Эндокрин тизими - Медицина - Рефераты

Эндокрин тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Эндокрин тизими Режа: 1. Эндокрин тизим морф о функционал тавсифи ва таснифи. 2. Марказий аъзолар. Гипоталамус, тузилиши, қисмлари, ядролари, гипоталамо-гипофизар тизим ҳақида. 3. Гипофиз қисмлари. Аденогипофиз, ҳ ужайравий таркиби, гормонал вазифалар и . 4. Нейрогипофиз, тузилиши, гипоталамо-нейрогипофизар тизим. 5. Эпифиз, тузилиши, гормонлари, биоритмдаги роли. 6. Марказий аъзоларнинг тараққиёти ва ёшга кўра ўзгаришлари. 7. Периферик гуру ҳ , қалқонсимон безнинг микроскопик тузилиши, фолликуляр ҳ ужайралар, гормон секрециясининг ҳ усусиятлари. 8. Қалқонсимон без гормонал вазифалари, тараққиёти ва ёшга кўра ўзгаришлари. 9. Қалқонсимон олди бези тузилиши, гормонал вазифалари. 10. Буйрак усти бези, пўстлоқ қисмининг микроскопик тузилиши, гормонал вазифалари. 11. Буйрак усти безининг мағиз қисми, тузилиши ва гормонал вазифалари. 12. Аралаш безлар ва якка эндокрин ҳ ужайралар ҳақида тушунча.

ТМИ: Гипоталамо-гипофизар тизим морфологияси ва цитофизиологияси. Эндокрин тизим ички секреция безларидан, яъни эндокрин аъзоларидан ташкил топган бўлиб, улар биологик фаол моддалар- гормонлар ишлаб чиқаради. "Гормон" сўзи “қўзғатаман" маъносини билдиради. Гормонларнинг биологик таъсири гуморал бошқаришга қаратилган. Ички ва ташқи муҳит мувозанатининг бузилиши гормонларнинг ишлаб чиқарилиш тезлигига таъсир кўрсатади. Ўз секреция маҳсулотини ички муҳитга ажратувчи аъзолар тузилмалар қуйидагича тафовут этилади: Ички секреция аьзолари. Якка ҳ олда жойлашган эндокрин ҳ ужайра лар И ч к и се к реция безлари таснифи. А) марказий ва периферик аьзолар Марказий га гипоталамус, гипофиз, эпифиз нинг , нейросекретор ядролари. Периферик га қ алқонсимон, қалқонсимон олди безлари, буйрак усти безлари, жинсий безлар, ошқозон ости бези оролча аппарати. Бу безлар фаолияти ва жойлашувига к ў ра икки хил тасниф қ илинади. Б) Соф эндокрин ва аралаш табиатга эга б ў лган безлар (М асалан : ошқозон ости бези, жинсий безлар, й ў лдош ) мавжуд. Физиологик таъсири б ў йича гормонлар қ уйидаги ҳусусиятга эга. Бош қ арувчи (гипофиз, эпифиз, гипоталамус гормонлари) бош қ а ички секреция безларига таъсир к ўрс атади. Ижрочи аъзо ва т ўқима лардаги маълум жараёнларга т ўғ ридан- тўғри таъ с ир к ў р с атади. Кимёвий тузилиш бўйича гормонлар қуйидагича тавсифланади: Стероид гормонлар - буйрак усти бези п ў стло қ модда с и ва жинсий безларда холестериндан с интезланади. Полипептид гормонлар-оқсил

табиатга эга (масалан: инсулин, адренокортикотроп гормон, пролактин). Аминокислоталар ҳосилалари - адреналин, норадреналин, дофамин. Ёғ кислотаси ҳосилалари - простагландинлар. Маълумки гормон таъсир этувчи ҳужайра, аъзо, нишон ҳужайра, нишон аъзо, (эффектор) ҳисобланади. Бу аъзо ҳужайраларида махсус рецепторлар бўлади. Гормонлар таъсир меҳанизми турлича бўлиб, гормонларнинг ишлаб чиқарилиш тезлиги хам сутка давомида ўзгариб туради, яъни суткалик ритми мавжуд. Гормонларнинг нишон аъзога етказилиш ва таъсири самараси турличадир: 1. Гуморал й ў л гемокапиллярлар б ў йича, яъни дистант таъсир 2. Гормонларнинг атроф тўқ имага ажралиши, паракрин таъсир 3. Нейрогормонал й ў л - гормонларнинг нерв ҳ ужайраларига тў планиб, улар аксонлар б ў йича - аксовазал си н апслар орқа ли узатилади. Барча эндокрин безлар учун умумий б ў лган ҳ усусиятлар: 1. Чи қ арувчи найларнинг б ў лмаслиги, яъни ишлаб чиқ арилган секрет гормон тўғ pидан-т ўғ ри қ o нг a, лимфага, т ўқ имага қу йилади. 2. Юк о ри даражада васкуляризацияланган, яъни ў та к ў п қон томирлар билан таъминлаш. 3. Гормонлар жуда оз ми қд орда ишлаб чиқ арилади, аммо ю қори биологик фаолликка эга. 4. Эндокрин тизимда синтетик ва секретор аппарат я х ши ривожланади. Безларнинг ривожланиш манбаи: 1. Эктодермадан ривожланган: қ ал қ онсимон без, қ ал қо нсимон без олди безлари, аденогипофиз. 2. Энтодермадан ривожланган: ош қ озон ости безининг оролча аппарати . 3. Целодермал келиб чиқишга эга бўлган: буйрак усти безлари, пўстлоқ моддаси, жинсий безлар. 4. Нейрал келиб чиқишга эга: гипоталамус, эпифиз, буйрак усти безининг мағиз моддаси.

Ҳ ap бир безда строма (асос, скелет) ва паренхима ажратилади. С трома - аъзо скелети ё ки каркаси б ў либ, паренхима фаолияти учун шароит яратади. П аренхима -аъзонинг ишчи ё ки функционал қисми . МАРКАЗИЙ ЭНДОКРИН АЪЗОЛАР. Гипоталамус - оралиқ мия бўлими бўлиб, эндокрин тизимининг энг олий маркази ва мия пўстлоқ ости қисмида координацион марказ ҳисобланади. Рострал-каудал (олдиндан-орқага) йўналишда гипоталамус олдинги, ўрта ва оpқa бўлакларига, сагитал йўналишда эса ён, ўрта ва медиал қисмларига ажратилади. Гипоталамус асосида ядролар нерв толалари ётади. Гипоталамус ядролари нейросекретор ҳужайралар йиғиндисидан ташкил топган. Гипоталамусда 42 жуфт ядролар аниқанган. Гипоталамус миянинг барча бўлимлари билан алоқада бўлади. Гипоталамус эндокрин, иммун, вегетатив нерв системаси, терморегуляция, глюкоза, кальций ва электролитлар алмашинуви, инстинктив фаолият (овқатланиш, жинсий, оналик), артериал босимни бошқариб туради. Гипоталамус ва эндокрин тизим ў ртасидаги бо ғ ли қлиги . Гипоталамус нейронлари томонидан чин гормонал ҳусусиятга эга бўлган нейромедиаторлар (окситоцин вазопрессин), гипофизатроп гормон ишлаб чиқарилади ва бу гормонлар қон орқали периферик таъсир кўрсатади. Олдинги гипоталамус супраоптик ва паравентрикуляр ядролари нейронлари окситоцин ва вазопрессин - АДГ антидиуретик гормон ишлаб чиқаради, бу нейронларнинг аксонлари гипофиз opқa бўлагида аксовазал синапсларда тугайди ва бу ердан бу гормонлар қонга ажратилади. Гипоталамус ўрта қисмида статин ва либерин деб номланувчи релизинг омиллар ишлаб чиқарилади. Улар латерал перивентрикуоляр, вентромедиал,

дорсо-медиал, аркуат ва четроқда латерал туберал ядролардан ишлаб чиқарилади. Ядро ҳужайралари нейроплазмасида ҳар хил катталикдаги секретор доначалар учрайди.Бу доначаларда гормонлар бўлади, бу гормонлар қон томирлар орқали гипофизга беради. Қ уйидаги статин ва либеринлар маълум: 1. Соматолиберин ( ў сиш гомронини ишлаб чи қа рилишини стимуллайди) 2. Сомато с татин ( ў сиш гормонини ишлаб чи қ арилишини тормозлайди) 3. Гонадолиберин (либерин гонадотроп гормонлар фолликул стимулловчи гормон ва лютенинловчи гормон ишлаб чи қи шини стимуллайди) 4. Тиролиберин (тиреотроп гормон ишлаб чи қ арилишини стимуллайди) 5. Кортиколиберин (адренокортикотроп гомрон ишлаб чи қ арилишини стимуллайди) 6. Дофамин (пролактостатин: пролактин ишлаб чи қ арилишини тормозлайди) 7. Пролактолиберин (пролактин ишлаб чиқ арилишини стимуллайди) ГИПОФИЗ . Гипофиз бош миянинг турк эгати чуқурчасида жойлашган тоқ аъзо. Стромаси сийрак толали бириктирувчи т ўқ имадан иборат, устки томонидан капсула билан қо планган. Паренхимаси олдинги ва ў рта б ў лак адногипофиздан, op қ a б ў лаги нейрогипофиздан иборат Олдинги б ў лаги - аденоцитлардан тузилган б ў либ, уларнинг қу йидаги турлари мавжуд: · Хромофоб ҳ ужайралар - уларнинг цитоплазмаси ёмон б ў яла ди , кам ихтисослашган ҳ ужайралар б ў либ, гормон ишламайди. · Хромофил ҳ ужайралар - цитоплазмаси яхши б ў ялади, гормон ишлаб чиқа ради, улар бўялишига к ў ра қу йидагиларга б ў ялади: 1. Базофил цитоплазмаси базофил б ў ялади (бинафша ранг ё ки к ў к рангга) улар орасида фар қла нади:

. Тиреотрофоцитлар - тиреотрон гормон ишлаб чиқар ади. . Аденокартикотропоцитлар (АКТГ) ишлаб чиқа ради. . Гонадотропоцитлар - лютеинловчи ва фолликул стимулловчи гормонлар ишлаб чи қ аради. 2. Ацидофил ҳужайралар - цитоплазмаси ацидофил бўялади (пушти ёки қизил) . Соматотропоцит - СТГ соматотроп гормон ишлаб чи қ аради. . Пролактропоцит - пролактин ишлаб чиқ аради. Бу ҳ ужайралар жойлашувига, ҳ ужайралардаги секретор доначалар катта кичиклигига , бўялишига к ўр а фар қ қ иладилар. Кейинги маълумотларга к ўр а , гипофиз олдинги б ў лагида фо л ликуля р юлдузсимон ҳ ужайралар б ў либ, улар иммунитетнинг баъзи медиаторлари интерлейкин- 1 , интерлейкин- 2 ни ишлаб чиқ аради. О p қ a бў лаги. Нейроглия ва қон капиллярлардан ташкил топган.Терминал аксонларнинг кенгайишидан Херинг таначалари ҳосил бўлади. Бу тузилмаларда окситоцин ва вазопрессин тўпланади ва сақланади. Оралиқ бўлаги ингичка эпителий тўплами ёки тасмаси сифатида кўзга ташланади. Одамда оралиқ бўлаги ҳомилада яхши ривожланган бўлиб, бу ерда меланин стимулловчи гормон ва липотропин синтезланади. Меланотропоцитлар йирик ҳужайралар бўлиб, цитоплазмасида майда секретор доначалар тутади. РИВОЖЛАНИШ МАНБАИ: Олдинги ва ўрта (оралиқ) бўлаклари- бирламчи оғиз бўшлиғи эктодермал эпителийси (Ратке чўнтагидан ); Оралиқ бўлаги оралиқ мия пуфагидан ривожланади. ЭПИФИЗ. Эпифиз оралиқ мия қисми бўлиб, миянинг дорзал қисмидаги нерв тузилмасидир.Унинг стромаси-капсула ва тўсиқлари сийрак толали

бириктирувчи тўқимaдaн иборат, паренхимаси эса, пинеалоцит ва таянч нейроглиал ҳужайралардан иборат. Пинеалоцитлар гypуҳ-гуруҳ бўлиб жойлашган. Улар орасида 2 хил оч ва тўқ пинеалоцитлар тафовут қилинади. Пинеалоцитлар аксовазал синапслар ҳосил қилиб, гормонлари (серотонин, мелотонин, антигонадотропин ва ш.к.) бевосита қон оқимига тушади. Эпифизда кундузи серотонин, кечаси мелотонин синтези фаол бўлади. Эпифиз бир ёшда шаклланган бўлиб, 7-8 ёшлардан сўнг инволютив жараёнлар бошланади. Эпифиз фаолияти симпатик ганглияларнинг б ў йин қ исми постганлиялар толалари томонидан бош қа рилади. Фаолияти: биоритмни бошқ аришда яъни уйку ва тетикликни алмашинувида жинсий етилишни таъминлашда асосий роль ў йнайди. Постнатал даврда эпифиз паренхимаси ў згариб боради ва бу ў згариш жинсий фаолият билан ҳ ам боғлиқ . ПЕРИФЕРИК Э НДОКРИН БЕЗЛАР. Қ ал қ онсимон без. Без стромаси капсула ва тўсиқлари сийрак толали бириктирувчи тўқимадан иборат, паренхима эса - тиреоид фолликулалар ва фолликулалараро оролчалардан иборат. Фолликулалар безнинг структура функционал бирлиги ҳисобланади. Қалқонсимон без фолликулалари думалоқ ёки колбалсимон қопчалар шаклида бўлиб, унинг девори бир қават ҳужайралар тиреоцитлардан иборат. Тиреоцитлар фолликул ташқарисидаги базал мембранада ётади. Фолликул деворида парафолликуляр ҳужайралар (С хужайралар) ҳам бор. Фолликул бўшлиғи коллоид билан тўлган, коллоид тиреоглобулиндан иборат. Тиреоцитлар трийодтиронин ва тироксин (тетрайодтиронин) ишлаб чиқаради. Тиреоцитлардаги секретор жараён бошқа эндокриноцитлардан

фарқ қилади. Бу жараён икки босқичда кечади: 1.Фолликул бўшлиғига ўзида йод тутувчи коллоид модда тўпланади. 2. Коллоид модда тўпланади (тиреоглобулин), тиреоцитларга сўрилади, лизосомалар, иштирокида парчаланади, йодтирозинлар ҳосил бўлади, улардан фаол гормонлар три- ва тетрайодтирозинлар ҳосил бўлади. Улар тироцитларнинг базал томонидан қонгa ўтиб фаолият кўрсатадилар. Парафолликуляр ҳужайралар (С хужайралар). Фолликул деворида жойлашади, аммо уларнинг апикал қисмлари фолликул бўшлиғига етиб бормайди, бу ҳужайралар кальцитонин, соматастатин ва серотонин ишлаб чиқаради. Кальцитонин, соматастатин в а серотонин ишлаб чи қ аради. Кальцитонин – қ о н да кальций ми қ орини камайтиради. Парафолликуляр ҳ ужайралар АПУД системага киради. РИВОЖЛАНИШ МАНБАИ: Тироцитлар - ютқин - ичак эпителийси 1 ва 2 жабра чўнтаклари қаршисидаги эпителийнинг вентрал ўсиғидан, парафолликуляр ҳужайралар 5 жабра чўнтаги эпителийсидан, капсула ва тўсиқлар - мезенхимадан ривожланади. Янги туғилган чақалоқларда қалқонсимон без шаклланган, лекин фолликулалар сони кам ва улардаги ҳужайралар кубсимон шаклда бўлади. Биринчи ёш давомида фолликулаллар тузилиши ва сонига кўра дескваматив оралиқ ва фолликуляр типдаги безлар фарқ қилади. Кейинчалик без асосан фолликуляр типда бўлиб, қарилик чоғида безда ўзгаришлар бўлади, бириктирувчи тўқимада кўпайиб, фолликуллалар камаяди. БУЙРАК УСТИ БЕЗЛАРИ. Буйрак усти безлари жуфт аъзо бўлиб, муҳим функцияларни ўтайди. Ҳар бир буйрак усти бези анатомик жиҳатдан битта орган бўлса ҳам, аслида у 2 та безнинг бирлашувидан вужудга келади. Бу безнинг 2 таркибий қисми - мия

ва пўст моддалари тузилиши ва ривожланиши жиҳатдан мустақил аъзолар ҳисобланади. Безнинг стромаси - капсула ва тў си қ лари сийрак толали бириктирувчи т ў қимадан иборат. П ў стлок моддада 3 та зона бўлиб, гормон ишлаб чиқ арувчи ҳ ужайралар са қл айди. Бу ҳ ужайралар цитоплазмасида к ў п ми қд орда силлиқ энд о плазматик ретикулум ва ё ғ томчилари бор: 1. Коптокчали зона - энг юза қав a т бўлиб, нот ўғ ри шаклдаги ҳ ужайралардан тузилган, бу ерда минералокортикоид гормон (альдестерон) ишланади. Альдестерон натрий гомеостазни сақлайди, (буйрак дистал бурама каналчаларида натрий реарбсорбциясини оширади). Бу зона фаолияти (ренин-ангиотензин-альденстерон системаси) томонидан бошқарилади ва ундан сўнг келувчи кичик суданофоб зона - кам ихтисослашган ҳужайралар сақлайди, бу ҳужайралар регенерация манбаидир. 2. Тутамли зонада - чўзинчоқ ҳужайралар, тутамлар ҳосил қилади, глюкокортикоид гормонлар (кортизол, кортизон, кортикостерон) ишлаб чиқ аради. 3. Т ў рсимон ҳ ужайралари зич жойлашган. Бу зонада адрогенларнинг кам фаол шакллари ва глюкокортикоидлар ишлаб чиқаради. Бу ерда ҳужайралар чувалашиб тўр ҳосил қилади. Мағиз моддаси хромаффин ҳужайралардан иборат бўлиб, ультрамикроскопик тузилишга кўра икки хил бўлади. Бир хил ҳужайралар цитоплазмасида думалоқ зич кўринишга эга бўлган секретор доначалар тутади. Бу доначалар кобиғидан ингичка оч ёй орқали ажралиб туради. Бундай секретор доначалар адреналин моддасини сақлайди. Мия моддасининг бошқа хил ҳужайралари эса гипоплазмага эга бўлиб, кўпгина секретор доначалар тутади ва юқорида кўрсатилган ҳужайра секрет донасидан фарқ қилади, чўзинчоқ кўринишга эга. Шунинг учун хам секрет доначасининг мембранаси тагида жойлашган элетрон оч ёй нотекис кўpинади. Бундай доначалар таркибида ноадреналин моддаси бўлади.

Хромаффин ҳужайраларнинг плазматик мембранаси атрофида кўпгина нерв толалари ва уларнинг терминаллари жойлашади. ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ ОЛДИ БЕЗЛАРИ. Без стромаси капсула ва тўсиқлари сийрак толалали бириктирувчи тўқимадан иборат, қалқонсимон без билан бир умумий капсулага эга. Паренхима - паратироцитлар тасмаларидан иборат. Паренхимасида асосий (ёки базофил) ва оксифил паратиреоцитлар фарқланади. Асосий ҳужайралар гормон ишлаб чиқарувчи фаол ҳужайрадир. Паратиреоцитлар паратиреоид гормон (паратгормон) ишлаб чиқаради ва унда қондаги кальций концентрациясини қуйидаги йўллар билан оширилади: . Остеоцитлар фаоллигини ошириб, кальцийни суякларидан чиқ аради. . Буйракларда фосфор чиқ арилишини кучайтиради. . Ичакда кальций сўрилишини, Дз витамин ва унинг рецепторларини фаоллаштиради. Ривожланиш манбаи: П ў стло қ модда- целомик эпителийдан; Ма ғ из модда - нерв тарновчасидан; Паратгормон кальцитониннинг антогонисти ҳи собланади. Паратироцитлар - 3-4 жабра чўнтаклари эпителийсидан, капсула ва тўсиқлар мезенхимадан ривожланади. Чақалоқ туғилганда қалқонсимон безлар фаол бўлади, 6-7 ёшдан сўнг оксифил ҳужайралар пайдо бўлади, 12 ёшдан бошлаб ёғ тўқималари ҳосил бўлади. Қари кишиларда бириктирувчи, ёғ тўқималари кўпаяди. . Капсула ва тўсиқлар - мезенхимадан ривожланади.  7-8 ёшга келиб буйрак усти бези пўстлок ва мағиз моддалари орасидаги фарқ, яққол аниқланади.  10 ёшда мағиз модда ўз хажми жиҳатдан пўстлоқ моддадан кўп бўлади.

 Якка жойлашган эндокрин ҳужайралар турли (эндокрин ва эндокрин бўлмаган) аъзоларда жойлашган бўлади. Бу ҳужайралар юқори функционалликка эга бўлиб, АПУД система деб номланади. Бу система ҳужайралари аминокислоталар ўтмишдошларини тутади ва уларни декарбонсиллаб нейроаминлар (нейротрансмиттерлар) ишлаб чиқаради. Улар турли хил манбалардан ривожланади:  . Невроген келиб чиқишигаа эга бўлган нерв тарновчасидан ривожланган (гипоталамусда, гипофизда, буйрак усти бези, мағиз моддада) қалқонсимон без, қолқонсимон без олди безларида бўлади.  . Невроген келиб чиқишига эга бўлмаган, яъни ўзи жойлашган тўқималарда аъзолардан келиб чиққан ошқозон ичак трактида, буйрак, юракда, ypуғдонда ва тухумдонда, ўпкада ва ш.к.)  АПУД системаси ҳ ужайралари ма ҳ аллий ва дистант таъсир к ў рсатади.  Уларнинг фаолияти вегетатив нерв тизими томонидан бошқарилади .

Похожие

Ҳазм тизими

Мушак тизими физиологияси

Купайиш органлари тизими

Айириш органлари тизими

Аёллар жинсий тизими