Asab tizimining umumiy fiziologiyasi - Медицина - Рефераты

Asab tizimining umumiy fiziologiyasi

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

313.162109375 KB

Asab tizimining umumiy fiziologiyasi Reja: 1. Umurtqasiz hayvonlarning asab tizimi. 2. Umurtqali hayvonlarning asab tizimi. 3. Neyronlar turkumi.

Umurtqasiz hayvonlarning asab tizimi. Asab tizimi, integratsiyaning ixtisoslashgan tizimi sifatida, tarkibiy va funktsional rivojlanish yo’lida bir necha davrdan o’tadi. Umurtqasizlar o’rtasida asab tizimining eng oddiy turi diffuziyali asab tizimi ko’rinishida bo’lib, u kovakichlilarda uchraydi. Ularning asab tarmog’i multipolyar va bipolyar neyronlar yig’indisi ko’rinishida bo’lib, ushbu neyronlarning o’simtalari bir-biriga yondosh yoki kesishgan, hamda akson va dendritlarga funktsional differentsiatsiyalanish imkoniyatidan mahrumdir. Diffuziyalangan asab tarmog’i markaziy va chetki periferik bo’limlarga bo’linmagan, ektoderm va entodermda lokallashgan bo’lishi mumkin. Epidermal asab o’ramlari ancha yuqori tashkillashgan umurtqasizlarda (yassi va halqasimon chuvalchanglarda) ham uchrashi mumkin, lekin bu erda ular mustaqil bo’lim sifatida ajralib turadigan MAT ga bo’ysinadi. Yuksak umurtqasizlarda (halqali chuvalchanglar mollyuskalar, bo’g’imoyoqlilar) asab elementlari gangliolanishi yanada rivojlanadi. Ko’pchilik halqasimon chuvalchanglarda qorin o’zaklari shunday shaklda gangliyalanganki, tanasining har bir segmentida bir juft gangliya shakllanadi. Sodda annelidlarning bir dona segmentini gangliyalari o’zaro bog’langan bo’lib, bu holat zinapoyali asab tizimini hosil qiladi. Halqasimon chuvalchanglarning rivojlanishida ancha oldinga siljigan otryadlarida, qorin o’zaklarining o’ng va chap taraf gangliyalarini bir-biri bilan qo’shilib ketishiga olib keladigan tendentsiya va zinapoyali asab tizimidan zanjirsimon asab tizimiga o’tish kuzatiladi. Xuddi shunga o’xshash, asab elementlari, turli darajada kontsentratsiyalangan zanjirli asab tizimi bo’g’inoyoqlilarda ham mavjud. Umurtqasizlar asab tizimining evolyutsiyasi faqatgina asab elementlarining kontsentratsiyasi yo’lidan bormasdan, balki gangliyalar doirasida tarkibiy o’zaro munosabatlarini murakkablashish yo’nalishida ham boradi. Shu tufayli ham, zamonaviy adabiyotlarda, qorin asab zanjirini umurtqali hayvonlarning orqa miyasi bilan tenglashtirish tendentsiyasi mavjud. Gangliyalarda, orqa miyadagi kabi, o’tkazuvchi yo’llarning yuza joylashishi, neyropilni motor, sezuvchi va

assotsiativ qismlarga differentsiyalanishi qayd qilingan. Umurtqasizlarda ganglionizatsiya jarayoni tarqoq-tugun tipidagi asab tizimini shakllanishiga olib kelishi mumkin. Bu xol mollyuskalarda uchraydi. Bosh oyoqli mollyuskalarda va xasharotlarda miyaning progressiv rivojlanishi, xulq-atvorni boshqarishning buyruk tizimini o’ziga xos ierarxiyasini paydo bo’lishi uchun zamin yaratadi. Hasharotlarning segmentar gangliyalarida va mollyuskalar miyasining xalqumosti massasida integratsiyaning tuban darajasi, elementar harakat aktlarini koordinatsiyasi va avtonom faoliyati uchun xizmat qiladi. Shu bilan birga miya, keyingi integratsiyaning ancha yuqori darajasini o’zida namoyon qiladiki, bu erda, biologik muhim axborotni analizatorlararo sintez va baholashi amalga oshirilishi mumkin. Ushbu jarayonlar asosida, segmentar markazlar neyronlarini ishga tushirish variantlarini ta’minlovchi, pastga tushuvchi buyruqlar shakllanadi. Filogenetik rivojlanishning boshlang’ich davrlarida evolyutsion daraxtning ikkinchi yo’g’on shohi shakllanib, u ignaterililar va xordalilarning paydo bo’lishiga asos yaratgan. Xordalilar turini ajratish uchun asosiy ko’rsatgich, xorda, xalqumli jabrali tirqish va dorsal asab yo’lini - asab naychasining mavjudligi hisoblanadi. Tashkil bo’lishining asosiy printsiplari bo’yicha, umumrtqalilar asab tizimining naychali tipi, yuksak umurtqasizlarning ganglionar yoki tutashgan tipdagi asab tizimidan farq qiladi. Umurtqali hayvonlarning asab tizimi. Umurtqalilarning asab tizimi uzluksiz asab naychasisi ko’rinishida bo’ladi. U, ontogenez va filogenez jarayonlarida turli bo’limlarga differentsiyalanadi va shu bilan birga, periferik simpatik va parasimpatik asab tutamlarining manbai hisoblanadi. Ancha qadimgi xordalilarda (kalla suyagi bo’lmaganlarda) bosh miya bo’lmaydi va asab naychasi kam differentsiyalangan holatda namoyon bo’ladi. MAT rivojlanishining ushbu davri spinal davr sifatida belgilanadi. Kalla suyagi bo’lmagan (lantsetnik) hozirgi zamon hayvonlarining asab naychasi, ancha yuqori takomillashgan umurtqalilarning orqa miyasi kabi, metamer tuzilmaga ega va 62-64 segmentdan iborat bo’lib, ularning markazidan orqa miya kanali o’tadi.

Har bir segmentdan qorin (harakatlantiruvchi) va bel (sezuvchi) ildizchalar shoxlangan bo’lib, ular aralash asablarni hosil qilmasdan, balki alohida ustun ko’rinishida o’tadi. Asab naychasining bosh va dum qismlarida Rode gigant hujayralari lokallashgan bo’lib, ularning yo’g’on aksonlari o’tkazuvchi apparatni hosil qiladi. Evolyutsiyaning keyingi davrida, integratsiyaning ayrim funktsiyalari va tizimlarini orqa miyadan bosh miyaga o’tishi, ya’ni entsefalizatsiya jarayoni kuzatilgan bo’lib, u umurtqasiz hayvonlar misolida ko’rilgan. Kalla suyagi bo’lmaganlar darajasidan, to yumaloq og’izlilar darajasigacha bo’lgan filogenetik rivojlanish davrida, distant retseptsiya tizimlari ustidagi qurilma sifatida bosh miya shakllanadi. Hozirgi zamon yumaloq og’izlilarining MAT ni o’rganish shuni ko’rsatadiki, ularning bosh miyasi zurriyot holatida barcha tarkibiy elementlarni o’z ichiga oladi. Yarim aylanma kanallar va yon chiziq retseptorlari bilan bog’langan vestibulo-lateral tizimning rivojlanishi, sayyor asab yadrolarining va nafas olish markazining paydo bo’lishi keyingi miya shakllanishi uchun asos yaratadi. Minoganing keyingi miyasi, asab naychasining uncha katta bo’lmagan dumboqchalari ko’rinishidagi uzunchoq miya va miyachani o’z ichiga oladi. Distant ko’ruv retseptsiyasining rivojlanishi o’rta miyaga asos solishga turtki bo’lgan. Asab naychasining dorsal sathida ko’rish reflektorli markaz, ya’ni o’rta miya qopqog’i rivojlanib, unga ko’rish asabining tolalari kelib ulanadi. Hid bilish retseptorlarining rivojlanishi esa oldingi yoki oxirgi miyaning shakllanishiga ko’maklashib, unga kuchsiz rivojlangan oraliq miya qo’shiladi. Embriogenez jarayonida, asab naychasining bosh qismlari uchta miya pufakchalari rivojlanishiga asos bo’ladi. Oldingi pufakchadan oxirgi va oraliq miya shakllanadi, o’rta pufakcha o’rta miyaga differentsiyalanadi, orqa pufakchadan esa uzunchoq miya va miyacha hosil bo’ladi. Shunga o’xshash, miyaning ontogenetik rivojlanish rejasi umumrtqalilarning boshqa sifatlarida ham saqlanadi. Umurtqalilarda harakat xulq-atvorining ancha murakkab shakllarining paydo bo’lishi, orqa miya tashkil topishini mukammallashuvi bilan birga sodir bo’ladi.

Tog’ayli baliqlar (akula, skat) orqa miyasining efferent qismida turli progressiv o’zgarishlar kuzatiladi. Orqa miya ichidagi motor aksonlar yo’li qisqaradi, uning o’tkazuvchi yo’llarini differentsiatsiyasi davom etadi. Tog’ayli baliqlardagi yonbosh ustunlarning ko’tariluvchi yo’llari uzunchoq miya va miyachaga qadar boradi. Shu bilan birga, orqa miyaning orqa ustunlarining ko’tariluvchi yo’llari differentsiyalashmagan va qisqa bo’g’imlardan tuzilgan. Pastga tushuvchi yo’llar rivojlangan retikulospinal trakt va vestibulolateral tizimni hamda miyachani orqa miya bilan bog’lovchi yo’llar orqali namoyon bo’ladi. Uzunchoq miyada, bir vaqtning o’zida, vestibulolateral zona yadrolar tizimining murakkablashishi kuzatiladi. Tog’ayli baliqlarda umumiy harakat koordinatsiyasining rivojlanishi miyachaning jadal rivojlanishi bilan bog’liq. Akulaning miyachasi orqa miya, uzunchoq miya va o’rta miya qopqog’i bilan ikki tomonlama aloqaga ega. Tog’ayli baliqlar miyachasi tarkibiy tuzilishi jihatidan ko’p qavatlidir. Ular miyasining ustun qismini qo’p qavatli tarkibi - o’rta miya qopqog’i hisoblanadi. Oraliq miyada gipotalamusning differentsiatsiyalanishi sodir bo’ladi. Gipotalamus oxirgi miya bilan aloqaga ega. Oxirgi miyaning o’zi o’sib kattalashadi va hid bilish piyozchalaridan, hamda juft yarim sharlardan tarkib topgan. Akulalarning yarim sharlarida eski po’stloq (arxikorteks) va qadimgi po’stloq (paleokorteks) to’kimalari joylashgan. Shunday qilib, tog’ayli baliqlarda miya tashkil topishining ixtiopsid tipini asosiy ko’rinishlari shakllanadi. Uning o’ziga xos ko’rinishi, motor markazlari ishini koordinatsiya qiladigan va xulq-atvorni tashkillashtiruvchi integratsiyaning segmentlar usti apparati borligidadir. Ushbu integrativ funktsiyalarni o’rta miya va miyacha amalga oshiradi. Umurtqalilarning suvda yashash tarzidan quruqlikda yashash tarziga o’tishi MAT da butun bir o’zgarishlar bilan bog’liq. Masalan, amfibiyalarning orqa miyasida ikkita yo’g’onlashgan joy paydo bo’lib, ular qo’l va oyoqlarga mos ko’rinishga ega. Spinal gangliyalarda, bipolyar sezuvchi neyronlarning o’rnida, T- simon shoxlangan o’simtalari bo’lgan unipolyar neyronlar jamlanadi. Oxirgilari,

tana hujayralarining ishtirokisiz, qo’zg’alishni ancha yuqori tezlikda o’tkazishni ta’minlaydi. Suvda va quruqlikda yashovchilar terisining periferiyasida ixtisoslashgan retseptorlar va retseptorli yuzalar shakllanadi. Miya ustunida ham, turli bo’limlarning funktsional mohiyatini qayta taqsimlash bilan bog’liq bo’lgan, tarkibiy o’zgarishlar sodir bo’ladi. Baliqlarga nisbatan, ancha stereotip lokomotsiyaga ega bo’lgan amfibiyalarda miyachaning sezilarli darajada reduktsiyasi kuzatiladi. Amfibiyalarda evolyutsion jihatdan ancha sezilarli o’zgarishlar oraliq miyada sodir bo’ladi. Bu erda, ko’rish do’mbog’i - talamus shakllanishi seziladi, tarkibiy tuzilma ko’rinishidagi yadrolar (tashqi tizzasimon tana) va ko’rish do’mbog’ining po’stloq bilan bog’lovchi (talamokortikal trakt) ko’tariluvchi yo’llar paydo bo’ladi. Oldingi miya yarim sharlarida eski va qadimgi po’stloqning differentsiatsiyasi davom etadi. Eski po’stloqda yulduzsimon va piramidasimon hujayralar topiladi. Eski va qadimgi po’stloq oralig’ida tasma qoplag’ich paydo bo’ladi va aynan shundan yangi po’stloq (neokorteks) hosil bo’lishi boshlanadi. Oldingi miyaning rivojlanishi, baliqlarga xos bo’lgan, integratsiyaning miyacha- mezentsefal tizimidan dientsefalo-telentsefal tizimiga o’tish uchun sharoit yaratadi. Ushbu integratsiya tizimi sudralib yuruvchilar miyasining zauropsid tipida namoyon bo’ladi va miya morfofunktsional evolyutsiyasining keyingi davrini boshlaydi. Sudralib yuruvchilarda aloqaning talamokortikal tizimini rivojlanishi yangi o’tkazuvchi yo’llarni shakllanishiga olib keladi. Orqa miyaning yonbosh ustunlarida ko’tariluvchi spinatalamik trakt paydo bo’lib, u harorat va og’riqni sezish to’g’risidagi axborotni bosh miyaga olib keladi. Shu erning o’zida, yonbosh ustunlarda, yangi pastga tushuvchi rubrospinal trakt shakllanadi. U orqa miyaning motoneyronlarini o’rta miyaning qizil yadrolari bilan bog’laydi. Ushbu ko’p bo’g’inli tizim, oldingi miya, miyacha, ustunning retikulyar formatsiyasi, vestibulyar majmua yadrolari ta’sirini birlashtiradi va harakat faolligini koordinatsiya qiladi. Ularda, haqiqiy er usti hayvonlari sifatida, ko’rish va akustik axborotning roli ortadi va bu axborotni hid bilish va ta’m bilish axboroti bilan

taqqoslash zarurati hosil bo’ladi. Bunday biologik o’zgarishlarga mos ravishda, sudralib yuruvchilar miyasining ustun qismida , bir qator tarkibiy o’zgarishlar ham sodir bo’ladi. Uzunchoq miyada eshituv yadrolari differentsiyalanadi, koxlear yadrodan tashqari, o’rta miya bilan bog’langan piramidal yadrolar paydo bo’ladi. o’rta miyadagi ikki tepalik, to’rt tepalik shakliga o’tadi, uning orqa do’mbog’larida akustik markazlar lokallashadi. o’rta miya qopqog’ini ko’ruv do’mbog’i - talamus bilan bog’lanishlarini yanada differentsiyalanishi kuzatiladi. Bu erda talamus, barcha ko’tariluvchi sensor yo’llarni po’stloqqa kirish joyi oldidagi a’zo hisoblanadi. Sudralib yuruvchilarning oxirgi miyasi ikki xil - kortikal va striatal tipda tashkil topgan. Kortikal tip zamonaviy toshbaqalarga xos bo’lib, oldingi miya yarim sharlarini ko’proq rivojlanganligi va miyachaning yangi bo’limlarini parallel rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Keyinchalik, miya evolyutsiyasidagi ushbu yo’nalish sut emizuvchilarda ham saqlanadi. Striatal tip zamonaviy kaltakesaklarga xos bo’lib, yarim sharlar ichida chuqur joylashgan bazal gangliyalarning, xususan yo’l-yo’l tananing dominant rivojlanishi bilan ajralib turadi. Keyinchalik, shu yo’l orqali qushlarda bosh miyaning rivojlanishi davom etadi. Sut emizuvchilarda oldingi miyaning rivojlanishi yangi po’stloqning jadal o’sishi bilan birga sodir bo’ladi (4.2-rasm).

xolinoergik, adrenoergik, dofaminergik, serotoninergik, peptidergik va h.k. Neyronlar, o’zlaridagi moddalar almashinuvining yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Bu xol esa, o’z navbatida, neyronlarni uzluksiz ravishda kislorod, glyukoza va boshqa ozuqa moddalar bilan ozuqalanishiga muhtoj qiladi. Neyronlar turkumi. Neyronlar, ularning somasidan chiqadigan o’simtalari soniga qarab unipolyar (somadan bitta o’simta chiqadi), bipolyar (ikkita o’simtalik) va multipolyar (somadan chiquvchi o’simtasi ikkitadan ko’p bo’ladi) turlarga bo’linadi. Unipolyar neyronlar turli hayvonlarda bo’ladi, lekin ular asosan umurtqasiz hayvonlarda keng tarqalgan, masalan, mollyuska va hasharotlarda. Bu jonzotlarda neyron tanasidan hujayra o’simtasi chiqadi va u aksonni tashkil qiluvchi va ko’pchilik dendritlarni hosil qiluvchi - markaziy o’simta deb ataluvchi o’simtaga

qo’shiladi. Multipolyar hujayralar - umumrtqalilar neyronlarining asosiy turi. Past tabaqa umumrtqasizlarning (masalan, kovakichlilar) neyronlari tana va o’simtalarga ajralmagan ipsimon shaklga ega. Unipolyar va psevdounipolyar neyronlardan chiqqan bitta o’simta somadan uzoqlashmasdan T-shaklida ikkiga shoxlanadi, ulardan biri akson, ikkinchisi dendrit hisoblanadi. Psevdounipolyar neyronlar somatik reflekslar yoyining afferent qismini tashkil qiladi. Bipolyar neyronlar ikkita o’simta, ya’ni akson va dendritdan tashkil topgan bo’lsa, multipolyar neyronlar ko’p dendrit va bitta akson bilan xarakterlanadi. Bipolyar neyronning, jumladan, uzunchoq miyada chiqayotgan o’simtasi akson bo’lsada, uni periferik uchi dendritniki kabi 3 tadan 160 tagacha shoxlangan bo’ladi. Neyronlarning bajaradigan vazifasidan kelib chiqqan holda tuzilgan tasnifiga binoan afferent yoki sezuvchi (sensor), kontakt yoki oraliq va efferent yoki markazdan qochuvchi neyronlar farqlanadi (4.4-rasm).

Afferent neyronlar yoki retseptor (lotinchasiga receptum - olish, qabul qilish) neyronlari, jumladan, sezgi a’zolaridagi birlamchi hujayralari bo’lib, asab impulsini MAT ga uzatadi. Afferent neyronlar sinapslar yordamida, ba’zan esa bevosita efferent neyronlarga tutashadi. Afferent neyron aksonining ikkinchi uchi retseptorda tugaydi. Kontakt yoki oraliq neyronlar esa MAT da afferent va efferent neyronlar orasiga qo’yilgandek joylashgan bo’ladi va o’simtalari MAT ning chegarasidan chiqmaydi. MAT ning interneyron aksonlari kalta va uzun (1,5 m gacha) bo’lib, ular o’tkazuvchi asab yo’llarini shakllanishida ishtirok etadi. Har bir interneyron 500 ga yaqin sinapsga ega bo’lib, Ҳ ужайра таш қ арисидаги бўшли қ Ёри қ даги кантакт

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Asab tizimining xususiy fiziologiyasi

Oliy asab faoliyati fiziologiyasi

Asab tizimining tuzilishi, funksiyasi

Peri ferik asab tizimi anatomiyasi, fiziologiyasi, zararlanish belgilari va uni tekshirish usullari

ASAB-PSIXIK KASALLIKLAR