Oliy nerv faoliyati - Медицина - Рефераты

Oliy nerv faoliyati

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

496.634765625 KB

Oliy nerv faoliyati Reja: 1. Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha. Shartsiz va shartli reflekslar. Reflekslarning turlari. 2. Uyqu va uning ahamiyati. Tush ko’rish. 3. Nutq, tafakkur, hissiyot va xotira

Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha. Shartsiz va shartli reflekslar. Reflekslarning turlari. Odam biosotsial mavjudotdir. Odam hayot faoliyatining normal o’tishi uchun, uning 2 xil ehtiyojlari qondirilishi lozim. Bu ehtiyojlarning birinchisi biologik ehtiyoj bo’lib, u organizmning ichki muhitining nisbiy doimiyligini saqlash uchun zarur bo’lgan, ozuqa, suv, mineral tuzlar va boshqa moddalarning tashqi muhitdan kirib turishi bilan qondiriladi. Lekin “odam faqat non bilan tirik emas” deyilganidek, faqat biologik ehtiyojlarning qondirilishi o’zi inson uchun yetarli bo’lmaydi. Inson ijtimoiy mavjudot bo’lgani uchun ham, unga, uning jamiyatdagi hatti- harakatlari bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy ehtiyojlar ham xosdir. Bu ijtimoiy ehtiyojlarga tarbiya va bilim olish, hunar o’rganish, boshqalar bilan muloqatda bo’lish, mehnat qilish, bilimlarini boshqalarga berish, ijod qilish va ko’pgina boshqa faoliyatlar kiradi. Odamning ijtimoiy ehtiyojilarining qondirilishi uning ruhiyati bilan bog’liqdir. Ruhiyat – bu odamning ichki dunyosi, hissiyoti, xotirasi, nutq va tafakkuri, hayoloti, sezgisi va irodasidir. Har bir odam jamiyatning a’zosidir. Odamlar bir-birlari bilan muloqat qilmay yashay olmaydilar. Ular oila quradilar, turli guruhlar tashkil qiladilar va mehnat kollektiviga birlashadilar. Shuning uchun, har bir odamning ruhiyati jamiyatning ta’siri ostida, uning axloqiy normalari asosida shakllanadi. Insonning ruhiyati bilan bog’liq bo’lgan nerv sistemasining funksiyasini oliy nerv faoliyati deyiladi. Oliy nerv faoliyati bosh miya yarim sharlari va uning po’stlog’ida joylashgan nerv markazlarining faoliyati bilan amalga oshadi. Oliy nerv faoliyatini o’rganish ikki buyuk rus olimlari I. M. Sechenov va I. P. Pavlov nomlari bilan bog’liqdir. Sechenov o’zining “ Bosh miya reflekslari ” asarida, odamning barcha ixtiyoriy harakatlari va ruhiy holatlari reflekslar orqali sodir bo’lishini ko’rsatib berdi. Sechenovning xizmati shundaki, u bosh miya, orqa miyaning reflekslarini kuchaytirishi bilan birga, uni tormozlash ham mumkinligini ko’rsatib berdi. I. M. Sechenovning markaziy tormozlanish haqidagi ta’limoti

dunyoda tan olingan. U nerv sistemasining oliy bo’limlari, quyi bo’limlarning faoliyatini boshqarishni ko’rsatib berish bilan, miyaning faoliyati ko’p bosqichdan tashkil topganligini isbot qilib berdi. Miyaning bo’limi qanchalik yuqorida joylashgan bo’lsa, u shunchalik murakkab funksiyalarni bajaradi. Shartsiz va shartli reflekslar. Reflekslarning 2 xil bo’ladi. 1. Tug’ma yoki shartsiz reflekslar. 2. Orttirilgan yoki shartli reflekslar Shartsiz reflekslar. Shartsiz reflekslar nerv sistemasining quyi qismidagi nerv markazlarining ishtirokida yuzaga chiqadi. Shartsiz reflekslar organizmning tug’ma reaksiyasi bo’lib, mazkur turning evolyutsiyasi jarayonida yuzaga keladi va avloddan avlodga o’tib boradi. Shartsiz reflekslar nisbatan doimiydir. Shartsiz reflekslar million yillar davomida mukammallashib borib, hayron qolarli darajada maqsadga muvofiqlik kasb etgan. Bunga misol qilib, hayvonlarning jamoa bo’lib yashashi (asalarilar, chumolilar,) nasliga g’amxo’rlik qilishi, migratsiya, juftlashishga qaratilgan o’yinlari va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Bir turning barcha individlari bir xil shartsiz refleksga ega bo’ladi. Shuning uchun shartsiz reflekslar turga xos belgi hisoblanadi. Yangi tug’ilgan bolada eng oddiy shartsiz reflekslar bo’ladi. Masalan: bolaning labiga biror-bir buyum (ona ko’kragi, so’rg’ich, barmoq, o’yinchoq) ta’sir qilinsa, unda eng muhim bo’lgan so’rish refleksi yuzaga chiqadi. Shartli reflekslar. Biz bilamizki, real dunyo rang-barang bo’lib, uzluksiz o’zgarib turadi. Hodisalar hech qachon bir xilda takrorlanmaydi. Shuning uchun faqat shartsiz reflekslar yordamida o’zgaruvchan tashqi dunyoga moslashib bo’lmaydi. Buning uchun har bir individning shaxsiy tajribasi zarur bo’ladi. Shaxsiy tajriba asosida (bilim olish, hunar o’rganish, tarbiya) hosil qilingan reflekslarni shartli reflekslar deyiladi. Shartli reflekslar, shartsiz reflekslar asosida hosil bo’ladi(109-rasm). Masalan, itda shartli refleks hosil qilish uchun, unga oldin shartli ta’sirlovchi ta’sir qilinadi, ya’ni chiroq yoqiladi. Chiroq ta’sirida itning bosh miyasining po’stlog’ining ko’rish zonasi qo’zg’aladi. Keyin itga shartsiz

ta’sirlovchi- ovqat beriladi. Ovqat po’stloqning ovqatlanish zonasiga ta’sir etib, shartsiz so’lak ajralish refleksi yuzaga keladi. Buni bir necha marta takrorlanganda, bosh miyaning ko’rish zonasi bilan ovqatlanish zonasi orasi- 102-rasm. Shartli refleksning hosil bo’lishi.

A – shartsiz so’lak ajratish refleksi; B – shartli ta’sirlagich bilan ta’sirlash; C – yorug’likka shartli refleks hosil qilish obyekti; D – yorug’likka hosil bo’lgan shartli refleksning ko’rinishi. 1 – til retseptorlari; 2 – uzunchoq miyadagi so’lak ajratish markazi; 3 – so’lak bezi; 4 – ko’zning retseptorlari; 5 – ko’ruv yo’li; 6 – ko’ruv va ovqatlanish markazlari orasidagi vaqtinchalik nerv bog’lanish; O – ovqat; O 1 – katta yarim sharlardagi ovqatlanish markazi; L – lampochakaning nuri; L 1 – katta yarim sharlardagi ko’ruv zonasi . da vaqtinchalik nerv bog’lanish yuzaga keladi. Bu markazlar orasida vaqtinchalik nerv bog’lanishlari yuzaga kelishi bilan shartli refleks namoyon bo’la boshlaydi. Bunda lampochkaning yoqilishi po’stloqdagi ko’rish zonasini qo’zg’atadi. Bu qo’zg’alish, ko’rish va ovqatlanish markazlari orasidagi vaqtinchalik aloqa orqali ovqat markaziga yetib boradi. Keyin bu qo’zg’alish pastga tushuvchi nerv yo’llari orqali, uzunchoq miyaning so’lak ajratish markaziga va undan esa so’lak bezlariga uzatiladi. Natijada lampochka yoqilishi, ovqat berilishidan oldinroq so’lak ajralishiga olib keladi. Odamda yeb ko’rgan ovqatning hidiga ta’miga, nomiga va rangiga shartli reflekslar hosil bo’ladi. Reflekslarning turlari. Biologik ahamiyatiga ko’ra shartsiz va shartli reflekslarning quyidagi turlari farq qilinadi: 1. Ovqatlanish refleksi. Bu refleks organizmni ovqat bilan ta’minlashga qaratilgan. Og’iz bo’shlig’idagi retseptorlarning ta’sirlanishi bilan bog’liq holda yuzaga keladigan reflekslar (chaynash, so’rish, yutish, shira ajralishi) bunga misol bo’ladi. 2. Himoya reflekslari . Issiqdan qo’lni tortib olish, yo’talish, aksa urish, ko’zni ochib yumish kabilar himoyalanish reflekslari deyiladi. 3. Oriyentirlash (mo’ljallash) refleksi. I. P. Pavlov oriyentirlash refleksini “bu nima” refleksi deb atagan. U yangi ta’sirlovchiga javoban paydo bo’ladi.

Bunda odam ehtiyot bo’ladi, quloq soladi, ko’zini harakatlantiradi, boshini u yoq - bu yoqqa buradi. Oriyentirlovchi refleks notanish ta’sirni idrok etishni ta’minlaydi. 4. Jinsiy reflekslar . Bu reflekslar organizmlarning nasl qoldirishga qaratilgan harakatlarni bajarishga yo’naltirilgan. Shartli reflekslarning ham bir necha turlari bor. Natijasiga ko’ra musbat (ijobiy) va manfiy (salbiy) reflekslar farq qilinadi. Musbat reflekslar ma’lum bir harakatni bajarishga qaratiladi. Masalan: biror-bir ishni, sport mashqlarini bajarish, o’qish, g’isht terish va boshqalar musbat reflekslarga misol bo’ladi. Manfiy reflekslar esa, sharoit o’zgarganda bajariyotgan ishni to’xtatishga (tormozlashga) qaratilgan. Masalan, odam chorrahani kesib o’tmoqchi bo’lganida svetoforning qizil chirog’i yonib qolsa, to’xtaydi. Zararli va foydali shartli reflekslar. Foydali reflekslar odamning o’zi, oilasi va jamiyat uchun foydali ishlarni bajarishga qaratilgan. Foydali shartli reflekslarga bilim va tarbiya olish, hunar o’rganish, mehnat qilish, oila a’zolari va yaqinlariga g’amxo’rlik qilish misol bo’ladi. Foydali reflekslar musbat va manfiy shartli reflekslarning mustahkamligi bilan belgilanadi (ota-ona, o’qituvchilar topshirgan ishlarni bajarib, noloyiqlarini amalga oshirmaslik; jamiyat qonun- qoidalari, millat urf-odatlari asosida turmush kechirish). Zararli shartli reflekslar noto’g’ri tarbiya natijasida yuzaga keladi va u 1-nchi navbatda o’ziga, oilasiga va jamiyatga zarar keltiradi. Zararli shartli reflekslarga dangasalik, yomon odatlar, ishyoqmaslik, alkogolizm, narkomaniya va boshqalar misol bo’ladi. Birinchi va ikkinchi signal sistemasining shartli reflekslari. Tashqi va ichki ta’sirlarning sezgi organlari orqali qabul qilinishi natijasida hosil bo’lgan reflekslarni birinchi signal sistemasining reflekslari deyiladi. Bu reflekslar odam va yuksak hayvonlarda deyarli bir xil bo’ladi. Tashqi dunyoni og’zaki va yozma nutq orqali anglashni ikkinchi signal sistemasi deyiladi. Yozma va og’zaki nutq odamga avlodlarning tajribasini egallashga imkon yaratadi. Odam ajdodlarining tajribalarini boshqa odamlar bilan muloqatda bo’lib, kitoblardan, madaniy yodgorliklar, san’at asarlaridan oladilar.

Yozma va og’zaki nutq orqali odamlar, insoniyatning ming yillar davomida to’plagan bilimlariga ega bo’ladilar. Markaziy nerv sistemasida tormozlanish. Oliy nerv faoliyatining tiplari. Tormozlanish. Markaziy nerv sistemasida ikki xil fiziologik jarayon: qo’zg’alish va tormozlanish muntazam ravishda davom etib, bir-biri bilan almashinib turadi. Tormozlanish organizm uchun himoya ahamiyatiga ega bo’lib, u nerv hujayralarining zo’riqishi natijasida yuzaga keladigan nevrozning oldini oladi. I. M. Sechenov markaziy tormozlanishni kashf etgan. I. P. Pavlov esa, qo’zg’alish va tormozlanishning o’zaro ta’sir etish jarayonlarini aniqlab, 2 xil tormozlanish borligini ko’rsatib berdi: 1. Tashqi yoki shartsiz tormozlanish 2. Ichki yoki shartli tormozlanish Tashqi tormozlanish shartsiz refleksga o’xshab, tug’ma xususiyatdir. Tashqi tormozlanishning 2 turi farqlanadi. 1. Induksion tormozlanish 2. Himoyalanuvchi tormozlanish Induksion tormozlanishning mohiyati shundaki, biror-bir refleks yuzaga chiqib turgan paytda, to’satdan boshqa bir undan kuchliroq ta’sir paydo bo’lsa, u organizmda yangi refleksni hosil qiladi. Oldingi refleks esa o’zaro induksiya qonuniga binoan o’z faoliyatini to’xtatadi. Bunday tormozlanishning tashqi tormozlanish deyilishiga sabab tormozlanish o’chog’i, faoliyat ko’rsatib turgan reflektor yoyidan tashqarida paydo bo’ladi. Himoyalanuvchi tormozlanish, uzoq davom etgan aqliy yoki jismoniy mehnat natijasida yuzaga chiqadi. Bunda bu faoliyatda ishtirok etgan nerv markazlarining hujayralari charchashi natijasida, ular tormozlanish holatiga o’tadi. Himoyalanuvchi tormozlanish, nerv markazlarining zo’riqishi natijasida yuzaga keladigan noxush holatlarning oldini oladi.

Ichki tormozlanish shartli refleksga o’xshab, hayotiy tajribalar asosida hosil bo’ladi. Ichki tormozlanish, tashqi ta’sir natijasida emas, balki, shartli refleks shartsiz ta’sirlagich bilan mustahkamlanmaganida yuzaga chiqadi. Buni so’nuvchi tormozlanish deyiladi. Bu tormozlanish reflektor yoyining o’zining neyronlarida hosil bo’ladi. Shuning uchun buni ichki tormozlanish deyiladi. Ichki tormozlanishda, shartli refleksning yuzaga chiqishda ishtirok etuvchi nerv markazlari orasidagi vaqtinchalik nerv bog’lanishlari yo’qoladi, lekin ma’lum vaqtgacha uning izi qoladi va takrorlanganda yana yuzaga chiqadi. Ichki tormozlanishga misol tariqasida Hazrati A. Navoiyning “Bor emush avval zamonda bir kishi, doimo yolg’onchilik uning ishi…” deb boshlanadigan yolg’onchi haqidagi she’rini keltirish mumkin. She’rga ko’ra yolg’onchi go’yo uyining yonayotganligidan yordam so’rab dod-voy soladi. Bunga javoban qo’shnilar chelakda suv ko’tarib chiqadilar. Lekin aldanib qoladilar. Yolg’onchi yana qayta-qayta shu tariqa odamlarni aldaydi va nihoyat, haqiqatan uyi yonib dodlaganda, endi qo’shnilardagi “yong’inga nisbatan suv ko’tarib chiqish” shartli refleksi so’nadi, ular yordamga chiqmaydi… Oliy nerv faoliyatining tiplari. Hamma odamlarda ruhiy jarayonlarning kechishida umumiylik bo’lishiga qaramay, har bir odam bizni o’rab olgan dunyoni o’zicha qabul qiladi va u yoki bu hodisalarga o’ziga xos reaksiya ko’rsatadi. Odamning individual aktivlik tipi, hissiyotining darajasini xarakterlovchi belgilarini – odamning temperamenti deyiladi. Temperament – odamning tug’ma xususiyati bo’lib, u nasldan naslga beriladi. Qadimgi grek vrachi va faylasufi Gippokrat temperametni 4 tipga bo’lgan (110-rasm). 1. Melanxolik – kuchsiz muvozanatlashmagan - tormozlanish qo’zg’alishdan ustun tip. 2. Xolerik – kuchli - qo’zg’alish tormozlanishdan ustun bo’lgan tip.

3. Sangvinik – kuchli, qo’zg’alish va tormozlanish muvozanatlashgan, harakatchan tip. yaxshi bo’ladi, biror ishni oxirigacha yetkaza oladilar. Rus sarkardasi M. I.Kutuzov va masalchi I. A. Krilov flegmatik bo’lganlar. Xarakter – bu shaxsning tarbiya, faoliyat, odamlar bilan muloqatda shakllangan xususiyati bo’lib, u odamning o’ziga xos bo’lgan xatti-harakatini, xulq-atvorini belgilaydi. Odamning xarakterini bilib, uning biror-bir hayotiy holatda o’zini qanday tutishini oldindan aytish mumkin. Har bir odam uchun iroda ham muhim ahamiyatga ega. Iroda – bu shaxs o’z faoliyatini ongli ravishda maqsadga yo’naltirilgan holda boshqara olishi va qiyinchiliklarga bardosh bera olish xususiyatidir. Odamning xulq-atvori, xatti-harakati, uning oliy nerv faoliyatining in’ikosidir. Oliy nerv faoliyati odamning nutq va tafakkurida, hissiyot va xotirasida, ko’nikmalari va odatlarida, temperamenti va xarakteri, irodasi va qobiliyatida namoyon bo’ladi. Nutq, tafakkur, hissiyot va xotira Nutq insonning rivojlanish tarixida tafakkur, mehnat faoliyati jarayonida shakllangan. Tafakkurning rivojlanishi nutqning paydo bo’lishi bilan bog’liq. Nutq ta’sirlagich sifatida sezgi organlari orqali qabul qilinib, shartli refleks hosil qilish xossasiga ega (ikkilamchi signal sistemasi asosidagi reflekslarning hosil bo’lishi). Odamning evolutsiyasi jarayonida nutqning rivojlanishi, odamlarning bir-biriga munosabatini osonlashtirib, ongning rivojlanishiga sabab bo’lgan. I.P.Pavlov “ Nutq bizni odam qildi ” degan edi. Lekin Pavlovdan 400 yil oldin Hazrat Navoiy : “Nutq ayladi insonni judo hayvondin, Bilkim gavhari sharifroq yo’q ondin ” degan edilar. Nutq og’zaki va yozma bo’ladi Nutq yordamida biz tashqi muhitni anglaymiz, bilim olamiz, hunar o’rganamiz va bilim-hunarimizni boshqalarga o’rgatamiz. Nutq 2-signal sistemasi sifatida bolaning yoshligidan birinchi signal

sistemasi asosida rivojlanadi. Bolaning bosh miyasining hajmi 750 sm 3 ga yetganda gapira boshlaydi. Olimlar bunga asoslanib, odamning qadimgi ajdodlarining bosh miyasining hajmi 750 sm 3 ga yetgandan keyin nutq paydo bo’lgan deydilar. Tafakkur – bu fikrlash faoliyatining turli tiplari bo’lib, bu tiplar uzluksiz bir-birini almashtirib, to’ldirib turadi. Biror bir ishni bajarishdan oldin, biz shu ishni qay tarzda hal qilish mumkinligini o’ylab ko’ramiz, reja tuzamiz, bo’lib o’tgan hodisalarni analiz qilamiz. Bu holatlarning hammasida biz tafakkur bilan ish ko’ramiz. Tafakkur – bu buyumlar va hodisalarning aloqasi va munosabatlarining muhim xossalarining umumlashgan aksidir. Emotsiya – hissiyot. Odam tafakkur, his etish, qabul qilish, diqqat qilish bilan, dunyoni bilibgina qolmasdan, hayotida yuz berayotgan voqea va hodisalarga nisbatan o’z munosabatini bildiradi. Biz ishlarimiz yaxshi bo’lsa, qoniqish hosil qilamiz va quvonamiz, adolatsizlikka duch kelsak g’azablanamiz, go’zallikdan bahra olamiz, notanish narsalardan hadiksiraymiz (111-rasm). Tashqi va ichki ta’sirlarga javoban qoniqish va qoniqmaslik, quvonch va qayg’u, g’azab va nafrat shaklida yuzaga keladigan subyektiv reaksiyalarni – hissiyot deyiladi. Emotsional holatlar juda ham rang-barang bo’lib, uni 2 kategoriyaga bo’lish mumkin: 1. Musbat hissiyot 2. Manfiy hissiyot Hissiyotlar inson hayotida muhim rol o’ynaydi. Ular faoliyatni va uning natijasini baholash vazifasini bajaradi. Musbat emotsiyalar odamni foydali natijalarga erishishga undaydi. Manfiy emotsiyalar ham zararli ta’sirlardan chetlab o’tishga qaratilgan bo’lib, aktiv harakat qilishga undaydi.

111-rasm. Turli hissiy holatlarda yuz mimikasining o’zgarishi. 1 – odamovulik; 2 – tabassum; 3 – kulgu; 4 – g’azablanish; 5 – nafratlanish; 6 – kinoya; 7 – fikrni jamlash; 8 – hayratlanish; 9 – diqqat qilish. Bundan tashqari hissiyot odamlar bilan munosabatda bo’lishda muhim rol o’ynaydi. Hissiyot tufayli biz bir-birimizni yaxshi tushunamiz, so’zsiz bir- birimizning ahvolimizni bilib olamiz. Turli millat odamlarda asosiy hissiy holatlarning (quvonch, g’azab, qo’rquv, nafrat, hayronlik) ifodalanishi o’xshash bo’ladi. Hissiyot 3 xil ko’rinishda namoyon bo’ladi: 1. Mimika – ya’ni yuz mushaklarining ifodali harakati tarzida 2. Pantomimika – tananing harakatlari tarzida 3. Tovush ohangi va tembrining o’zgarishi tarzida Bundan tashqari, emotsional holat ichki a’zolarning ishida ham ma’lum o’zgarishlarni yuzaga chiqaradi. Masalan, emotsional qo’zg’alish yurak-qon tomir va nafas olish sistemasining faoliyatiga ta’sir qilishi natijasida puls tezlashadi, nafas tezlashadi, chuqurlashadi va qon-tomirlarni kengayib-torayishi natijasida odam oqaradi yoki qizaradi. Hissiyotlar nerv sistemasi va ichki sekretsiya bezlarining faoliyati bilan amalga oshadi. Xotira. Xotira bu o’tmish tajribasini eslab qolish, saqlab qolish va keyinchalik, undan foydalanishdir. Xotirasiz biron-bir narsaga o’rganish, fikrlash

va hech bir ko’nikmalarni bajarib bo’lmaydi. Odamning hayotida yuz beradigan har qanday hodisalar, uning miyasida xotira izini qoldiradi. Xotira qisqa va uzoq muddatli bo’ladi. Agar retseptorlardan miyaga uzatilgan axborot, odamning e’tiborini jalb qilsa, bu axborot qisqa muddatli xotiraga beriladi va u bir necha sekunddan bir necha minutgacha saqlanadi. Bu vaqt tezda hal qilinadigan ishlar uchun kerak bo’ladi. Agar axborot qayta kiritilmasa, u miyada iz qoldirmasdan yo’qoladi. Masalan, telefon axborot byurosidan (09 telefon raqam) biror-bir telefon raqamini so’rab bilib olgach, shu raqamga telefon qilindi. Agar liniya band bo’lsa, miyada bu raqam qaytarib turilmasa, u tezda esdan chiqadi. Hozirda odamning miyasi bir vaqtning o’zida ma’lum hajmdagi axborotnigina eslab qola olishi aniqlangan. Bu hajm 7±2 axborot signallardan iborat. Shuning uchun telefon raqamlarining soni odatda 7 tadan oshmaydi. Odam uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan axborotlar qisqa muddatli xotiradan uzoq muddatli xotiraga o’tkaziladi. Uzoq muddatli xotira maqsadli ravishda amalga oshadi va odamning miyasida kunlab, oylab, yillab va hatto umr bo’yi saqlanib qoladi. Uzoq muddatli xotira bo’lmaganda edi, biz hech qachon hech narsaga o’rganmagan, hech qanday bilimga ega bo’lmagan bo’lar edik. Xotiraning turlari. Voqea va hodisalarni qay tarzda eslab qolishimiz va bunda qaysi sezgi organlari ishtirok etishiga qarab, xotiraning quyidagi turlari farq qilinadi. 1. Harakat xotirasi 2. Emotsional xotira 3. Obrazli xotira 4. Og’zaki-mantiqiy xotira Harakat xotirasi – bu harakatlarni eslab qolish va uni qayta takrorlashdir. U harakat bilan bog’liq ko’nikmalarning asosi hisoblanadi. Yurish, yugurish, velosiped haydash, musiqa asboblarini chalish, yozish kabi ko’nikmalar, harakat xotirasi tufayli avtomatik tarzda amalga oshadi.

Emotsional xotira – bu his-tuyg’u xotirasidir. Agar odam o’tmishda biror- bir hodisaga, odamga, holatga duch kelib, bular unda kuchli hissiyot izini qoldirgan bo’lsa, bu holatlar bilan qayta uchrashganda, o’sha o’tmishdagi holatni boshidan kechiradi. Agar o’tmishda quvonchli holat bilan bog’liq bo’lgan odamni ko’rib qolsangiz, ancha vaqtgacha kayfiyatingiz ko’tarilib yuradi. Aksincha, o’tmishda siz yo’l qo’ygan yomon holat eslatilsa, sizda qizarish va uyalish tuyg’usi yuzaga chiqadi. Obrazli xotira. Obrazli xotira barcha obrazlarning turlarini: ko’rgan, eshitgan, harakat, tuyg’u, hid, ta’mni esda saqlash va qayta yuzaga chiqarish bilan bog’liq. Obrazli xotira ko’z oldiga keltirilish bilan uzviy bog’liqdir. Masalan: biz odamning chehrasini, ovozini, tabiat manzarasini, musiqa, biror-bir ovqatning mazasini eslaymiz. Obrazli xotira odamning turli faoliyatida katta ahamiyatga ega. Masalan, rassom uchun ko’rish sezgisi, musiqachiga eshitish, muhandisga esa fazoviy obrazlarni eslash, ayniqsa, muhimdir. Og’zaki-mantiqiy xotira. Bu xotira, so’z bilan ifodalangan fikrlarni eslab qolish va qayta yuzaga chiqarishdir. Masalan: o’qilgan hikoyani eslab qolish, o’qituvchi tushuntirganlarni eslab qolish, ilmiy tushunchalar va formulalarni eslab qolish bunga misol bo’ladi. Uyqu va uning ahamiyati. Tush ko’rish. Uyqu va uning ahamiyati. Odam umrining taxminan 1/3 qismini uyquda o’tkazadi. To’liq uyqusizlikni odamlar va hayvonlar ochlikka qaraganda og’ir o’tkazadilar. Maxsus o’tkazilgan tajribalarda itlar ovqatsiz 20-25 kun yashab, bunda tana og’irligining yarmini yo’qotganlar, uyqusizlikdan esa tana massasini 5- 13%ini yo’qotganlar va 5-12 kunda o’lib qolganlar. Shunga qaramay, butunlay uyqusini yo’qotgan va normal hayot kechirgan odamlar ham bo’lgan. Ilgari uyqu bosh miya katta yarim sharlarining asosiy bo’limlarining tormozlanishi deb hisoblangan. Buning natijasida, nerv hujayralari dam oladi va ish qobiliyati tiklanadi deb hisoblaganlar. Keyingi yillardagi tadqiqotlar uyqu bu miyaning faqat dam olishi emas, balki uyg’oq vaqtida olingan axborotlarni tartibga

solish uchun zarur bo’lgan, miyaning ishini aktiv qayta qurish ekanligi ma’lum bo’ldi. Uyqu va uyg’oqlikning biologik ritmi tun va kunning almashinuvi bilan bog’liq. Uyqu ham davriy ravishda yuzaga keladigan ochlik, tashnalik kabi odamning tabiiy holatidir. Uyqu va tetiklik bir-biri bilan almashinib turishi kerak. Ortiqcha uzoq vaqt davomida uxlash ham sog’liqqa zarardir. Uyquga ehtiyoj odamning yoshiga va organizmining individual xususiyatlariga bog’liq. Chaqaloqlar 21-22 soat, 1 yoshli bolalar 16-17 soat, 6-7 yoshda 12-13 soat, 13-14 yoshda 9-10 soat, kattalar 8 soat uxlashlari kerak. O’tkazilgan tadqiqotlar uyqu vaqtida miyaning elektrik aktivligi o’zgarib turishi va uyqu bir necha bosqichlardan iboratligini ko’rsatdi. Bu bosqichlardan eng ahamiyatlisi tez va sekin uyqudir. Sekin uyqu 1-1,5 soat, tez uyqu esa 10-30 minut davom etadi. Sekin uyqu davrida, mushaklar bo’shashgan, nafas olish, bir tekis yurak urishi sekinlashgan, ko’z soqqasi harakatsiz bo’ladi. Tez uyquda miya elektromagnit to’lqinlarining tebranishi, yurak faoliyatining ritmi tezlashib, yumuq ko’zlarning tagida ko’z soqqasi harakatlanadi, bosim ko’tariladi, puls va nafas olish tezlashadi. Bularning hammasi uyg’oq odamning miyasining holatini eslatadi. Bunday uyquni paradoksal uyqu deyiladi, chunki odam uyquda bo’lsa ham, miyasi ishlayotgan bo’ladi. Uyquning turlari Odamlarda uyquning quyidagi turlari farq qilinadi: 1. Tabiiy fiziologik uyqu 2. Gipnotik uyqu 3. Narkotik uyqu Uyqu buzilishining ham 3 xili mavjud: Oyparastlik, letargik uyqu, uyqusizlik (insomniya yoki agripniya) Tush ko’rish. Ma’lumki, tez uyquda bosh miya yarim sharlari po’stlog’ining barcha qismida, ayniqsa, ensa sohasida to’liq tormozlanish ro’y bermaydi. Tush ko’rish bu tez uyqu vaqtida miyaning normal faoliyatidir. Agar

odamni tez uyqu davrining oxirida uyg’otilsa, u ko’rgan tushini aniq aytib bera oladi. Tun davomida odam bir necha marta tush ko’radi, lekin hammasi ham esda qolmaydi. Ba’zan tushda kunduzgi muammolarning yechimi ko’rinadi. Tush ko’rish ijodiy faoliyat jarayonining in’ikosidir. Hayotiy va ilmiy masalalarning yechimi tush ko’rish vaqtida kelishiga ko’p misollar bor. D. I. Mendeleyev elementlarning davriy sistemasining yechimini tushida ko’rganligini ta’kidlagan. Bir nemis kimyogari benzolning struktur formulasini tushida ko’rganligini aytadi. Olimlar hali uyqu va tushning tabiatini oxirigacha hal qilmaganlar. Oldinda hali uyqu va tushning hal qilinmagan juda ko’p muammolari turibdi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Oliy nerv faoliyati

Nerv tizimi va oliy nerv faoliyati. Analizatorlar

Bosh miya yarim sharlarining oliy faoliyati nerv tizimining kasalliklari

Oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari

Oliy asab faoliyati fiziologiyasi