о н и н г ҳ а й з ц и к л и д а г и ў з г а р и ш и . Бача доннинг шиллиқ пардасида менструация билан боғлиқ равишда юз берадиган даврий ўзгаришлар 3 га бўлинади: 1 — м е н с т р у а ц и я (ҳ а й з) олди даври; 2 — м е н с т р у а ц и я д а в р и ; 3 — м е н с т р у а ц и я д а н с ў н г г и давр . Бу даврлар бир-биридан кескин чегараланмаган ҳ олда р ўй беради. Менструация олди даври (ёки секретор) функционал давр деб ҳ ам номланади. Бунда бачадон ҳо мила қ абул қ илишга тайёрланади. Бу ва қ тда тухумдонда етилган фолликул овуляцияга учрайди ва қ олди қ ларидан прогестерон ишлаб чи қ арувчи сари қ т ана ҳ осил б ў лади. Прогестерон

гормо н и таъсирида бачадон безлари катталашади, ч ў зилади, эгри-бугри к ў ринишга эга б ў лади ва ҳ атто тармо қ ла н иб кетади. Без ҳ ужайралари шишади, секрет чи қ ара бошлайди. Хусусий пластинка ў сади ва шилли қ парда қ алинлиги 5—б мм га етади (тиич долатда 1—2 мм қ алинликка эга). Қ он томирлар кенгайиб, қ он билан т ў либ кетади. Шилли қ пардани гликоген ми қ дори ошади, чи қ аётган шилли қ қ ую қ лашади. Шил л и қ парда стромасининг ҳ ужайраларида гликоген парчалари, ёғ томчилари пайдо б ў лади, уларнинг орасида тухумдон ва уру ғ доннинг интерстициал ҳ ужайраларига ў хшаш — децидуал ҳ ужайралар дифференциаллашади. Агар уру ғ ланиш б ў лса, унда функционал, яъни менструация олди даври 6 —8 ҳ афта давом этади, бу билан й ў лдошнинг тара ққ иётига имкон беради. Агар уру ғ ланиш содир б ў лмаса, менструа ция олди ў згаришлари ў зининг энг ю қ ори тара ққ иётига — ривожлан и шига 25—28 кунда эришади. Навбатдаги менструация даврида эндометрийни н г функционал қ авати тушиб кетади. М е н с т р у а ц и я д а в р и эндометрийни н г қ о н билан таъмин ланишидаги му ҳ им ў згаришлари билан бирга р ў й беради. Менст - руация олди даврининг охирига келиб, яъни овуляциядан 13—14 кундан с ў нг сари қ лик тана атрофияга учрайди (акс тара ққ иёт даврига ў тади) ва қ онга прогестерон гормони н и ажратиш т ў хтайди. Бу эса спиралсимон артериялар н инг си қ илишига (спазмига) олиб келади. Натижада, эндометрийнииг юза қ аватига қ он келиши бирдан кескин камаяди. Шу ва қ тнинг ў зида эндометрийни н г базал қа вати қ он билан м ў л таъминланиб қ олаверади. Эндометрий функционал қаватининг қон билан таъминланишининг бузилиши, уни некротик ў згаришларга олиб келади ва пировардида функци онал қ ават парчаланади. Узо қ спазмдан кейин спиралсиман а ртериялар яна кенгаяди ва эндометрийнинг функционал қ аватига қ он келиши к ў паяди. Бунда қи сман қ он томирлар ёрилади, қ он о қ ади, бу н га эса парчаланган эпителий ва бириктирувчи т ўқ има ҳ ужайралари аралашиб кетади. Менструал қ он ивимайди, н ормал менструацияда ў ртача 40—50 мл қ он й ўқ олади. Менструация уч кундан беш

кунгача давом этади. Менструацияга ту ғ ру қ нин г ана логи ёки уру ғ ланмаган тухум ҳ ужайрани «ту ғ иш» деб ҳ ам қараш мумкин. Менструация даври бачадон эндометрийсининг функционал қ авати тушиб кетиши н атижасида эндометрийда бачадон безларининг тублари ва ялан ғ очланган бириктирувчи т ўқ има қ о лади. М е н с т р у а ц и я д а н с ў н г г и д а в р ( ў сиш даври) эндомет рий — функционал қ ават ва бачадон безларининг тикланиши ва пролиферацияси билан характерланади. Бу давр менструация тугаши билан бошла ни б, менструациянинг биринчи кунидан ҳисоб лаганда 5 кундан 14—16 кунгача давом этади. Бачадон безлари нинг са қ ланиб қ олган туб қ исмининг эпителий ҳ ужайралари з ў р бериб к ў пая бошлайди, аста-секин ю қ ор и га сурилади ва бачадон шилли қ қ аватин ин г ялан ғ очланиб қ олган бириктирувчи т ўқимаси юзасини қо плайди. Бунинг натижасида эндометрий тикланади ва янгитдан эпителий билан қ опланади. Шу н и н г учун бу давр про лиферация ёки ў сиш фазаси деб юритилади. Тикланаётган эндом е трий пролиферацияси айни қ са бу фазанинг бошида (5— 11 -кунлар) жуда тез боради. Кейинчалик ў сиш бир оз сусаяди ва нисбий осойишталик ёки тинч давр бошланади (11 — 14- кунлар). Менструациядан с ў нгги даврда бачадон без л ари тез ў сади, лекин ингичка ва т ўғ рилигича қ олади ва секрет ишл а б чи қ армайди. Бу даврда юз берган ў згаришлар тухумдонда ў саётган фолликуланинг донадор қа вати ҳ ужайралари ишлаб чиқ араётган эстроген гормони таъсирида кечад и . Бачадон б ў йин қ исми н инг шилли қ пардаси циклик ў згаришларни ў з бошидан кечирмайди ва менструацияда тушиб кетмайди. Секретор даврида унинг безларида секретор жараёнлар з ў райиб, к ў п микдорда шилли қ ажралиши кузатилади. Б а ч а д о н н и н г ё ш г а қ а р а б ў з г а р и ш и . Янги туғилган қиз бола бачадони калта бандли, кичик қалпоқли замбуруғсимон шаклда бўлиб, бўйин қисмига нисбатаи танаси калта бўлади. 1 ёшга тўлган қиз

боланинг бачадони 3см : келади ва ўлчами кейинги 10 йил давомида кам ўзгаради. Пубертат даврда бачадон ҳамда унинг безлари интенсив ўсади. Янги туғилган қиз бола бачадонининг мушак пардаси толали компонентларга бой бириктирувчи тўқимадан иборат. Мушак ҳужайралари бу даврда калта ва дуксимон. 10—12 ёшдан бошлаб, миометрийда бириктирувчи тўқима элементлари яхши ривожланади. Бачадоннинг актив функционал даври ўртача 40—45 ёшларгача давом этади. Ёшга нисбатан бу органнинг инволюцияси 40— 45 ёшлардан бошланади. Бундан с ў нг органда ёш ошиб борган сари атрофик ва дистрофик характердаги ў згаришлар бошланади. Қ ИН ( VAGINA ) Қ ин — узунлиги 8—10 см ли пай б ў либ, ю қо ри қ исми билан бачадоннинг б ў йин қ исмига, пастки қ исми билан эса ў зи н инг да ҳ лизига очилади. Қ ин д е вори шилли қ , мушак ва адвентициал қ аватлардан иборат. Шилли қ пардаси эса к ў п қ аватли ясси эпителий билан қо планган б ў либ, қ алинлиги 150—200 мкм га етади. Бало ғ ат ёшига етган аёл киш ининг эпителийсида уч қа ватни фар қ лаш мумкин: б а з а л , о р а л и қ ва юза ёки ф у н к ц и о н а л қ ават. Қ индан олиб тайёрланган су р тмада ҳ ужайра ларнинг турига қ араб тухумдондан чи қа ётган гормон ва унинг қ ин эпителийсига таъсирини ани қ лаш мумкин . Юза ёки функцио нал қават ҳужайралари ўз ўлчамларининг катталиги, яссилиги, баъзан қирғоқларининг қайрилганлиги, ядросининг кичиклиги, цитоплазмасининг гликогенга бой бўлиб, базофил эканлиги билан характерланади. Қин суртмасида бу ҳужайраларнинг кўплиги организмда эстроген гормонининг кўплигидан далолат беради. Оралиқ қават ҳужайраларининг ўлчамлари ўртача, ядроси нисбатан катта бўлиб, цитоплазмаси базофилдир. Базал қават ҳужайралари кичик, думалоқ, базофил бўлиб, ҳужайранинг ўртасига жойлашган ядроси одатда, каттадир. Суртмада бу ҳ ужайралар н инг ошиши организмда эстроген гормонининг к амлигидан далолат беради. Юза қ ават ҳ ужайраларида кератогиалин до началари пайдо б ў лади. А ммо бу қ ават

ҳ ужайраларининг мугузланиши куза тилмайд и. Қ инда доимо яшовчи микроблар таъсирида гликогеннинг п арчаланиши сут кислотанинг ҳ осил бў лишига о либ келади, шунинг учун ҳ ам қ иннинг шилли ғ и кислотали реакцияга эга. Кислотали реакция туфайли қиннинг шиллиғи бактериоцид хycyсиятга эга, бу эса қинда микроорганизмларни ривожлантирмайди. Э пителий о стида эластик толаларга бой сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи т ўқ имали хусусий қа ват ётади. Шу ерда безлар б ў лм а й ди. Шилли қ пардани нг хусусий қ авати шакли нот ўғ ри с ў р ғ ичлар ҳ осил қ илиб эпителийга ботиб киради. Шунинг учун ҳ ам эпителийнинг пастки чегараси ғ адир-будир б ў лади. Хусусий пластинкада лимфоцитлар сочилиб ётади, баъзан эса лим фатик фолликулалар ҳ ам учрайди. Қ инда шилли қ ости парда шаклланмаганлиги учун шилли қ парданинг хусусий пластинкаси мушак пардага ў тади. Мушак парда кам ривожланган ички цир куляр қ ават ва ораларида эластик толаларга бой б ў лган бирикти рувчи т ўқ има қа тламларини тутувчи ба қ увват таш қ и б ў йлама мушак тутамларидан иборат. Қ иннииг бошланиш қ исмида айлана йў налган к ў ндаланг - тар ғ ил мушак толалари жойлашади. Қ иннинг адвелтидиал қав атидаги сийрак толали шаклланмаган бирикти рувчи т ўқ има қ инни қў шни органлар билан бо ғ лаб туради. Бу қ аватда йирик веноз чигаллари, нерв стволлари ётади. Буларнинг й ў налиши б ў йича катта б ў лмаган вегетатив нерв чигаллари учрай ди. Қ иннинг шилли қ пардаси бачадон шилли қ пардаси каби даврий ўзгариш ларга учрайди. Менструация даврида юза қ ават эпителийси (функционал қ ават) т ушиб кет а ди, шунд а н с ў нг базал қ аватда пролиферация жараёни бошланиб қ ин эпителийси яна қ алинлашади. Кейинро қ иккала қ ават ҳ ам дифференциаллашади ва 2—3 қа ватдан иборат функционал қа ват менструация олди даврида 155 мкм гача қ алинлашади. АЁЛЛАРНИНГ ТАШҚИ ЖИНСИЙ АЪЗОЛАРИ

Аёлларнинг ташқи жинсий аъзолари қин даҳлизи, қиндан даҳлизни ажратиб турувчи қ и з л и к п а р д а с и (humeri), к а т т а ва к и ч и к уятлик л а б л а р ва к л и т о р д а н иборат. Қин да ҳ лизи к ў п қ аватли ясси эпителий билан қо планган. Қ иннинг да ҳ лизига иккита йирик да ҳ лиз (Бартоли) безлари очилади. Шакли жи ҳ атидан бу безлар найсимон — альвеоляр безлар б ў либ, призматик эпителий билан қо планган ва шилли қ ишлаб чи қ а ради. Қ излик пардаси қин нинг шилли қ пардасининг бурмасидан иборат б ў либ, тузилиши қ иннинг шилли қ пардаси билан бир хил. Кичик уятли к лаблар к ў п қ аватли ясси, бир оз мугузланувчан эпителий билан қо планган б ў либ, базал қ авати пигмент ҳу жайраларига бой. Кичик лаблар асосини эластик толалар ва қо н томирларга бой б ў лган сийрак толали шаклланмагап бириктирувчи тўқ има ташкил этади. К ў п сонли ё ғ безлари учрайди. Катта уятли к лаблар терининг бурмасидан иборат б ў либ, унда ё ғ ва тер безлари ва ё ғ т ўқ имасининг қ атламлари ётади. Клитор — эмбрионал тара ққ иёт ва ривожланиш б ў йича эркаклар жинсий олатининг дорзал қ исмига ў хшаш б ў либ, иккита эректик ғ оваксимон тана д ан тузил г ан б ў либ, к ў п қ аватли ясси, бир оз мугузланувчан эпителий билан қо планган бошча билан тугайди. Таш қи жинсий органлар, айни қ са, клитор эркин ва капсулали генитал таначалар, сезувчи Мейснер таначалари, пластинкасимон танача к ў ринишидаги нерв охирларига бой. СУТ БЕЗЛАРИ Сут безлари терининг к ў риниши ў згарган апокрин безларидан иборатдир. У терининг ҳ осиласи б ў либ, эктодермадан келиб чи қ ишига қ арамасдан фаолияти жи ҳ атидан аёллар жинсий системаси билан чамбарчас бо ғ ли қ б ў лганлигидан жинсий система б ў лимида ў рганилади.

Тараққиёти. Сут безларининг куртаклари ҳомила тараққиётининг иккинчи ойида эпидермиснинг бутун тана бўйлаб чўзилган иккита зич тизимчаси сифатида пайдо бўлади ва сут чизиғи деб номланади. Ҳар бир сут чизиқларининг олдинги юзасида эпидер мис қалинлашиб сут нуқтасини ҳосил қилади. Эпидермал тизимчадан остида ётган мезенхимага 20—25 тача эпидермал тизимча ўсиб киради. Уларнинг дистал охири шохланиб кетади ва сут безларининг куртакларини ҳ осил қ илади. Ҳ омиланинг ту ғ илиш ва қт и я қин лашганда эпителиал ў симталарнинг ичида б ў шли қ ҳ осил б ў лади. Бунинг натижасида найлар системяси вужудга ке либ, уларнинг учлари кенгайиб, терининг юзасига очилади. Бу найлар очиладиган жой уни қ оплаб турган эпителий ҳ ужайраларининг мугузланиши ва тушиб кетиши натижасида аввал чу қ урча шаклини олади, ту ғ илиш даврига келганда бу чу қ урча текисланади. Кеиинчалик шу со ҳ а эндотелийси зўр бериб к ў па й иши натижасида чу қ урлик ў рнида с ў р ғ ич пайдо б ў лади. Янги ту ғ ил ганларнинг сут безлари т ў ла дифференциаллашмаган б ў лишига қ арамай, бир оз б ў лса ҳ ам, секреция қо билиятига э гади р. Туғил гандан кейин бир неча кун сут безлари секретор фаолиятини: бошлайди ва таркиби бўйича оғиз сутига яқин суюқлик ажратади. Бу жараён узоққа чўзилмайди, дастлабки ҳафталарда тугайди. Балоғат ёшига етгунча сут безлари ҳар икки жинсда бир хил тузилишга эга бўлиб, ривожланаётган эпителиал найлар жойлашган бириктирувчи тўқимадан иборат. Ҳар иккала жинсда сут безларининг тараққиётидаги фарқ балоғат ёшига етганда бошланади. Ўғил болаларда без аппарати тараққиёти тўхтайди, редукциялашган ҳолатда қолади. Қиз болаларда эса без найларидан ёки сут йўллари деб аталувчи найлардан ён ўсимталар ҳосил бўлади, уларнинг охирларида қопчасимон кенгаймалар — секретор охирлари (альвеолалар) ёки ацинуслар пайдо бўлади. Ҳамма безлар зўр бериб катталашади ва йирик мураккаб най альвеолали без кўринишини олади. Бир вақтнинг ўзида бириктирувчи тўқимада ёғ ҳужайралари йиғила бошлайди, бу сут безларига қабариқ шаклни беради. Сут безларининг

тара ққ иёти ва тузилиши ҳо миладорлик ва лактация даврида ни ҳо ясига етади. Шундай қ илиб, аёлларда сут безларининг тара ққ иёти тухумдон фаолиятининг бошланиши билан бо ғ ли қ . Климакс даврида тухумдонда гормон ҳ осил б ў лиши сусая бошлаганида сут безлари ҳ ам инволюцияга учрайди. Сут безлари ў зининг тузилиши ва фаолиятида ҳ омиладорлик ва лактация билан бо ғ ли қ б ў лган даври й ликка эга. Шунинг учун сут безининг уч ҳ олатини фар қ лаш мумкин: 1) балоғат ёшида, яъни безнинг тинчлик давридаги тузилиши; 2) сут безининг ҳоми ладорлик давридаги тузилиши; 3) сут безининг лактация даврида ги тузилиши. Ҳ омиладор булмаган аёл сут безининг тузилиши. Т ў ла ривожланган сут безлари аёлларда альвеоляр-найсимон тузилишга эга б ў либ, с ў р ғ ичдан радиал й ў налган 15—25 та б ў лакдан иборат. Ҳ ар бир б ў лак бир-биридан ё ғ ҳ ужайраларига бой бириктирувчи т ўқ имали қ атлам билан ажралган. Ҳ ар бир б ў лим кенглиги 2— 4,5 мм келадиган ў зининг сут й ў ли ( ductus lactifer ) га эга. Бу й ў ллар к ў кракнинг пигментли майдони со ҳ асига келиб кенгаяди ва сут синуслари ( sinus lactifer ) ни ҳ осил қ илади. Улар с ў р ғ ичда торайиб, унинг ч ўққ исида 0,4—0,7 мм диаметрдаги сут тешик ларини ҳосил қ илиб очилади. Сут тешикларининг сони сут й ў л ларининг сонидан камдир. Сут синуслари альвеолаларда ишланадиган сутнинг йи ғ илувчи резервуари ҳ исобланади. Ҳар бир б ў лак, ў з навбатида, сийрак толали шаклланмага н бириктирувчи т ўқ има ёрдамида кичик б ў лакчаларга б ў линади. Ҳ ар бир б ў лакча охирги секретор б ў лимлар — альвеолалар ва сут й ў лидан иборат. Б ў лакчалараро бириктирувчи т ўқ има қ атламларида коллаген толалар кам, ҳ ужайра элементлари м ў л б ў либ, уларнинг орасида фибробласт, макрофаглар, семиз ҳ ужайралар, лимфоцитлар ва эозинофиллар учрайди. Жинсий цикл давомида секретор б ў лим о хирларида маълум бир ў згаришлар б ў либ ў тади.

Альвеолаларнинг катталашуви овуляциядан бир неча ку н олдин бошланиб, 20-кунгача давом этади. Аммо 22—23-кунлардан бошлаб, к ў п альвеолаларда пролиферация жараёни т ў хтаб, кичиклашади. Менструациядан 9—10 кун ў тгандан кейин сут безларининг ў сиши янгитдан бошланади. Сут йуллари диаметрига қ араб ё бир қ аватли кубсимон, ёки цилиндросимон эпителий билан қ опланади. С ў р ғ ичга я қ инлашган сари эпителий икки қа торли б ў лади, сут тешиги со ҳ асида у к ў п қ аватлига айланади. Сут безининг с ўрғ ичи терининг б ў ртмасидан иборат б ў либ, унинг эпидермиси кучли равишда пигментлашган ва ю қ ори қ ава т лари мугузланган. Дерма с ў р ғ ич ва с ў р ғ ич атрофи со ҳ асида эпидермисга баланд с ў р ғ ичлар ҳ осил қ илиб ботиб киради. Шу ер, айни қс а, капсулага ў ралган рецептор нерв охирларига бойдир. Бу зонада рецепторларнинг м ў ллиги лактация даврида сут бези асосий фаолиятининг нерв рефлектор механизмларга бо ғ ли қ эканлигини к ў рсатади. С ў р ғ ичнинг асосида с ў р ғ ичнинг таранглашувига ёрдам берувчи, сут чи қ арув й ў лининг о ғ зида жойлашган айлана силли қ мушак толалари ётади. Бундан таш қ ари, с ў р ғ ич атрофи дермасида радиал ётувчи мушак тутамларининг қ ис қ аришидан с ўрғ ич б ў ртиб туради. С ў р ғ ич атроф майдонида тер ва ёғ безлари ҳ ам мавжуд. Сут безларининг бириктирувчи т ўқ имасида қо н томирлар м ў л. С ўрғ ич со ҳ асида, с ў р ғ ич веналарини қ он билан т ў лдириб, ў зига хос эрекцияни юзага келтирувчи артериоловенуляр анастомозлар жойлашади. Сут безларининг ҳ омиладорлик ва лактация давридаги тузилиши . Ҳо миладорликнинг биринчи ойларидан бошлаб найсимон б ў шли ғ и бор, баланд э п ителий билан қ опланган сут й ў ллари з ў р бериб ў са бошлайди. Унинг деворларида к ў п сонли секретор охирлар (альвеолалар) пайдо б ў либ, унинг б ў шли ғ и кенгаяди. Секре тор охирларини б ў либ турувчи бириктирувчи т ўқ имага лейкоцитлар т ў планади. Тармо қ ланга н сут й ў ли ва йириклашган альвеолаларда секреция белгиси к ў ринмайди. Ҳо миладорлик н инг учинчи

ойининг охири, т ў ртинчи ойининг бошида секрециянинг биринчи белгилари к ў рина бошлайди. Ҳ омиладорликнинг охирги кунлари ва бола ту ғ илганидан с ў нг дастлабки кунларда ажралган секрет йирик ё ғ томчилари са қ лайди ва сутдан бир оз бош қ а таркибга эга б ў лган оғиз сути ( colostrum ) дан иборатдир. Оғиз сути оғиз таначалари деб номланувчи, ёғ томчиларни ютиб олган лейкоцитлар борлиги ва йирик ё ғ томчиларининг к ў плиги билан ажралиб туради. Ажраладиган оғиз сутини н г ми қ дори жуда озгина. Сут эмизиш даври бошланиши билан оғиз сути таначалари й ўқо лади ва одатда, ту ғ ру қ дан бир суткадаи с ў нг, секреция жара ё ни деярли бутун без б ў йлаб тар қ алиб, унинг интенсивлиги тез ошади. Аммо биринчи т ў рт кун мобайнида (баъзан 8 кунгача) оғиз сути ажралиши давом этади ва фа қ ат кейингина без оддий сут ажратишга мослашиб олади. Сут безлари секретор циклининг секреция даврида альвеола ҳ ужайраси баланд призматик шаклга эга б ў либ, уларни н г апикал юзалари альвеола б ў шли ғ ига гумбазсимон чи қ иб туради. Без ҳ ужайрасининг цитоплазмасида к ў п сонли митохондрийлар, уч қ исмида ё ғ т ў пламлари, о қ сил доначалари ва вакуолалар йи ғ илади. Сут безларининг секрецияси апокрин типда б ў лади. Секрет ажралгандан с ў нг без хужайралари яссиланиб қ олади. С ў нгра бу ҳ ужайралар янгитдан йириклашади, баландлиги ошади ва уларда яна секретор доналарнинг йиғилиши бошланади. Шундай қ илиб, секретор цикл қ айтарилади. Лактация даври тугагандан с ў нг, без инволюцияга учрайди. Охирги б ў лимлар — альвео лалар пучаяди, эпителий к ў п ми қ дордаги макрофаглар томонидан фагоцитоз қ илинади ва без паренхимасининг редукцияси туфайли сут без ҳо миладорликдан олдин қ андай б ў лса шу ҳо латга қ айтади. Аммо ҳо миладорлик даврида ҳо сил б ў лган альвеолаларнинг бир қ исми са қ ланиб қо лади. Климакс бошланганда сут безларидаги редукцион ў згаришлар чу қ урлашиб без паренхимаси аста-секин бириктирувчи т ўқ има билан алмашинади.

С у т б е з л а р и ф а о л и я т и н и н г б о ш қ а р и л и ш и . Сут безларининг л акта ция га тайёрланишида тухумдоннинг эстроген ва проте с трон гормо н лари му ҳ им а ҳ амиятга эга. Бир ва қ тнинг ў зида овариал гормонлар сут ҳ осил б ў лишини су с айтир а ди. Пла цента го рмонлар и ҳ ам шундай таъсир к ў рсатади. Шунинг учун шаклланмаган сут безида, нормада сутнинг ажратиши ту ғ ру қ д н п с ў нг бола й ў лдоши гормонларининг таъсири т ў хтагандан к ейин бо ш ланади . Аммо сут ҳо сил б ў лишида асосий рол ь нерв- рефлектор механизми ёрдамида бажарилади. Бу рефлексда окситоцин гормоннинг роли ҳ ам катта. Шундай қ илиб, сут безининг фаолияти нерв ва гуморал омилла р ёрдамида бош қ арилади.

Похожие

Жинсий Цикл Физиологияси

Сийдик аъзолари ва эркаклар жинсий тизим

Эркак ҳайвонлар жинсий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси

Урғочи ҳайвонлар жинсий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси

Эндокрин тизими