Odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik - Медицина - Рефераты

Odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60 KB

Odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik Reja: 1. Odam organizmining o’sishi va rivojlanishi qonuniyatlari. 2. Individual taraqqiyotning davrlari. 3. Biologik yosh haqida tushuncha. 4. Jinsiy yetilish tushunchasi va uning xususiyatlar.

Organizmning o’sishi va rivojlanishi-bu murakkab jarayon bo’lib, hujayralarda sodir bo’ladigan modda almashinuvi bilan bog’liq. Hujayralarning ko’payishi, shakllanishi, yetilishi va hujayra tarkibiga kiruvchi strukturalarni takomillashishi yetilayotgan organizmlarning asosiy struktura va funksional manbai hisoblanadi. Organizm o’z taraqqiyotida bir nechta bosqichlardan o’tadi. Gekkel tomonidan birinchi marotaba “ontogenez” termini kiritilgan. Ontogenez deganda har bir organizmning otalangan tuxum davridan boshlab toki oganizmni o’lish davrigacha bo’lgan davrga aytiladi. Ontogenez yoki organizmlarni individual taraqqiyoti 2 katta bosqichdan iborat: prenatal yoki embreonal davr va postonal yoki tug’ilishdan keyingi davr. Embreonal davr emrionning urug’langan vaqtdan boshlab toki rivojlanayotgan organizm voyaga yetgan hayvonning asosiy morfologik belgilarini egallaguncha bo’lgan taraqqiyot davrini o’z ichiga oladi. Demak, emrional davr jinsiy hujayralarining qo’shilishidan boshlanib, homila a’zo va to’qimalarining rivojlanishi jarayonidan iborat. Embrionning rivojlanishi haqidagi fan-emriologiya deyiladi. Ma’lumki otalanish jarayoni erkak jinsiy hujayrasi- spermatozoid va urg’ochi jinsiy hujayrasi-tuxum hujayrasi o’zaro qo’shilishidan iborat. Spermatozoid xifchinli harakatchan hujayralar turiga kirib, kattaligi 60-70 km ga teng bosh, bo’yin va dum qismlari farqlanadi. Tuxum hujayrasi tuxumdondan yetilib, deametri 130 mikronga teng. Tuxum hujayralari yumaloq shaklga ega, tarkibida yadro, sitoplazma va atrofidan pishiq yaltiroq qobiq bilan o’ralgan. Sitoplazmada sariqlik moddasi teng tarqalgan. Sariqlik moddasi oqsillarni sintez qilinishi uchun zarur energiya manbai bo’lib xizmat qiladi. Otalanish jarayoni tuxum yo’llarida ro’y beradi. Otalangan yoki urug’langan tuxum hujayrasi zigota deyiladi. Zigota bir oz teng davrni o’tib maydalana boshlaydi. Odamda maydalanish to’liq va asinxron bo’lib, hosil bo’lgan hujayralar blastomkerlar deb ataladi. Blastomerlar ikki xil bo’ladi- och va to’q rangli. Och rangli blastomerlar tez bo’linishi natijasida markazda joylashgan to’q

rangli blastomerlarni atrofidan qoplab oladi. Emrionning bu davri –steroblastula deyiladi. Keyinchalik trofoblast orqali embrion ona organizmi bilan bog’lanadi. Markazda joylashgan qoramtir blastomerlarda trofoblast hosil bo’ladi. Bunda embrion tanasi va maxsus emriondan tashqi a’zolar vujudga keladi. Emrional taraqqiyotning keyingi bosqichi-bu blastosistani hosil bo’lishi. Blastosista trafoblasdan bo’shliqdan va emrioblasdan tashlik topgan. Sterroblastulaning bo’shlig’i markazida joylashgan bo’lib, maxsus suyuqlik bilan to’lgan. Bo’shliq atrofida devor kabi trofoblast joylashgan. Embrioblast esa maxsus tuguncha holida trofoblast devoriga birikkan holda joylashgan. Embrional taraqqiyotning keyingi bosqichi-bu gastrulyatsiysa deyiladi. Blastosistaning embrionga aylanish jarayoni-gastrulyatsiya deyiladi. Gastrulyatsiya jarayoni natijasida uchta emrion varaqlari hosil bo’ladi. Bu davr urug’lanishdan so’ng 7-sutkasidan boshalanib, 15-sutkagacha davom etadi. Shu davr ichida emrion bachadon devorining shilliq pardasiga birikadi. Gastrulyatsiya jarayoni bilan parallel holda maxsus embriondan tashqi a’zolar ham hosil bo’ladi. Bu a’zolar embrionning rivojlanishini va hayotiy faoliyatini ta’minlaydi. Bu a’zolarning bir vaqt ichida shakllanishi, ularning yuqori darajada tuzilganligi, embrionning oziq moddalar bilan kislorodga bo’lgan ehtiyojini ta’minlash asosiy funksiyalardan biridir. Bular trofoblast, amnion va sariqlik kopchasi kiradi. Embrionni oziqlanish esa allantoxorion orqali ro’y beradi. Lekin keyinchalik sariqlik ko’pchasi, allantois reduksiyaga uchraydi va ular o’rniga yo’ldosh va kindik tizimchasi shakllanadi. Shu davrdan homila ona organizmi bilan yo’ldosh orqali bog’lanadi. Kindik tizimcha orqali yo’ldoshdan embrionga qon tomirlari orqali zarur oziq moddalar va kislorod uzluksiz ravishda yetkazib beriladi. Binobarin, yo’ldosh va kindik tizimchasi himoya vazifasini ham o’taydi, zararli moddalarni tarqalishiga yo’l qo’ymaydi. Embriondan tashqari a’zolar muvaffaq bo’lib, organizm mustaqil yashashga o’tishi bilan yo’qoladi. Odamda gastrulyatsiya delyaminatsiya yo’li bilan ketadi, natijada avvalo ektoderma va endoderma varaqlari hosil bo’ladi. Keyinchalik mezoderma va asosiy o’q organlar

hosil bo’ladi. O’q organlardan ektodermada birlamchi nerv naychasi shakllanadi, entodermadan esa xorda va birlamchi ichak naychasi hosil bo’ladi. Embrional taraqqiyotning 20-21 kunidan boshlab embrion tanasi butunlay embriondan tashqari organlardan ajraladi. Embrionni ona organizmi bilan tutashtiruvchi organ kindik qini paydo bo’ladi. Har bir embrion varaqlar hujayralarining takomillanishi natijasida o’ziga xos to’qima va organlar hosil bo’ladi. Ektodermadan yoki embrionning tashqi varag’idan butun nerv tizimi, teri epidermiyasi va bezlari, tilning va halqumning shilliq qavatlari hosil bo’ladi. Endodermadan yoki embrionning ichki varag’idan hazm tizimi shilliq pardasining epiteliy qatlami, siydik qopi, nafas olish tizimi, ba’zi bir ekzokren va endokren bezlar hosil bo’ladi. Mezodermadan yoki embrionning o’rta varag’idan biriktiruvchi to’qimaning hamma turlari, chunonchi, xususiy biriktiruvchi to’qima, tog’ay va suyak to’qimalari rivojlanadi. Bundan tashqari silliq qon tomirlari, limfa tizimi, siydik ajratish tizimining siydik kanallari, tuxumdon va urug’don hosil bo’ladi. Embrionning keyingi rivojlanish bosqichlari turli organlar va tizimlar shakllanishi bilan ifodalanadi. 2,5 -oylik embrionda hamma morfologik va funktsional tizimlarning hosil bo’lish tugallanadi. Endi sifat o’zgarishlarga nisbatan, embrionda miqdoriy o’zgarishlar ko’proq ro’y beradi. Embrion tez o’sadi va tug’ilgandan so’ng ontogenezning ikkinchi bosqichi tug’ilishdan keyingi davr boshlanadi. Individual tarraqiyotning davrlari. Odam hayotini yoshga qarab bosqichlarga ajratish olimlar tomonidan turli sxemalarda namoyon etilgan. XIX-XX asrlar chegarasida 1906 yilda N.P.Gundobin tomonidan birinchi marotaba “har xil yoshdagi bolalarning xususiyatlari” degan asarida ontogenezning davrlarga bo’linish sxemasi ko’rsatilgan. 1921 yilda nemis olimi M.Shtrats ontogenezni davrlarga bo’lishda tanani bo’yiga qarab o’sish muddatlarini va jinsiy bezlarni yetilishini asos qilib

oldi. Oxirgi o’ttiz yil davomida V.V.Bunak, G.Grimm, M.S.Maslov, A.V.Nagorniy, A.F.Tur tomonlaridan bir nechta sxemalar yaratildi. Odam ontogenezini davrlarga ajratish juda murakkab masala bo’lib, ilmiy sxemalar yaratilganda organizmning faqat ayrim morfologik, fiziologik yoki bioximik xususiyatlariga asoslanmasdan, balki organizmning butun biologik xususiyatlarni va shu bilan bir qatorda sotsial faktorlarni ham hisobga olish kerak. 1960 yillarda A.V. Nagorniy va uning shogirdlari tomonidan ontogenezning postnatal yoki tug’ilishdan keyingi taraqqiyotini 3 ta davrga ajratishni tavsiya etildi: 1. O’sish davri-bu davrda butun morfologik, fiziologik va bioximik tizimlari shakllanadi. 2. Yetilish davri-organizmning butun biologik xususiyatlari to’liq yetiladi, rivojlanadi va ma’lum vaqt mobaynida o’zgarmaydi. 3. Keksayish davri-bu tana hajmlari kichiklashadi, ma’lum fiziologik funksiyalari sustlashadi. Biologik yosh haqida tushuncha 1965 yilda mashhur antropolok V.V.Bunak odamning biologik yoshini aniqlashdan ontogenez jarayoni 3 ta bosqichdan, ya’ni progressiv, barqaror va regressiv bosqichlardan iborat ekanligini ko’rsatdi. Progressiv bosqichda tana bo’yiga qarab aktiv o’sadi. Organizmda qurilish jarayonlari yemirilish jarayonlariga nisbatan ustunlik qiladi. Miqdoriy va sifatli o’sish to’xtashi bilan bosqich tugallanadi. Barqaror bosqichda organizmning funksional ko’rsatkichlari ma’lum bir stabil holda o’zgarmaydi, teri osti yog’ qatlami qalinlashadi, tananing umumiy vazni oshadi. Regressiv bosqich- tana vazni kamayadi, tana harakatlarining tezligi sustlashadi, organizmning funksional ko’rsatkichlari ham pasayadi. Bu bosqichda yemirilish jarayonlari qurilish jarayonlariga nisbatan ustunlik qiladi. Tavsiya etilgan jadvalda Bunakning individual taraqqiyotining davrlarga bo’linishi ko’rsatilgan.

Postnatal taraqqiyotning davrlarga bo’linishi umumlashtirilgan jadvali qabul qilingan. Bu jadval antropologiyada, pediatreyada va pedagogikada keng qo’llaniladi. 1. Chaqaloqlik davri-1-10 kun. 2. Ko’krak emish davri- 10 kundan 1 yilgacha 3. Erta bolalik davri- 1 yoshdan 3 yoshgacha 4. Birinchi bolalik davri- 4 yoshdan 7 yoshgacha 5. Ikkinchi bolalik davri-8-12 yoshgacha ( o’g’il bolalarda), 8-11 yoshgacha (qizlarda). 6. O’smirlik davri-13-16 yoshgacha(o’g’il bolalarda), 12-15 yoshgacha (qizlarda). 7. Balog’atga yetilish davri- 17-21 yosh (o’g’il bolalarda), 16-20 yosh (qizlarda). 8. Yetilgan davri (I bosqich)-22-35 (erkaklarda), 21-35 (ayollarda); (II bosqich)-36-60 (erkaklarda), 36-55 (ayollarda). 9. Keksalik davri-61-74 yosh (erkaklarda),56-74 yosh (ayollarda). 10. Qarilik davri-75-90 yosh (erkak va ayollarda). 11. Uzoq yashovchilar-90 yosh (erkak va ayollarda). Yoshga qarab o’zgarishlar va jinsiy xususiyatlar. Jinsiy etilish natijasida organizmning qayta ishlab chiqarishga qobilyatli holati-jinsiy etuklik boshlanadi. Qizlarda hayz va bolalarda pollusiya boshlanishi bilan nasl berishga biologik qobilyat va o`spirin yoshlarda 20-24 yoshda shakllansada haqiqiy jinsiy etilishanchagina kechroq-qiozlarda 18-20 yoshda boshlanadi. Bunda nasl qoldirish qobilyati psixologik va sosial etuklik bilan to`ldiriladi.Ayollar organizmining etukligi faqat homilador bo`lish, homiladorlik va tug`ish qobilyati bilan tugallanmaydi. Yangi tug`ilgan bolani, keyin esa emizikli bolani parvarish qilish,uni munosabatda bo`lishga o`rgatish, yangi odamning jismoniy va ma`naviy rivojlanishi uchun sharoit yaratish zarur.

Bolaning otasi homiladorlikni ta`minlashga qobilyatli bo’libgina qolmay, balki ayolga uni olib yurish va bolani parvarish qilish uchun, uning rivojlanishi va tarbiyasi uchun hamma sharoitni ta’minlab berish kerak. Manashu ishlarning hammasiga odam 15-16 yoshda qobiliyatli bo’ladimi? Albatta yo’q. U faqat jismoniy yetilibgina qolmay, ham ma’naviy, ham sotsial to’la qimmatli shaxs bo’lishi, oila qurish va bolalarni tarbiyalash yuzasidan axloqiy va moddiy ma’suliyat ni o’z ustiga olishga qobiliyatli bo'ladi. Organizmning rivojlanish jarayoni embrion va yangi tug’ilgan bolalarda bir tekis bormaydi. Embrion davrida gavdaning yuqori qismi yo’ldoshdan keladigan toza qon bilan ko’proq ta’minlanadi. Shuning uchun ham embrionning bir bo’lagi organizmning pastki qismiga nisbatan yaxshi rivojlanadi. Jumladan yangi tug’ilgan (bu davr 3-4 haftagacha cho’ziladi) chaqaloqning kallasi bo’yinning 1 / 2 bo’lagiga (kattalarda esa 1/7-1/8 bo’lagiga) teng keladi. Chaqaloqlarning oyoqlari juda kalta bo’lib, deyarli qo’llariga teng turadi. Chaqaloqlarning uzunligi 50sm, og’irligi 3000-3500 g gacha bo’ladi. Chaqaloq tug’ilgach ehtiyoj orqali nafas oladi, qon aylanishi mustaqil bo’lib, o’pkada tozalanadi. Modda almashinuvi jarayoni hazm qilish tizimi orqali bajariladi. Shunday qilib, yangi tug’ilgan chaqaloqlar gavdalarining shakllari va tuzilishidan keskin farq qiladi. Bola tug’ilganidan keyin organizmdagi rivojlanish davrida mavjud bo’lgan qismlarning kattalashishi hisobiga boradi. Gavdaning rivojlanish jarayoni bir tekisda davom etmaydi. Shuning uchun bu rivojlanish jarayoni to’t davrga ajratib o’rganiladi. 1. Chaqaloqning tishlari chiqmagan, ko’krak emish davri 4 haftadan 1 yoshgacha bo’ladi. Bu davrda chaqaloqning qorni ko’kragiga nisbatan ko’tarilgan bo’lib, chig’anog’i tor bo’ladi, miya po’stloq osti yadrolari yaxshi rivojlana boshlaydi. 2. Sut tishlarining chiqish davri 1-7 yoshgacha davom etadi. Bu davrda bolalarning bo’yiga qarab o’sishini oyoqlarining rivojlanishidan bilinadi, o’g’il bolalar bilan qizlarning tashqi belgilari sezilarli darajada rivojlanmagan bo’ladi. 3. Biseksual bolalik davri 8-15 yoshgacha bo’lib, o’g’il bolalar bilan qizlarning gavdalarida tashqi ko’rinishdagi ikkilamchi belgilar rivojlanadi.

Qizlarning yog’ to’qimalari o’g’il bolalarga nisbatan yaxshi takomillashadi, terisida tuklari kam bo’ladi, ko’krak bezlari yaxshi rivojlanadi. O’g’il bolalarning terisi sertuk dag’alroq bo’lib, ko’krak bezlari qoldiq sifatida uchraydi. 4. Balog’atga yetish (o’spirinlik) davri 15-20 yosh. Bu davrda o’g’il bolalar o’spirin bo’lib, qizlar (13-14 yoshdan 18 yoshgacha), balog’atga yetadi. Organizmning umumiy rivojlanishi 23-25 yoshgacha davom etadi. Shunday qilib erkak va ayol ajratadigan (jinsiy a’zolar va bezlardan tashqari) ikkilamchi yoki tashqi alomatlar paydo bo’ladi. Umuman ayollar tanasi erkaklar tanasiga qaraganda uzunroq bo’lib, qo’l va oyoqlari kattaroq, yelkalari qisqaroq, chanoq bo’lagi keng va kattaroq bo’ladi. Ayollarning bo’yi erkaknikidan pastroq, og’irligi esa o’rtacha, bir oz kam bo’ladi. Erkak muskullarining jami vazni umumiy gavda vaznining 40% ni tashkil etsa, ayollarda erkaklarga nisbatan 8-10% kam bo’lib, 32% ni tashkil qiladi. Ayolning ko’krak qafasi erkaknikiga nisbatan kalta va torroq, qorin kattaroq bo’ladi. 5.O’spirinlik davridan katta yoshga o’tish, ayollarda 20 yoshdan 40 yoshgacha, erkaklarda 25 yoshdan 45 yoshgacha davom etib, so’ngra keksalik va 70 yoshdan boshlab esa qarilik davrlari boshlanadi. Uzoq umr ko’ruvchilar 90 yoshli odamlardan boshlab hisoblanadi.

Adabiyotlar 1. Ivaniskiy M.F.Anatomiya cheloveka. M.,1985. 2. Lipchenko V.Ya., samusev R.P. Atlas normalnoy anatomii cheloveka. M., 1988. 3. Nikityuk B.A., Chtesov V.P. Morfologiya cheloveka. M.,1983. Xudoyberdiyev R.I. Odam anatomiyasi.T.,1975.

Похожие

Valeologiya fani haqida ma’lumot . Fanning rivojlanishi va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi

Valeologiyaga kirish. Odam salomatligi haqida hozirgi zamon tushunchalari

Irsiyat va salomatlik

Tibbiy yordamning anatomik – fiziologik asoslari. Odam organizmining tuzilishi. Tayanch – harakatlanish tizimi

Salomatlik va faol harakatchanlik