Oliy asab faoliyati fiziologiyasi - Медицина - Рефераты

Oliy asab faoliyati fiziologiyasi

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

22.4267578125 KB

Oliy asab faoliyati fiziologiyasi Reja: 1. Oliy asab. 2. Shartsiz reflekslar. Instinktlar.

Oliy asab. Oliy asab faoliyati fiziologiyasi haqidagi ta’limotga nazar tashlasak, uning ildizlari qadimgi yunon faylasuflari Demokrit, Platon, Aristotel kabilarning dunyoqarashlariga borib taqaladi. I.P.Pavlov yaratgan OAF fiziologiyasi esa, bir qator eksperimental-psixologik yo’nalishlardan farqli ravishda, o’z oldiga odam va hayvonlar bosh miyasi ishining ichki mexanizmlarini aniqlashni maqsad qilib qo’ygan. Zamonaviy tadqiqotchilar miya funktsiyalarni o’rganishning ob’ektiv usulini, ya’ni shartli reflekslar usulini qabul qilishgan bo’lib, o’rganish, xotira, xissiyotlar, fikrlash, ong, mijoz, xulqatvor, uyqu, tush ko’rish va gipnoz kabilarning tabiati va ichki mexanizmlarini hamda bunda miyaning alohida strukturalarini rolini tushunishga intilmoqdalar. Shu maqsadda ular miyaning chukur qaklamlarini, ya’ni uning yuksak funktsiyalarini molekulyar, hujayra va subhujayra asosida o’rganmoqdalar. Elektrofiziologik va neyrokimyoviy usullar, elektron mikroskoplar va kompyuterlar asosidagi boshqa texnikalar, miya funktsiyalarini o’rganishda, miya ichidagi jarayonlarni tushunish imkoniyatlarini bermoqda. Albatta, bunda klassik fiziologiya yutuqlari inkor etilmasdan, balki aniqroq tushuntirilmoqda va butun miya faoliyatini tadqiqot qilishda asos bo’lib kelmoqda. OAF ma’lum bir darajada asab tizimi rivojlangan barcha hayvonlarga xos bo’lib, xulq - atvorning neyrofiziologik asosi hisoblanadi va o’z ichiga miyaning markaziy mexanizmlarini olgan, tarkibiy asosi katta yarim sharlar po’stlog’idir. Hozirgi vaqtda hayvonlarning hulq - atvori OAF fiziologiyasi bilan birgalikda zoopsixologiya, ijtimoiy biologiya, genetika, molekulyar biologiya, biokimyo, biofizika, etologiya kabi fanlarning o’rganish predmeti hisoblanadi. Ayniqsa unumlisi fiziologiya va etologiya fanlarining ittifoqidir. Etologiya (yunonchadan ethos – xarakter, xulq) – hayvonlar xulq - atvorini namoyon bo’lishi va evolyutsiyasini ularning tabiiy yashash muhitida o’rganadigan fan. OAF fiziologiyasi esa, asosan hayvonlarni individual o’rganish bilan birga, xulq - atvor reaktsiyalari asosida yotgan neyrofiziologik reaktsiyalarni o’rganadi. Bu ikkala fan

konkret asab mexanizmlari bo’lgan xulq-atvorning tug’ma va orttirilgan shakllari fenomenologiyasini bog’lab, bir-birini to’ldiradi. Funktsional jihatdan OAF tug’ma (instinktli) va orttirilgan (shartli reflektorli) mexanizmlarning birligi bo’lib, hayvonlarni atrof-muhitga mukammal moslashishini ta’minlaydi. Ikkalasi ham individum va turni saqlashga yo’naltirilgan. Evolyutsiyaning ma’lum bir davrida reflektorli faoliyat, ya’ni organizmni atrof-muhit va ichki muhit ta’siriga MAT orqali javobi paydo bo’lgan. Nasliy mustahkamlangan reflekslar qo’shimcha o’rganishsiz namoyon bo’ladigan moslashuv xulq-atvor aktlari ko’rinishi asosida yotadi. Ular turga mansubdir, ya’ni organizmning ma’lum holatida, tashqi muhit ta’sirlariga bir turga mansub vakillarning javob reaktsiyasi o’zgarmasdir. Odam va yuksak hayvonlarning asab tizimi orasida juda ko’p o’xshashliklar mavjud. Lekin, shu bilan birga, odamning OAFi hayvonlarnikidan farq qiladi. Odam hayvondan faqat tevarak-atrofdagi tabiatga moslanish yoki tabiat materiallari va mahsulotlaridan foydalanish bilangina farq qilmay, balki tabiatni faollik bilan o’zgartirish, o’z foydasiga bo’ysindirish, insoniyat uchun xizmat qiladigan shaklga keltirish kuchiga ega bo’lish bilan ham farq qiladi. Atrof-muhit ta’sirida odamning bosh miya yarim sharlari po’stlog’ida hosil bo’ladigan asab jarayonlari odam tomonidan ongli ravishda idrok qilinib, xis-tuyg’u bilan birgalikda fikr ham uyg’otadi. Shartsiz reflekslar. Instinktlar. Odam va hayvonlar tug’ilgan vaqtda ularda bir qancha reflekslar mavjud bo’ladi. Bu reflekslar evolyutsiya jarayonida vujudga kelgan bo’lib, nasldan naslga o’tadi, shu sababli ularni tug’ma reflekslar deb ham ataladi. Shartsiz reflekslarning soni ko’p bo’lmasdan ularning vujudga kelishida MAT ning bosh miya yarim sharlari po’stlog’i ostida yotgan qismlari ishtrok etadi. Shu bilan birga, bosh miya yarim sharlari po’stlog’ining ishtrokisiz ham shartsiz reflekslar vujudga kelishi mumkin. Shartsiz reflekslar deyarli turg’un, o’zgarmaydigan bo’lib, umir bo’yi saqlanadi, lekin miya po’stlog’i ta’sirida o’zgarishi ham mumkin. Shartsiz reflekslar nisbatan doimiy, ma’lum bir retseptiv maydonning adekvat ta’sirlanishiga javoban stereotip ravishda namoyon bo’ladi va individual

tajriba bilan bog’liq ko’p sonli shartli reflekslarni shakllash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Shartsiz reflekslar, ichki muhitning ko’pchilik parametrlarini doimiyligini ushlab turishga, organizmni tashqi muhit bilan o’zaro harakatini, somatik, vistseral va vegetativ reaktsiyalarni muvofiqlashgan faoliyatini amalga oshirishiga qaratilgan koordinatsiyali faoliyatni ta’minlaydi. Lekin, organizmning tashqi va ichki muhitni o’zgaruvchan holatlariga optimal moslashuvi, shartli reflekslar yordamida amalga oshadi va ular tufayli, ma’lum bir faoliyat uchun zarur indifferent ta’sirchilar biologik muhit signal sifatiga ko’tariladi. Shartsiz reflekslarning, ularni chaqiruvchi qo’zg’atuvchilar, biologik roli, boshqaruv darajalari (MATning ma’lum bir bo’limlari bilan aloqasi), konkret moslashuv aktida kelish tavsifi bilan mos ravishda bir nechta tasnifi taklif qilingan. Ana shu takliflardan kelib chiqqan holda, orasida printsipial qarama - qarshilik bo’lmagan, anatomik va funktsional yondoshish asosida shartsiz-reflektorli faoliyatni tasnif qilish imkoniyati mavjud. Stereotoksik texnika yordamida ixtisoslashgan shartsiz-reflektorli faoliyatda miyaning ko’pchilik bo’limlarining (gipotalamus, bodomsimon tana, gippokamp, striopallidar tizim va b.) ishtirok qilishini aniqlash imkoniyatini mavjud. Avtomatik boshqarish nazariyasini rivojlantirish, tug’ma va orttirilgan xulq - atvorni tashkillashtirishni miyaning axborot-boshqaruv faoliyati to’g’risidagi tushunchalar aspektida ko’rib chiqish zaruratiga olib keldi. Uni tashkil qilishning oltita darajasi ajratilgan: elementar, muvofiqlashtiruvchi, integrativ, murakkab shartsiz reflekslar, elementar shartsiz reflekslar va OAF murakkab shakllari. Elementar shartsiz reflekslar mahalliy mohiyatga ega oddiy javob reaktsiyasi bo’lib, o’zining segmentar markazlarida qat’iy determinatsiyalangan dasturlariga mos ravishda ro’yobga chiqadi. Ular, bitta bosh kanallar (markazga intiluvchi, markaziy va markazdan qochuvchi zvenolar) bo’ylab amalga oshadi. Elementar shartsiz reflekslarning korrektsiyasida qaytar aloqalarning (ko’proq manfiy) roli unchalik katta emas. Bunday reflekslarga – kuygan oyoqni olovdan tortib olish yoki ko’zga biron narsa kirganda uning pirpirashi misol bo’la oladi.

Muvofiqlashtiruvchi shartli reflekslar segmentar darajada amalga oshiriladi, lekin elementar reflekslardan farqli ravishda, bir qator tsikllarni o’z ichiga oladi. Bu tsikllar steriotip bo’lsa ham manfiy va musbat qaytar aloqalar asosida korrektsiyaga yo’l qo’yadi. Oddiy muvofiqlashtiruvchi reflekslarga- bukuvchi va yozuvchi mushaklar qisqarishini kelishtiradigan antogonistik reflekslar misol bo’la oladi. Integrativ shartsiz reflekslar – ma’lum bir biologik mohiyatning yig’indi reaktsiyasini vegetativ ta’minlovchi harakat aktlari muvofiqlashuvining sintezi hisoblanadi. Integrativ reflekslarning ro’yobga chiqishi segmentlar usti mexanizmlari (asosan, ustunning pastki bo’limlari, uzunchoq, o’rta va oraliq miya strukturalari, miyacha) bilan belgilanadi. Agar, elementar va muvofiqlashtiruvchi reflekslarning amalga oshirilishi uchun, qo’zg’atuvchining asosan fizik xususiyatlari va lokal qo’shimchalariahamiyatga ega bo’lsa, integrativ reflekslar organizmning bir butun javoblarini (ya’ni, vegetativ komponentlari bilan birgalikda oddiy xulq-atvor aktlarini) ta’minlaydi. Tug’ma reaktsiyalarni tashkil qilishning murakkabligini, nisbatan oddiy hisoblangan, so’lak ajralish refleksi misolida ko’rish mumkin. Aslida, bu refleks, turli retseptorlar (ta’m, taktil, og’riq), bir nechta asablarning tolalari (uchlamchi, yuz, til-halqum, sayyor), MATning ko’pchilik bo’limlari (uzunchoq miya, gipotalamus, bodomsimon tana, katta yarim sharlar po’stlog’i) bilan bog’liqdir. So’lak ajralishi ovqatlanish xulq - atvori, yurak-tomir, nafas olish, endokrin, harorat boshqaruluv faoliyatlari bilan bog’liq. So’lakning shartsiz-reflektorli sekretsiyasi, nafaqat uni chaqiruvchi adekvat qo’zg’atuvchiga, balki ko’pchilik tashqi va ichki omillarga ham bog’liqdir. Atrof-muhit haroratining ortishi, tarkibida organik moddalari kam bo’lgan boshqaruluvli so’lakni katta miqdorda ajralishiga olib keladi. So’lak miqdori ovqatlanish qo’zg’alishining darajasiga, gormon foni va boshqa shu kabi omillarga bog’liq bo’ladi. Shunday qilib, nisbatan oddiy bo’lib ko’ringan tug’ma reaktsiyalar, haqiqatda, gomeostazni qo’llab-quvvatlab turishni va organizmni tashqi muhit bilan o’zoro munosabatini belgilovchi murakkab mexanizmlarning

integratsiyalangan tizimiga kiradi. Bundan integratsiya o’ta plastik va dominanta printsipiga mos ravishda, bir xil reaktsiyalar, organizmning turli talablari bilan bog’liq bo’lgan majmualar tarkibiga kirishi mumkin. Masalan, so’lak ajralishi refleksi harorat boshqariluvi, ovqatlanish yoki mudofaa xulq - atvorlari bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Vegetativ ta’minlanadigan, muvofiqlashgan (koordinatsiyalangan) xarakatlar majmuasi ko’rinishidagi integrativ shartsiz reflekslarni amalga oshirishda, segmentar usti mexanizmlari etakchi rol o’ynaydi. Qaytar aloqalarning murakkab tizimi yagona tizimga birlashgan elementar, muvofiqlashtirish va integrativ reaktsiya-larning korrektsiyasini amalga oshiradi. U, bosh miyaning po’stlog’osti uzak (stvol) bo’limlari bilan bog’liq, instintli reaktsiyalarning iarkaziy mexanizmlaridan ajralmasdir. Instinktiv reaktsiyalarni ro’yobga chiqishida bosh miya katta yarim sharlarining po’stlog’i ham ma’lum bir rolni o’ynaydi. Umuman olganda, shartsiz-reflektorli faoliyat darajalarining taqsimlanishi mo’ljal (orientir) shartsiz refleksi orqali amalga oshiriladi. Bu refleks uch guruh hodisalarni o’z ichiga oladi. Birinchisi, o’z ichiga ko’pchilik elementar va muvofiqlashgan reflekslarni, ya’ni ko’z qorachig’ining kengayishi, bir qator sensor ta’sirlovchilarga sezish bo’sag’asining pasayishi, ko’z, quloq mushaklarining qisqarishi va bo’shashi, bosh va tanani ta’sirlovchi manbaa tomonga burish, ta’sir manbaini hidlash, bosh miyaning elektr faolligini o’zgartirish (ezish, alfa-ritmni blokadasi va ancha tez sodir bo’ladigan to’lqinlarning paydo bo’lishi), teri- galvanik reaktsiyalarning xosil bo’lishi, nafas olishning chuqurlashuvi, boshning qon tomirlarini kengayishi va qo’l-oyoq tomirlarining torayishi, yurak urishining avvaliga sekinlashuvi va keyinchalik tezlashuvi hamda organizm vegetativ sohasidagi bir qator boshqa o’zgarishlar. Ikkinchisi – maxsus izlanish harakatlari bilan bog’liq va motivatsion – ehtiyoj tasniflarga, ya’ni ustun chiquvchi dominanta va tashqi ta’sirchilarga bog’liq. Uinchisi – tadqiqotchilik reaktsiyasi ko’rinishida namoyoen bo’ladi va u, organizmning joriy ehtiyojini qondirish bilan bog’liq bo’lishi shart emas.

Orientirlash – tadqiqot refleksi orientirlash (chamalash) –tadqiqotchilik xulq - atvorning tarkibiy qismi bo’lib, u tug’ma bo’lsa ham, shartli-reflektorli faoliyatdan amalda ajralmaydi. Bu hol, xulq - atvorning ko’pchilik boshqa shakllariga ham taaluqlidir. Shuning uchun, xulq-atvor fiziologiyasining eng murakkab masalalaridan biri – tug’ma va orttirilgan reflekslarni farqlash hisoblanadi. Voyaga etgan zotda tug’ma faoliyat odatda sof holda namoyon bo’lmaydi. U, ontogenez jarayonida shakllanadigan shartli reflekslar tomonidan o’zgartirilgan bo’ladi. Shunday qilib, shartsiz reflekslar yashash xususiyatlariga individual moslashuvga mos ravishda modifikatsiyalanadi. Hattoki postnatal hayotning ancha erta davrlaridayoq, hayot faoliyatining ayrim tomonlari uchun esa prenatal davrdayoq, tug’ma reaktsiyalar shartli reflektorli elementlar bilan "o’ralib" qoladi. Bunda determinantlangan musbat reaktsiyalar manfiy reaktsiyalarga ko’chirilishi (transformatsiyalanishi) mumkin. Tug’ma va orttirilgan reaktsiyalarning differentsialanishidagi boshqa murakkablik, individual rivojlanish jarayonida shartsiz reflekstorli faoliyatning mukammallashuvi bilan bog’liq bo’ladi. Individual rivojlanish jarayonida xulq - atvorning tug’ma shakllari ko’rinishlarini o’zgarishi, nafaqat o’rgatishga, balki, oxir-oqibatta shartsiz- reflektorli faoliyatga ta’sir qiluvchi bir qator bilvosita ta’sirlarga ham bog’liq. U, bir xil sharoitlarda, organizmning rivojlanishi sodir bo’layotgan atrof-muhit harorati, ovqatlanish sharoitlari, stress ta’sirlar bilan belgilanadi. Hayotning ilk davrida yashash sharoitlariga boeliq bo’lgan murakkab shartsiz reflekslarning o’zgaruvchan diapazoni o’zgaruvchan faoliyat turlari uchun bir xil bo’lmaydi. Harakatlarning ayrim tug’ma majmaulari haddan tashqari turg’un va ularni muhit ta’sirida o’zgartirib bo’lmaydi, boshqalari esa ancha plastikligi bilan farqlanadi. o’pgatishdan qat’iy nazar o’zgarmas ketma-ketlikdagi harakatlar ham mavjud, masalan, kovlovchi arilarning bitta turi in qurishda, yoki xo’rozlar makiyoniga xushomad qilganda aynan o’xshash harakatlarni bajaradi. Bunday o’zgarmas harakatlar majmuasi yuksak darajada rivojlangan hayvonlar va inson uchun ham xarakterlidir. Chaqaloq boshining bir xildagi harakatlari ona ko’kragini topishini

engillashtiradi, so’rishdagi harakatlari ham sterotipdir. U, reflekslar prenatal rivojlanish davridayoq etiladi. Changallash refleksi, bolaning mimikasi va boshqa xususiyatlar – tug’ma faoliyatning ko’rinishlari o’rgatishga bog’liq bo’lmaydi. Shu bilan birga, ko’pchilik murakkab shartsiz reflekslar rivojlanish jarayonida o’zgaradi yoki namoyon bo’lishi uchun o’rgatishni talab qiladi. Ontogenez jarayonida MATning etilishi organizmning ichki muhitidagi biologik faol moddalar balansiga yordam beruvchi o’zgarishlar, xulq - atvorning turli tug’ma shakllarini namoyon bo’lishi, ular asosida ishlab chiqiladigan shartli- reflektorli faoliyat uchun o’ta muximdir. Postnatal hayotning ma’lum bir davrlariga mos shartsiz va shartli reflektorli faoliyatning o’ziga xos hamkorligi mavjud. Qushlar va sut emizuvchilarda, ko’pchilik reaktsiyalar, hayotning birinchi soatlari yoki kunida turli sezgi a’zolarining ta’sirlanishini xulq - atvorning tug’ma elementlari bo’lmish uzoqlashayotgan jism orqasidan ergashishi va boshqa maqsad sari yo’nalgan harakat aktlari bilan bir martalik kelib qolishi hosil bo’ladi. o’rgatishning bunday shakli tasvirlanib qolishi hosil bo’ladi. o’rgatishning bunday shakli tasvirlanib qolish – «imprinting» deb atalib, 6-8 soatdan to 4-5 kungacha davom etadigan sezuvchanlik davrida shakllanadi. Xulq - atvorning murakkab shakllari postnatal hayotga o’tishi bilanoq ko’rina boshlaydi va bu, ularni tug’ma reaktsiyalar qatoriga qo’yish imkogniyatini beradi. Ularning etilish jarayoni tashqi ta’sirlovchilar yordamida modifikatsiya bo’ladi. Tasvirlanib qolish va natural shartli reflekslar fenomenining mavjudligi, tug’ma va postnatal ontogenezda ortirilgan xulq-atvor aktlarini differentsiyalashni qiyinlashtiradi. Organizm bilan muhit o’rtasidagi aloqalarning barcha ko’rinishlari, jumladan xulq - atvor ham genetik dastur bilan belgilanadi va u yoki bu darajada tashqi ta’sirlarga uchraydi. Genetik dastur ushbu ta’sirlar diapazonini, ya’ni reaktsiya normasini ham belgilaydi. Ayrim xususiyatlar uchun ular qat’iy o’rnatilgan bo’lib, hashoratlarda bir xil funktsiyalarni (uchish yoki g’umbakdan (lichinkadan) chiqish, jinsiy xulq - atvor) bajarishda plastiklikning yo’qligi uni yaxshi nomoyon qiladi. Qat’iy rejalashtirilib qo’yilgan instinktiv harakatlar ham mavjud.

Har qanday xulq - atvor akti reflektor asosga ega ekanligi to’g’risidagi masala I.P.Pavlovni murakkab shartli reflekslar va instinklar tushunchasini aynan o’xshash degan fikrga olib kelgan. Ko’pchilik hollarda shablonli reaktsiyalar zanjirini yoyish uchun turtki bo’lib hisoblangan tashqi va ichki reaktsiyalar borligi ko’rsatilgan, lekin ularni har doim ham identifikatsiya qilish mumkin emas va bu holatda, instinktiv faoliyatning qator shakllari beixtiyor namoyon bo’ladi, degan xulosaga olib kelgan. MATdagi endogen jarayonlar bir qator instinktiv aktlarning tashqi va ichki muhit holatida ikkilanmasdan turib bajarilishi turli ra’batlar bilan belgilanmaydigan tsirkad va boshqa ritmlar katta rol o’ynaydi. Instinktiv harakatlar majmuasi, odatda, organizmning ichki va tashqi muhiti signallari bilan bog’liqdir, lekin ular MATdagi avtonom jarayonlar bilan belgilanishi ham mumkin. Ammo har doim ham ularni aniqlash mumkin emas. Instinktiv aktlarni reflektor tabiatga ega ekanligi inkor qilish, ayrim tadqiqodchilar ularni tug’ma ichki tashkillashgan va spontan namoyon bo’luvchi deb belgilashga olib kelgan. U.Kreyning taklifi bfyicha instinkt – hal qiluvchi vaziyat tufayli ajraluvchi «harakatning o’ziga xos energiyasi»ning to’planishi bilan bog’liq. Bu paytda ichki ehtiyojlarni aks ettiruvchi instinktiv harakatlar o’z ichiga izlanish (tayyorgarlik) va yakunlash fazalarini oladi. Birinchi davrda yo’nalmagan izlanish, keyinchalik o’ljadavn kelayotgan qo’zg’atuvchiga mos ravishda izlanishga yo’naltirilgan bo’ladi, undan keyin esa bir qator xulq - atvor aktlari bajariladi (pisib kelish yoki quvlash, sakrash, o’ljani o’ldirish va uni bo’laklarga bo’lib tashlash). Ikkinchi davr (o’ljani eyish) yakunlash (konsumotor) hisoblanadi va birinchi davrga nisbatan ancha stereotip ravishda o’tadi. OAFning tug’ma asoslari bo’lishi shartsiz reflekslar va ularni hayot davomida orttirilgan komponentlari – shartli reflekslar elementlari bilan ko’p sonli kombinatsiyalari to’g’risidagi bilimimiz hali cheklangan. Hayvonlar organizmi va populyatsiya darajalarida ularning xulq-atvorini ob’ektiv uslublar yordamida chuqur o’rganish shartsiz reflekslar tasnifini to’la yaratish imkonini beradi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Asab tizimining umumiy fiziologiyasi

Asab tizimining xususiy fiziologiyasi

Oliy nerv faoliyati

Oliy nerv faoliyati

Bolalar asab tizimi va oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari