Asab tizimining xususiy fiziologiyasi - Медицина - Рефераты

Asab tizimining xususiy fiziologiyasi

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

21.5830078125 KB

Asab tizimining xususiy fiziologiyasi Reja: 1. Oraliq miya 2. Talamus 3. Gipotalamus

Oraliq miya Oraliq miya, topografik va funktsional jihatdan epitalamus, talamus va gipotalamus kabi qismlarga bo’linadi (34- rasmga qarang). Epitalamus (yoki talamus usti qism) qadoqli tana tagida joylashgan gumbaz va ichki sekretsiya bezi bo’lmish epifizdan iborat bo’lib, ular uchunchi qorinchaning yuqorigi devorini shakllantiradi. Talamus (yoki qo’ruv do’mbog’i) kul rang modda yig’indisidan iborat tuxum shaklidagi hajmga ega tana. Talamus, pastki va lateral yuzasi bilan, miyaning qo’shni qismlari bilan chambarchas bog’liq. qo’ruv do’mbog’ining medial yuzasi uchunchi qorincha bo’shlig’ining yon devorini hosil qiladi. Talamus, katta po’stloq osti hosilasi bo’lib, u orqali katta yarim sharlar po’stlog’iga turli afferent yo’llar o’tadi. Gipotalamus (yoki do’mboq osti) - uchunchi qorinchaning tubida shakllangan tarkibiy tuzilmalar guruhi. Gipotalamusning tarkibida ko’p miqdorda yadrolar bor va u organizmning vistseral funktsiyalarini boshqarish markazi hisoblanadi. Talamus Talamus asab hujayralari 40 ga yaqin yadrolarga guruhlanib topografik jihatdan oldingi, o’rta, orqa, medial va lateral guruhlarga bo’linadi. Funktsional jihatdan spetsifik, nospetsifik, assotsiativ va motor talamus yadrolarini ajratish mumkin. Spetsifik (yoki proektsion) yadrolarda, sensorli axborotni, ko’tariluvchi afferent yo’llarning aksonlaridan, o’simtalari katta yarim sharlarning mos ravishdagi sensorli proektsion qismlariga keladigan keyingi, oxiri neyronlarga o’tkazilib ulanadi. Spetsifik (o’ziga xos) yadrolarning shikastlanishi sezuvchanlikning alohida turlarini qaytmas yo’qolishiga olib keladi. Bunday eksperimentlar, spetsifik yadrolar, periferik retseptorlardan katta yarim sharlarga boradigan afferent impulslarning yo’lida o’zatuvchi stantsiya hisoblanadi. Spetsifik yadrolardagi neyronlar faqat bir turdagi retseptorlardan keladigan impulslargagina javob beradi.

Lateral tizzasimon tana qo’ruv tizimining sensor yadrosi bo’lib xizmat qiladi. Bu yadro yorug’lik darajasini aniqlashda va rangini sezishda ishtrok qiladi. Lateral tizzasimon yadro to’rt tepalikning oldingi dumboqlaridan tolalar oladi, undan chiqqan tolalar bosh miya po’stlog’ining ko’ruv sohasida tugaydi. Keyingi dumboqlar bilan afferent tolalar yordamida bog’langan medial tizzasimon yadro eshituvchi tizimining spetsifik talamik yadrosi hisoblanadi. Bu yadrodagi neyronlarning har bir guruhi ma’lum chistotadagi tovushlarni qabul qilishga moslashgan. Medial tizzasimon yadro akustik aborotni tahlil qiladi va po’stloqni eshituv markazga o’tkazadi. Talamusni tadqiqot qilgan olim A.K. Uolkerning fikricha "talamus, tashqi dunyodan keladigan barcha ta’sirlarni yig’ib, bu erda turini o’zgartirib, po’stloqni va po’stloq markazlariga yo’nalishida vositachi hisoblanadi." Talamusning keyingi guruh yadrolari assotsiativ yadrolar bo’lib, spesifik yadrolardan farqi shundaki, ular qaysidir bitta sensor tizimga taaluqli bo’lmaydi va afferent impulslarni spetsifik proektsion yadrolardan oladi. Ushbu guruh yadrolarning uchtasi po’stloqning asosiy assotsiativ qismlari bilan aloqasi bor: yostiq yadro bosh miyani tepa va chakka po’stlog’ining assotsiativ zonasi bilan; orqa lateral yadro - tepa bo’lim po’stlog’i bilan; medial dorsal yadro - peshona bo’limi bilan bog’liq. To’rtinchi - oldingi yadro, katta yarim sharlarning limbik po’stlog’i bilan aloqasi bor. Assotsiativ yadrolar yuqori integrativ jarayonlarda qatnashishi mumkin, lekin ularning funktsiyasi etarli o’rganilmagan. Talamusning motor yadrolariga ventrolateral yadro kiradi. Unga miyacha va bazal tugunlardan tolalar kirgan, chiquvchi tolalar esa yadroni miya po’stlog’idagi motor soha bilan bog’lab turadi. Ventro-medial yadro harakatlarni boshqaruvchi tizimning bir qismi. Impulslar nospetsifik yadrolardan avval po’stloq osti tuzilmalariga o’tkaziladi, so’ngra bu tuzilmalardan parallel ko’tariluvchi yo’llar orqali miya po’stlog’ini ko’pchilik qismlariga etib boradi. Talamusning nospetsifik

yadrolari o’rta miyadagi to’rsimon formatsiyaning davomi hisoblanadi. To’rsimon formatsiyaning po’stloqni faollashtiruvchi ko’tariluvchi ta’siri talamusning nospetsifik yadrolari orqali o’tadi. Yarim sharlar po’stlog’iga intiluvchi sensor (sezuvchi) signallar yo’lida talamus o’ziga xos darvoza bo’lib, juda muhim ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni po’stloqqa o’tkazadi. Kuchsiz va ahamiyatsiz signallar bu erda to’xtatilib, o’tkazilmay ushlab qolinadi. Talamus nospetsifik yo’llar orqali bosh miya yarim sharlaridagi neyronlar Qo’zg’aluvchanligiga ta’sir etadigan bo’lsa, po’stloq o’z navbatida talamusga engillashtiruvchi va tormozlovchi ta’sir o’tkazadi. Bu ta’sirlar spetsifik va nospetsifik yadrolarga etib keladi. Talama-kortikal tizim uhlash va uyg’onish, tiyraklik va boshqa jarayonlarni boshqarishda ham ishtrok qiladi. Gipotalamus Gipotalamus - oraliq miyaning filogenetik eski bo’limi hisoblanadi. Gipotalamus miyaning uchinchi qorinchasi tubida va yonlarida joylashgan bo’lib, vegetativ, endokrin va somatik faoliyatlarni birlashtirish hamda ichki muhit barqarorligini ta’minlashda juda muhim rol o’ynaydi. Gipotalamusdagi kulrang modda besh guruh yadrolarga bo’linadi. Yadrolarning preoptik guruhi paraventrikulyar, medial va lateral preoptik yadrolardan iborat. Oldiggi guruhga kiruvchi supraxizmatik, supraoptik va paraventrikulyar yadrolardagi neyronlarning o’simtalari gipofizning orqa bo’lagiga tushadi. Vetromedial va dorsomedial yadrolar o’rta guruhni tashkil qiladi. Tashqi guruh tarkibida lateral gipotalamik yadro, kulrang do’mboq yadro, orqa guruhni orqa gipotalamik yadrosi, perifronikal yadro va bir necha mamillyar yadrolar shakllaydi. Bu yadrolarning ko’pchiligida (supraoptik va, paraventrikulyar yadrolardan tashqari) aniq chegarasi bo’lmaydi va ular shu tufayli, muayyan faoliyatni boshqaradigan markaz hisoblanmaydi. Shuning uchun ham, gipotalamus ma’lum faoliyatga dahldor sohalarga bo’linadi. Masalan, perioptik va oldingi guruhdagi ba’zi yadrolarni gipofiziotrop sohaga

birlashtiriladi. Bu sohadagi neyronlar liberin va statinlar ishlab chiqarishadi va adinogipofiz faoliyatni boshqarishda muhim rol o’ynaydi. Yadrolarning medial gipotalamus tarkibiga kiruvchi turlarida, ichki muhit o’zgarishini sezuvchi neyronlar bo’lib, ular qonning haroratini, elektrolit tarkibini, garmonlar miqdori o’zgarishini sezib, asli holiga qaytaradigan mexnizmlarni ishga soladi. Bu soha, asab va gumoral mexnizmlarning yordamida gipofiz faoliyatini boshqaradi. Gipotalamusning lateral sohasida yadrolar bo’lmaydi va bu soha asosan miya stvoliga o’tuvchi tolalardan iborat. Umuman olganda, gipotalamus miyaning deyarli hamma sohalari bilan bog’langan. Gipotalamusning vegetativ faoliyatni boshqarishdagi roli. Gipotalamusning turli qismlariga lokal elektr ta’sir qilish oqibatida chaqirilgan vegetativ va somatik reaktsiyalarni o’rganish, miyaning bu bo’limida, ikkita funktsional differentsiyalangan zonalarini ajratish imkonini yaratadi (V. Gess). Bu zonaning biri bo’lmish - gipotalamusning orqa va lateral qismlarini ta’sirlash tipik bo’lgan somatik samaralarni chaqiradi: ko’z qorachig’ining kengayishi, qon bosimining ko’tarilishi, yurak qisqarishi chastotasining ortishi, ichak peristaltikasini (qisqarishini) to’xtatish va h.k. Bu zonaning jarohatlanishi, simpatik asab tizimi tonusining uzoq vaqt pasayishiga va barcha, yuqorida aytib o’tilgan ko’rsatkichlarni (turli-tuman) o’zgarishiga olib keladi. Gipotalamusning orqa qismi - ergotrop degan nom olgan bo’lib, V.Gess fikricha, bu joyda simpatik asab tizimning yuksak markazlari lokallashgan. Gipotalamusning preoptik va oldingi qismlarini o’z ichiga olgan boshqa zonasi - trofotrop deb nomlangan, chunki u ta’sirlangan paytda, parasimpatik asab tizimini, organizmning zahiralarni tiklash va saqlashga yo’naltirilgan reaktsiyalari bilan birga sodir bo’ladigan umumiy qo’zg’alishlarining barcha belgilari kuzatiladi. Gipotalamusning ikkita antagonistik zonalari mavjudligi to’g’risidagi gipoteza juda umumiylashtirilgan va miyaning ushbu bo’limining turli faoliyatlarini tushuntira olmaydi. Keyingi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki,

gipotalamusda simpatik va parasimpatik markazlarning tor ma’noda lokalizatsiyasiga qarama-qarshi dalillar bor. qon tomirlarining torayish effekti, gipotalamusning ham orqa, ham oldingi qismlari ta’sirlanganda sodir bo’lishi mumkin va bundan kelib chiqadiki, simpatik neyronlar bu ikkala qismlarda ham mavjuddir. Shu qatorda, qon tomirlarni kengaytiruvchi postganglionar xolinergik hujayralar ham gipotalamusda keng miqyosda tarqalgan. Gipotalamusning ma’lum bir bo’limlarini lokal ta’sirlash paytida turli a’zolarda qon aylanishining diametral qarama-qarshi o’zgarishi kuzatiladi. Masalan, skelet mushaklarida qon aylanishini tezlashishi paytida, bu jarayonni teri va qorin bo’shlig’i a’zolarida pasayishi kuzatilishi mumkin. Gipotalamus ta’sirlangan paytda nafaqat vegetativ reaktsiyalar, balki, tanani tutishning o’zgarishi yoki nafas olish chastotasini tezlashishi kabi bir qator somatik effektlar ham sodir bo’lishi mumkin. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytganda, gipotalamus faqat ergotrop va trofotrop zonalarning statik va lokal birlashmasi emas. Balki, gipotalamusni - vegetativ, somatik va endokrin funktsiyalarning muhim integrativ markazi sifatida qarash ma’qulroq. Bu markaz murakkab gomeostatik reaktsiyalarning amalga oshishiga javobgar va bosh miyaning, vistseral reaktsiyalarni boshqaruvchi bo’limlarini tashkiliy tizimi safiga kiradi. Shunday qilib, vegetativ reaktsiyalarni boshqarishga, bosh miyaning barcha bo’limlari darajalaridagi markazlarning butun bir tizimi jalb etiladi. Gipotalamus, ushbu tizim darajalarning biri hisoblanadi, aynan shu ham ko’pincha, u boshqaradigan vegetativ reaktsiyalarning murakkab va adaptiv xususiyatini belgilaydi.

Gipotalamusning tana haroratini boshqarish faoliyati. Bir qator eksperimental va klinik ma’lumotlarga qaraganda, gipotalamus tana harorati barqarorligini saqlaydigan integrativ markaz hisoblanadi. Masalan, mushuk miyasini stvol qismini o’rta miyani yuqori chegarasi bo’ylab kesib uzilsa organizmda harorat boshqariluvi buziladi va issiq qonli hayvon sovuq qonliga aylanadi. Gipotalamusning orqa bo’limlarini lokal ta’sirlash, bu erda issiqlik ajratish jarayonlarini boshqaruvchi tarkiblar joylashganligini ko’rsatadi. Ta’sir effekti, almashinuv jarayonlarini jadallashishida, yurak qisqarishlari chastotasini ko’payishiga va skelet mushaklarida qaltirash paydo bo’lishida namoyon bo’ladi. Gipotalamusning orqa bo’limlarini shikastlanishi issiqlik ajralaishining bostirilishiga va tana haroratining pasayishiga - gipotermiyaga olib keladi. Gipotalamusning oldingi sohalari, xususan paraventrikulyar yadrolari, issiqlik hosil qilish jarayonlari uchun javobgardir. Bu bo’limni ta’sirlash teri qon tomirlarini kengayishiga, ter ajralishini buzilishiga va organizm haroratini ko’tarilishi - gipertermiyaga olib keladi. Gipotalamus oldingi sohasi yakka hujayrasining faolligini elektrli yozish paytida, issiqlik neyronlari deb nomlangan neyronlar topilgan bo’lib, ularni lokal qizitish impulsli faollik chastotasini ko’payishini chaqiradi. Oldingi gipotalamusning issiqlik neyronlari ichki termoretseptorlarning bir turi va tabiiy sharoitda qonning haroratini o’zgarishiga sezgir bo’ladi. Ular va teri termoretseptorlari gipotalamusning issiqlik sarflanishini boshqaradigan markazlarning reflektor qo’zg’alishini ta’minlaydi. Xulq - atvor reaktsiyalarini boshqarishda gipotalamusning ishtiroki. Gipotalamusning ma’lum bir zonalariga lokal elektr ta’sir ko’rsatilganda, hayvonning yashashi uchun yo’naltirilgan xulq - atvor mujmuini chaqiradi, ular motor, vegetativ va gormonal kompotentlarni o’z ichiga oladi. Orqa gipotalamusda, elektr ta’sir ko’rsatilgan paytda, ovqatlanish xulq -atvoriga xos bo’lgan reaktsiyalar majmuini chaqiradigan soha topilgan. Lateral gipotalamusning kichik bir qismi shikastlansa, hayvon butunlay ovqatdan (afagiya) va suvdan (adipsiya) voz kechishiga, uni orig’lab, xolsizlanishiga va o’limiga olib keladi. Lateral gipotalamusdagi bu soha - «ochlik zonasi» deb nom olgan.

Ventromedial yadrolarning emirilishi ishtahani kuchayishiga va ko’p ovqat eyish (giperfagiya) natijasida semirib ketishga olib keladi. Bu erda to’qlik markazi joylashgan, uning neyronlari qonda oziq moddalar miqdorini ovqat qabul qilish bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlariga kimyoviy sezgirlik qobiliyatiga ega. Lateral gipotalamusning shikastlanashi ovqatdan voz kechishdan tashqari, kam harakatlik, ta’bxiralik va stresslarga chidamlilikning pasayishiga olib keladi. Bunday shikastlanishida faqatgina ma’lum bir boshqaruv tizimining emas, balki bir nechta tizimlarning faoliyati buziladi. Ma’lumki, lateral gipotalamus orqali oldingi miya medial bog’lamining kuchli tolalari o’tgan bo’lib, ular oldingi miya bazal bo’limlarini, gipotalamus va o’rta miya qobig’ini o’zaro bog’laydi. Yana, bu joyga, miyaning stvol qismidan ko’tariluvchi dofaminergik va noradrenergik yo’llar kelgan bo’lib, ularning shikastlanishi, lateral gipotalamus shikastlangan paytda hosil bo’ladigan buzilishlarga o’xshash, buzilishlar majmuini chaqiradi. Shunday qilib, lateral gipotalamus umumiy yo’l hisoblanib, unda miyanin turli integrativ tizimlarini ta’sirlari to’planadi va albatta, uning shikastlanishi xulq- atvor reaktsiyalarining kompleks buzilishini chaqiradi. Orqa gipotalamusda, oldingi miyaning medial bog’lamidagi kabi, jinsiy xulq-atvorni boshqarish bilan bog’liq bo’lgan zonalar ham topilgan. o’tkazilgan neyroxirurgik tajribalardan ma’lumki, miyaning bu zonalariga ta’sir ko’rsatilganda hayvonlarda ham, odamlarda ham jinsiy stimulyatsiya bilan bog’liq bo’lgan harakatlar namoyon bo’ladi. Klinik ma’lumotlarga ko’ra, gipotalamus, ko’payish bilan bog’liq bo’lgan funktsiyalar ma’lum ketma-ketlikda to’g’ri o’tishini aniqlaydi. Gipotalamus hayvonlarning agressiv xulq-atvorini boshqarishda ham ishtrok etadi. Masalan, gipotalamusning oldingi sohalariga ta’sir ko’rsatilganda hayvon tishlarini ko’rsatadi. Ushbu reaktsiyalar tajavuzkorlik ob’ektiga ega bo’lmagani tufayli sohta g’azablanish deyiladi.

Gipotalamus, boshqaruv a’zo sifatida, uyqu va hushyorlik holatlarini ketma- ketligini boshqarishda ham ishtirok etadi. Uyqudan hushyorlik holatiga va teskarisiga o’tish integratsiyasi gipotalamus tomonidan amalga oshiriladigan somatik (mushak tonusi) va vegetativ (yurak qisqarishlari chastotasi, ichak peristaltikasi) jarayonlarning o’zgarishi bilan birga sodir bo’ladi. Gipotalamus tomonidan moslashuvchi xulq-atvor reaktsiyalarini boshqarish jarayonlariga, uni, organizmning suv balansini turg’unligini ta’minlashda qatnashishi ham kiradi. Gipotalamusning yuqorida qayd qilingan boshqaruv funktsiyalari, hayvonlar xulq-atvorini tashkil qilishda muhim rol o’ynashini ko’rsatadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Asab tizimining umumiy fiziologiyasi

Oliy asab faoliyati fiziologiyasi

Asab tizimining tuzilishi, funksiyasi

Peri ferik asab tizimi anatomiyasi, fiziologiyasi, zararlanish belgilari va uni tekshirish usullari

ASAB-PSIXIK KASALLIKLAR