Salomatlik va faol harakatchanlik - Медицина - Рефераты

Salomatlik va faol harakatchanlik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Salomatlik va faol harakatchanlik Reja: 1. Chiniqtirishning foydasi. 2. Chiniqtirish tamoyillari. 3. Havo bilan chiniqtirish. 4. Suv bilan chiniqtirish. 5. Sportchilarni chiniqtirishning o’ziga xosligi.

Chiniqtirish-bu organizmning atrof-muhitning noqulay omillariga, ayniqsa, sovuqqa bardoshliligini oshirishga yo’naltirilgan tadbirlar kompleksidir. Tana sovuganda dastlab teri tomirlari torayadi, qon ichki organlarga qo’yiladi, teri oqaradi, shu bilan bir vaqtda yurak qisqarishlari tezlashadi va kuchayadi, qonning arterial bosimi ko’tariladi, issiqlik mahsulini kuchaytirishga olib boruvchi titrash paydo bo’ladi (muslullar beixtiyor qisqaradi); bu vaqtda tana temperaturasi ko’tariladi. Shundan keyin teri qizaradi va butun tana bo’ylab issiqlikni sezish holati paydo bo’ladi, chunki issiqlik mahsuli issiqlik yo’qolishini oshira boshlaydi. Keyinchalik soviganda teri qaytadan oqaradi, lablar ko’karadi, tana bo’ylab titroq boshlanadi, bu organizm haddan tashqari soviganligining belgisidir. Sovuqning har kungi ta’siriga organizm o’rganadi va kamroq ta’sirlanadi; sovuq birmuncha uzoq vaqt va intensiv ta’sir etgandagina haddan tashqari sovish belgilari paydo bo’ladi. Shu bilan bir vaqtda organizmning yuqumli kasalliklarga bardoshliligi oshadi. Organizmni chiniqtirish-o’ta davolovchi vosita bo’lib, talaba sog’ligini mutadil ushlab turish vazifasini bajaradi. Ilmiy tekshirish tadqiqotlari keyingi payt shuni ko’rsatmoqdaki, organizmni chiniqtirish har xil surunkali xastaliklar bilan chalinishni oldini oladi, uzoq umr kechirish va aqliy hamda jismoniy ish qobiliyatini me’yoridan saqlab turish imkonini oshiradi. Organizmni chiniqtirishni doimiy olib boruvchilar orasida har xil xastaliklar 24 barobar kam uchrar ekan. Bundan tashqari, chiniqish organizmning umumiy quvvatini oshirish xususiyatiga ham ega. Organizm tonusini oshiradi, markaziy nerv tizimini mo’tadillashtiradi, qon aylanishi doirasida qon oqish harakatini yaxshilaydi, moddalar almashinuvini jadallashtiradi, organizmni har xil tashqi ta’surotlarga chidamliligini oshiradi. Chiniqish, bundan tashqari organizm termoregulyatsion apparatiga ijobiy ta’sir etib, har xil meteofaktorlar salbiy ta’sirini oldini oladi. Buning natijasida

organizm o’zini mo’tadil ichki holatini bir me’yorda ushlab turadi. Meteofaktorlarni keskin o’zgarishi natijasida ham organizm o’z mo’tadilligini saqlay oladi. Chiniqish asosan MNTga ta’sir etib, organizmdagi barcha a’zolarni faollashtirish, boshqarish qobiliyatiga ega. Chiniqish muolajalari ayniqsa, organimni jismoniy hamda aqliy ish faoliyatini, sog’liqni takomillashtirish va kasalga chalinishiga chidamlilikni oshiradi. Organizmni chiniqrtirish asosan, jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish vaqtida ba’zi bir chiniqtirish muolajalari bilan amalga oshiriladi. Organizmni chiniqtirish turli yoshda ham o’z samarasini beradi, ammo chiniqtirish qancha vaqtli boshlansa, shuncha maqsadga muvofiq bo’ladi. Ammo shuni esda tutmoq kerakki, o’tkir kasalliklarda va surunkali xastaliklarni kuzatish paytida chiniqish muolajalarini qo’llamaslik lozim. Chiniqtirish usullari . Cho’milish-chiniqishning eng yaxshi usuli. Havo harorati 24-25 0 va suv harorati 20 0 dan past bo’lmasa, cho’milish tavsiya etiladi. Suvda 10-15 minutdan ko’p turmaslik kerak. Cho’milishni yozdan boshlab organizm moslashib olguncha 3-5 minut o’tgach, suvdan chiqilgani ma’qul. Ovqatlangach darhol cho’milish yaramaydi. Ovqatlangandan 1-1,5 soat o’tgach suvga tushish mumkin. Qizib turib suvga tushish yaramaydi. Havo bilan chiniqtirish. Havo bilan chiniqtirish (havo vannalarini qabul qilish)=- yoqimli hamda xavfsiz chiniqtirish muolajasi hisoblanadi. Bu chiniqtirish usulida havoning harorati katta ahamiyatga ega. Issiqlik sezish qobiliyatiga qarab havo apparati 3 ga bo’linadi: 1. Issiq(iliq)-bunda havo harorati 20-30% 0 C bo’ladi. 2. Sovuqroq-bunda havo harorati 14-20 0 C bo’ladi. 3. Sovuq-bunda havo harorati 10 0 C dan past bo’ladi.

Havo vannalarini eng yaxshi qabul qilish vaqti bu yozdadir hamda atmosferada havosi toza, musaffo joylardadir. Havo vannalarini asosiy yotgan holatda, o’tirib yoki yurib, harakat qilib qabul qilish mumkin. Sovuqroq yoki sovuq vanna qabul qilayotgan vaqtda albatta jismoniy mashqlarni bajarish lozim. Yomg’ir yog’ayotganda, tumanda yoxud shamol tezligi 3m/s dan oshganda havo vannasini qabul qilish man etiladi. Havo vannalarini me’yorda qabul qilish ikki xil yo’l bilan amalga oshiriladi, ya’ni havo haroratini sekin pasaytirish bilan hamda havo vannasini harorati bir me’yorda b’olib, muddatini uzaytirish bilan. Havo vannasini birinchi bor qabul qilayotgan talabalarga 20-30min vaqt mobaynida 15-20 0 C haroratda amalga oshiriladi. Keyinchalik bu ko’rsatkichni uzaytirish mumkin. Sovuq vannalarni faqatgina yaxshi chiniqqan odamlargina olsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Sovuq vannalarni qabul qilish muddati 5-10min dan oshmasligi lozim. Havo vannalaridan tashqari ochiq, toza havoda sayr qilish yoki mashqlarni bajarish ham organizmga ijobiy ta’sirini o’tkazadi. Suv bilan chiniqtirish Suv muolajlari: - bu chiniqtirishning jadal muolajasi hisoblanadi. Chiniqtirishning asosiy omili bu suvning haroratidir. Suv muolajalarini doimiy ravishda qo’llash, shamollash kasalliklarini eng asosiy profilaktikasi hisoblanadi. Suv muolajalarini to’g’ri qabul qilish uchun sovuq suvning organizmga ta’sirini bilish kerak. Tana yuzasiga sovuq suv ta’sir etganda organizm javob beradi.Avval tomirlarning tez qisqarishi tufayli qon ichki organlarga intiladi. Teri rangpar va sovuq bo’lib qoladi. Bu vaqtda odam sovuq yeydi-birlamchi faza. Keyin ikkinchi fazada issiqlik “ishlab chiqaradi”, qon teriga oqib kela boshlaydi va sovuq yeyish iliqlikni sezish bilan almashadi. Tomirlarning birinchi fazada torayishi va ikkinchi fazada kengayishi teri tomirlari uchun mashq bo’lib, u harorat o’zgarishi sharoitida mukammallashib boradi.

Agarda sovuq uzoq vaqt ta’sir etsa, uchinchi faza-teri tomirlari kengaygan holda qoladi, ulardagi qon oqimining harakati susayadi, qon to’xtaydi va ikkilamchi sovuq urish sodir bo’ladi. Bu holatda organizm kun mobaynida issiqlikni yo’qotadi. Shuning uchun suv bilan terining ikkilamchi reyaksiyasini hosil qilish kerak, ya’ni tomirlarning kengayishidan boshlab, iliqlik sezish hosil bo’lguncha. Uchinchi fazani hosil bo’lishini oldini olish kerak. Agarda uchinchi faza hosil bo’lsa,suv muolajalarini to’xtatish va isib olish zarur, buning uchun bir qancha harakat qilish kerak. Agarda tomirlar reaksiyasi kech qolsa, tanani sochiq bilan ishqalash va jismoniy mashqlar qilish kerak. Suv muolajalaridan oldin isinish kerak emas, chunki sovuq suvga teri aytarli reyaksiya bermaydi va qizarish, isinishning o’rniga, yanada sovuq yeyish sodir bo’ladi. Suv bilan chiniqish uchun eng qulay payt bu yoz va kuzdir. Muolajalarni yaxshisi, ertalab uyqudan turgach yoki ertalabki badantarbiyadan so’ng bajarish kerak. Birlamchi suv muolajalarini havo harorati 17-20 0 C va suv harorati 30-34 0 C da bajarish kerak. Keyinchalik har 3-4 kunda suv foni 1 0 C ga tushib turiladi va 1,5-2 oyda 20-16 0 C va undan pastroqqa tushiriladi. Muolaja vaqtida hech qanday yoqimsiz ta’sirotlar va sovuq yeyish bo’lmasligi kerak. Yuqorida bayon etilgandek, chiniqishning asosiy omili muolajalarining uzoqligi emas, balki suv harorati asosiy hisoblanadi. Shuning uchun quyidagi qoidaga rioya qilish kerak: suv qanchalik sovuq bo’lsa, tanani suv bilan ta’siri shunchalik qisqa bo’lishi kerak. Suv bilan chiniqishda quyidagilar tavsiya etiladi: ishqalanish, suv qo’yish, dush, suzish. Suv bilan artinib chiniqish ham yaxshi. Bu muolajani suv harorati taxminan 28-30 0 dan boshlanadi, keyin uni har 2-3 kuda 1 0 dan 15-18 0 gacha asta-sekin pasaytirib boriladi. Bunda gavdaning yuqori qismidan boshlab gazlama yoki mochalkada artiladi; sochiq bilan oyoqlardan yurakka tomon yoqimli issiq paydo bo’lguncha artiladi. Keyinchalik suv quyib, sovuq dushda yuviishga o’tish mumkin. Bunda suv harorati so’ngi artinishlardagiga qaraganda 2-3 0 yuqori

bo’lishi va 2-3 kun o’tgach uni 1 0 ga pasaytirish mumkin, ammo 17-15 0 dan pasaytirmaslik kerak. Ishqalanish - suv bilan chiniqishning birlamchi bosqichi. Bir necha kun davomida ho’l sochiq, gubka yoki qo’l bilan ishqalaniladi. Avval faqat bel, keyinchalik butun badanni (yuqori qismlardan boshlab), qo’l va belni suv bilan ishqalab, keyin sochiq bilan quruq qilib artiladi. Keyinchalik oyoqlar artiladi. Hamma muolaja ishqalash bilan birga 5 minutdan oshmasligi kerak. Suv qo’yish- chiniqishning keyingi bosqichi. Bunda past haroratli suvga, past bosimli suv oqimi qo’shiladi. Bunda suv bir idishdan qo’yiladi. Suv qo’yilgach energiya ravishda tana sochiq bilan artiladi.Muolajaning davomiyligi 3-4 minut. Dush- bu yanada energik muolajadir. Bunday chiniqish uchun o’rta me’yordagi suv oqimini veer va yomg’ir shaklidagi dush holatida qabul qilinadi. Sovuq suv va mexank qo’zg’lish birgalikda organizm uchun chiniqish uchun yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Muolajadan so’ng albatta tanani sochiq bilan energik ishqalash bilan tugashi zarur. Dushdan so’ng odatda ko’tarinki ruh paydo bo’ladi. Suv bilan chiniqishni avval yengil muolajalardan boshlanadi. Suv harorati 33-34 0 C . Keyin suv haroratini har 3-4 kunda darajaga va sekin-astalik bilan (1,5- 2 oyda) salomatligiga va kayfiyatga qarab 20-18 0 C va past harakatga tushiriladi. Suv muolajalari paytida hech qanday yoqimsiz qismlar va sovuq yeyish holatlari bo’lmasligi kerak. Yuqori darajadagi chiniqishda kontrast dush qo’llash mumkin. Uning mohiyati shundaki, bu muolaja paytida 20 0 C va undan yuqori o’zgarishi bilan qo’llaniladi. Ochiq havoda cho’milish –chiniqish uchun eng qulay usul. Bunda havo, suv va quyosh nurlari organizmga har tomonlama ta’sir etadi. Cho’milishni suv harorati 11-13 0 C, havo harorati 14-15 0 C bo’lganda to’xtatiladi. Ertalab va kechki soatlarda, birinchi kunlari kuniga 1 marta, keyinchalik 2-3 marta, 2-4 soat oralig’da cho’milish mumkin. Suvda har kun harakatlanish va suzish kerak. Suv qanchalik sovuq bo’lsa, harakatlar shunchalik faol bo’lish kerak. Cho’milishning davomiyligi suv

harorati, ob-havo va kayfiyatga bog’liq. Tana harorati pasayishi bilan suvda bo’lish tavsiya etilmaydi. Qor bilan ishqalanish muolajasiga suv bilan uzoq chiniqishdan so’ng o’tish mumkin. Bu muolaja boshlanishida tananing yuqori qismi ishqalaniladi. Qor bilan ishqalash tez va faol bajariladi. Davomiyligi 1-2 minut. Keyinchalik yaxshi kayfiyat va chiniqish darajasiga qarab,qor bilan ishqalanish ochiq havoda o’tkaziladi. Qattiq sovuqda va kuchli shamolda ochiq havoda bu muolajani o’tkazish tavsiya etilmaydi. Chiniqish uchun mahalliy suv muolajalari o’tkaziladi. Bulardan eng ko’p tarqalgani-oyoqlarga suv qo’yish va tomoqni sovuq suv bilan chayishdir. Bu muolajalar organizmni shamollashlarga nisbatan chidamliligini oshiradi. Quyosh nurlari bilan chiniqish- ultrafiolit nurlari organizmga yaxshi ta’sir qiladi. Ularning ta’sirida MATning tonusi oshadi, terining himoya kuchi ortadi, ichki sekretsiya bezlarining faoliyati ko’tariladi, modda almashinuvi hamda qon tarkibi yaxshilanadi, terida vitamin D hosil bo’ladi. Bundan tashqari quyosh nurlari kasal qo’zg’atuvchi mikroblarni o’ldiradi. Quyosh nurlari quyosh radiatsiyasining ma’lum bir dozasida yaxshi ta’sir qiladi. Quyosh nurlari- kuchli ta’surot bo’lib, ortiqchasi zarardir. Faqatgina sekinlik bilan quyoshga o’zgarish va ma’lum bir quyosh dozasini qabul qilishgina organizmni mustahkamlaydi va uning ishchanligini oshiradi. Ba’zi bir kasalliklarda (o’pka tuberkulezi, yalig’lanish jarayonlari, yomon sifatli o’smalar va boshqalarda) quyoshda toblanish mumkin emas. Quyosh vannasi yoki quyoshda qorayish yaxshi chinqtiradi. Turli mashqlar, o’yinlar bajarib turib quyoshda qorayish foydali. Dastlab quyosh vannalari ko’pi bilan 5-10 minut davom etadi; shu vaqt ichida orqani, ko’krakni, yon tomonlarni quyoshga o’girib, bir tekis aylantiradi. Boshni quyoshning tik nurlaridan bir bo’lak oq mato, yoki panama bilan himoya qilinadi. Uyquchanlik bosh og’rig’i, yuqori darajada ta’sirlanish paydo bo’lganda, chiniqtirish muolajasi vaqtinchalik to’xtatiladi. Muolajaning umumiy davomiyligi, asta-sekin 40-60 minutga va undan ko’proqqa yetkazish mumkin. Har 30 minut o’tgach, soyada 10-15 minut albatta

dam olinadi. Mamalakatimiz janubida soat 8 dan 11 gacha, o’rta mintaqalarda esa soat 10-dan 12 gacha qorayish eng xavfsiz va foydalidir Quyosh nuri bilan chiniqish- bu quyosh vannalarinini qabul qilishdir. Bu muolaja havo vannalaridan kuchlidir, chunki bunda organizm bir vaqtda quyosh va havo ta’siriga uchraydi. Quyosh vannalarini ertalab, yer va havo kamroq qizigan va issiqlikni yengil o’tkazish mumkin bo’lgan paytda qabul qilinadi. Quyoshda toblangach, suv muolajalarini qabul qilish mumkin. Quyosh bilan chiniqishni yotgan holda va harakatda qabul qilsa bo’ladi. Bosh och rangdagi bosh kiyim kiygan holda yoki usti doim himoyalangan bo’lishi kerak. Muolajadan so’ng ozgina dam olish, dush qabul qilish tavsiya etiladi. Uqusiz quyoshda toblanish, badanning issiq urishiga, olib keladi. Isib ketish issiq yoki quyosh urishiga olib keladi. Chiniqish tamoyillari Chiniqish asosan to’g’ri olib borilgan muolajalar natijasidagina o’z samarasini ko’rsatadi. Ilmiy tekshiruvlar va amaliyot tajribalari shuni ko’rsatmoqdaki, gigiyena chiniqish asoslari quyidagilardan iborat ekan: -sistematiklar (davomiylik); - har doim va ketma-ket bajarish; - alohida yondashish; - vositalar hamda shakllarni bir-biri bilan almashtirish; - faol tartib; - umumiy hamda shaxsiy muolajalarni bir-biri bilan almashtirib bajarish; - o’z-o’zini boshqarishni kuzatish. 1. Sistematik (davomiylik) tamoyili-bu chiniqish muolajalarini har doim va har kuni bajarishga qaratilgan. Agar bu chiniqtirish muolajalari 2-3 haftacha amalga oshirilmasa, organizmni tashqi omillarga chidamliligi va reaksiyasi susayadi. Bundan kelib chiqadiki, biz chiniqtirish muolajalarini doimiy ravishda amalga oshirishimiz maqsadga muvofiqdir.

2.Har doim va ketma-ket bajarish tamoyili- bu chiniqtirish muolajalar hajmini oshirib borishdan iborat. Bu muolajada avvalo eng oddiysidan boshlab, to murakkab muolajalarga ketma-ket amalga oshirib borish lozim. 3.Alohida yondashish- bunda eng avvalo insonni yoshiga, jismoniy hamda ruhiy holatiga qarab chiniqtirish muolajalari belgilanadi, chunki har bir insonni organizmi har xil. 4. Vositalar hamda shakllarni xilma-xilligi natijasida organizmni har tomonlama chiniqishini amalga oshirish mumkin. Vositalar hamda shakllarni xilma-xil bo’lishi va ularni o’z navbatida almashtirib foydalanish organizmni har xil tashqi meteofaktorlarga bo’lgan chidamliligini oshirish. 5.Faol tartib natijasida chiniqishning samarasi oshadi, chunki bu muolajada har xil jismoniy mashqlardan mushaklarni harakatga keltiruvhi mashqlarni bajarish kerak. Shuning uchun ham ba’zi bir sport turlari, ya’ni suzish, chang’i sporti, yengil atletika, alminizm, turizmlar yuqori chiniqish samarasini beradi. 6.Umumiy hamda mahalliy muolajalarni bir-biri bilan almashirib bajarish natijasida organizmga ta’sir etayotgan tashqi muhit, ta’surotiga chidamliligini oshiradi. Umumiy muolajalarda organizmga to’liq ta’sir ko’rsatib chiniqish, shaxsiy muolajalarda esa tananing ba’zi bir joylariga ta’sir ko’rsatib chiniqtiriladi. 7. O’z-o’zini boshqarishni kuzatish- bu chiniqtirish muolajalarini amalga oshirish jarayonida o’z-o’zini boshqarishga qaratilgan. Organizmni yaxshi va samarali chiniqtirilganligini qo’yidagi holatlar bilan baholash mumkin. Bunda tiniqib uxlash, ya’ni ishtaha, organizmni aqliy hamda jismoniy ruhiyatini ko’tarilganligi, ish qobiliyatining jadalligi bilan belgilanadi. Bu belgilarni aksi esa organizmni noto’g’ri chiniqtirilganligidan dalolat beradi. Bunday holatda tezda shifokorga murojaat qilmoq lozim. Jismoniy mashq bajarilayotgan vaqtda hamda dam olish vaqtida ochiq havoda bo’lmoq va yengil, qulay kiyim kiymoq maqsaqga muvofiqdir. Sportchilarni chiniqtirishning o’ziga xosligi

Chiniqish sportchilar uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib, u sportdagi tayyorgarlikning asosi hisoblanadi. Bu sog’liqning mustahkamlanishiga va sportdagi yuqori natijalarga erishishga sabab bo’ladi. Chiniqqan sportchilar kamroq kasal bo’ladilar, natijada u muntazam ravishda mashg’ulotlarga qatnashadi, oqibatda musobaqalarda yuqori yutuqlarga erishadi, musobaqalar esa murakkab iqlimiy geografik issiq va sovuq iqlim, o’rta tog’, o’zgaruvchi iqlim sharoitida o’tadi. Bunday murakkab iqlimiy-geografik sharoitlaridagi chiniqishlar tezkor adaptatsiyani talab qiladi, bu esa chiniqqan sportchilardagina bo’ladi, chunki yuqorida bayon etilganidek, organizmning adaptatsion jarayoni chiniqqan sportchilarda tez va oson kechadi. Yana bir muhim holat shuki, bu shamollashlarning profilaktikasidir. Shamollashlar tufayli sportchilarni muntazam mashg’ulotlarga qatnasha olmaganligi va o’zining sportdagi mahoratini oshira olmasligi haqida ancha misollar keltirish mumkin. Ko’pincha shunday holatlar bo’ladiki, tasodifiy shamollash tufayli sport musobaqalari qoldiriladi, natijada butun komanda a’zolari aziyat chekadi. Tekshiruvlar shuni ko’rsatadiki, muntazam ravishda sportchilarni yopiq joylarda shug’ullanishi chiniqtirishni buzilishiga olib keladi. Keskin iqlim sharoitida, quyosh radiatsiyasi va boshqa meteorologik omillar ta’sirida himoya reyaksiyasining susayishiga olib keladi. Shuning uchun uzoq vaqt yopiq sharoitda jismoniy mashq qiladigan sportchilarga doimiy ravishda turli usullarda chiniqish tavsiya etiladi. Sportchilarni chiniqtirishni umumlashtirilgan ravishda sport turiga va tayyorgarlik darajasiga qarab qilinadi. Lekin hamma holatlarda yuqorida bayon etilgan holatlarga rioya qilish kerak. Chiniqtirishda yuqori ko’rsatkichlarga erishish uchun yil davomida ochiq havoda muolaja o’tkazish tavsiya etiladi. Yilning issiq kunlarida ehtiyot bo’lish kerak, chunki uzoq vaqt stadionlarda oftob bo’lishi sog’liq uchun salbiy ta’sir qiladi (tezlik susayadi, harakat koordinatsiyasi buziladi). Shuning uchun sportchilarni oftob tagida bo’lishini kun

tartibiga rioya qilish asosida va sportchining individual xususiyatlariga asoslanib tuzish kerak. Xulosa qilib aytish mumkinki, sportchilarni muvaffaqiyatli chiniqishi uchun gigiyenik qoidalarga rioya qilgan holdagina amalga oshirish mumkin. Musobaqalardan oldin organizm reaktivligi yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lishi uchun chiniqishga katta ahamiyat berish lozim. Valeologiya muammolari: Qarindosh-urug’ orasidagi nikohlar O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tashabbuslari va g’ayratlari tufayli mamlakatimizda jismonan baquvvat, ma’naviyatga boy, axloqan yetuk, intelektual rivojlangan, yuqori bilimli, har taraflama barkamol avlodlarni shakllantirish borasida hissa qo’shgan fuqorolarni taqdirlash uchun tasdiqlangan “So’g’lom avlod uchun” orderining birinchi davlat mukofotlari qatoridan o’rin olgani davlatimiz tomonidan millatimiz kelajagiga oliy darajali diqqat- e’tiborning tasdig’idir. Barkamol avlod shakllanishi uchun ularning jismonan salomat bo’lishi asosiy o’rin tutadi. O’z navbatida kelajak avlodlar salomatligini belgilovchi omillar orasida millat irsiyoti (genofondi) va bugungi avlodlarning unga munosabati hal qiluvchi ahamiyatga ega. Millatning, xalqning irsiyoti har qanday yurtning eng bebaho boyligidir. Irsiyot millat namoyondalari organizmni, a’zolari to’qimalari va hatto hujayralarining moslashuv xususiyatlarini nasldan-naslga benuqson o’tishini ta’minlaydi. Organizm moslashuv xususiyatining yetuk darajada bo’lishi salomatlikning asosiy omilidir (Gulyamov N.G., safarova D.D., 2005). Ammo irsiyot ham o’z navbatida turli omillar ta’sirida o’zgaruvchanlik xususiyatiga ega. Turli omillarning qator avlodlar organizmiga muntazam va turg’un ravishda ta’sir etib borishi natijasida avloddan-avlodga o’tgan sari ularning irsiy xususiyatlari ijobiy yoki salbiy tomondan o’zgarishlariga sabab

bo’ilshi aniqlangan. Avlodlar irsiyatiga salbiy ta’sir etuvchi omillardan biri- jamiyatda qarindosh-urug’lar orasidagi niokhlar salmog’innig darajasidir. Olimlarning ta’kidlashlaricha, millat irsiyatining qudratli bo’lishini, irsiy kasalliklarning nasldan-naslga o’tgan sari kamayishini ta’milash borasidagi vazifalar orasida qarindosh-urug’lar orasidagi nikohlarni kamaytirish muammosi yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Ularning fikrlaricha, Markaziy osiyo mamlakatlarida bunday nikohlarning kamayishi aytosom-resessiv irsiy kasalliklarning nasldan-naslga o’tish va uchrash darajasini kamaytirishga imkon beradi. (YU.G. Richkov, K,N, Nishonboyev, F.A Xamroyev, O.E. Eshonqulov 2000) . Turli millatlar va dinlarga mansub xalqlar orasida dunyoning turli davlatlarida, ayniqsa Afrika va Osiyo mamlakatlarida, yaqin qarindoshlar (xolavachchalar, amakivachchalar, ammavachchalar, tog’a-jiyanlar, ularning farzandlari va h.k) orasida tuziladigan nikohlar salmoqli o’rin tutadi. O’zbekiston hududi ham bundan istesno emas. Milliy, diniy urf-odatlar, davlat qonunlari bunday hollarda to’siq bo’la olmasada, ammo ularning salmog’i ortib ketishini hech qachon ma’qullamaganlar. Olimlar tomonidan o’tgan asrning 50-60 yillarida amalga oshirilgan izlanishalar natijalarini ko’rsatishicha, dunyoning turli qit’alarida va mamlkatlarida qarindosh-urug’lar orasidagi nikohlar salmog’i turli ekanligi aniqlangan. Bu ko’rsatkichlar mamlakat aholisining miqdoriga, milliy tarkibiga, mamlakatning geografik joylanishiga, iqtisodiy rivojlanganlik darajasini hamda xalqining migratsiya qilish imkoniyatlari bilan uzviy bog’liq ekan. Iqtisodiy rivojlanish darajasi yuqori, aholisi miqdori ko’p migratsiya qilish imkoniyatlari keng bo’lgan Yevropa va Shimoliy Amerika qit’alarining mamlakatlarida qarindosh-urug’lar oralaridagi nikohlar salmog’i dunyo bo’yicha eng kam-o’rtacha 2,5-3% kamdan-kam hollarda esa 9-10% gacha uchrashi , iqtisodiy rivojlanishi jihatidan qoloqroq, aholisi turli guruhlarga ajralgan holda yashovchi va migratsiya qilish imkoniyatlari cheklangan Afrika va Osiyo qit’alarining mamlakatlarida esa bu ko’rsatkichlar o’rtacha 9-10% ni tashkil qilgan. Qarindosh-urug’lar orasida

nikohlarning salmog’i Gveniya mamlakatlarida o’rtacha 29,91% ni, Hindistonning janubida 39,37% ni tashkil qilgan bo’lsa, misrning janubiy aholisi orasida hattoki 75-76% ni tashkil qilgan (F.Fopgel, A.Motulski, 1990). Bunday nikohlarni inbriding deb atalib, qarindoshlik darajasi yaqin bo’lgan organizmlarning chatishishi degan ma’noni bildiradi. Inbriding tufayli qarindoshlarda umumiy ajdoddan olingan bir xil genlarning mavjudligi tufayli inbred depressiyasi yuz beradi. Inbred tufayli avlodlar irsiyatida salibiy xususiyatlarning nasldan-naslga o’tishini belgilaydigan genlarga nisbatan gomozigotalanish kuzatiladi. Gomozigotalanish oqibatida avlodlarning irsiy xususiyatlari susayib boradi. Yaqin qarindosh-urug’lar orasidagi nikohlar salmog’ining ahamiyatini o’rganish genetik olimlar, ayniqsa tibbiy genetika namoyondalarining diqqatini asrlar davomida jalb qilib kelgan. Ularning keltirgan dalillariga binoan millat ichida yoki muayyan mintaqalarda yaqin qarindoshlar orasidagi nikohlar salmog’i ko’payib borishi bilan bir qatorda ular avlodlarining xomilalik davrida nobud bo’lish, chaqaloqlik yoki bolalalik davrida o’lish, nasl qoldirish xususiyatlarining susayishi ko’rsatkichlari ham ortib borar ekan. Qarindosh-urug’lar nikohlari tufayli dunyoga kelgan avlodlarning intelektual rivojlanish darajasi (maktabda darslarni o’zlashtirish), jamiyatda moslashib o’z o’rnini topa bilish xususiyatlari ham o’zlarga nisbatan sust bo’lishi ishonchli dalillar bilan isbotlangan. Yana bir dalil sifatida hozirgi kunda qarindoshlar orasidagi nikohlar salmog’i bilan o’roqsimon hujayralari (serpovidnokletochnaya) anemiya deb ataluvchi irsiy kasalliklarning uchrashi orasida uzviy bog’liqlik aniqlanganligini keltiramiz. Inbriding oqibatida avlodlar irsiyatida gemoglobin molekulasi tuzilishini kodlaydigan gen mutatsiyaga uchrab, gemoglobin molekulasini tashkil etuvchi animokislotalarning tartib bo’yicha oltinchisi bo’lgan glutamin kislotasi o’rniga valin birikadi. Bunday shaxslar organizmida HbA tuzilishga ega gemoglobin molekulasi o’rniga HbS tuzilishga ega bo’lgan molekula sintez qilinadi. Gemoglobinning valin aminokislotasi birikkan molekula kristallanish xususiyatiga ega bo’lib, natijada eritrositlar o’roqsimon shaklga ega bo’ladi. HbS- HbS

tuzilishli gomozigotaga ega bo’lganlar bolalik chog’laridayoq ko’pincha kamqonlikdan nobud bo’ladilar, chunki ularning kislorod yetishmovchiligi sharoitiga moslashuv xususiyati nihoyatda sust bo’ladi. (A,Xem, D.Kormak, 1983; L.Tegako, E.K.Metinskiy,2004) Organizm bunyod bo’lishining birinchi daqiqalaridan boshlab butun umri mobaynida uning o’sishi, takomillashishi, faoliyat ko’rsatishi, nasl qoldirishi, undagi tinimsiz ro’y beradigan moslashish (adaptatsiya) jarayonlari tufayli ta’minlanadi. Organizmning moslashish xususiyatlari nihoyatda keng va kuchli imkoniyatlarga ega bo’lsa, bunday organizm tashqi va ichki muhitning har qanday o’zgarishlariga, ta’sirotlariga, hayoti va faoliyati tarzining keskin o’zgarishlariga o’z vaqtida hamda yetuk darajada moslasha bo’ladi, moslashish oqibatida esa o’zining avvalgi barcha moslashish xususiyatlarini yana to’liq saqlab qoladi. (Yu.P.Altuxov,1983) Organizmning, uning avlodlarining salomatligi va barkamolligi zaminini aynan ana shu xususiyatlar tashkil etadi. Qarindosh-urug’lar orasidagi nikohlarning avlodlar kelajagiga ahamiyatini ikki hayotiy misolni tahlil qilib fikr yuritamiz. Biologiya va tibbiyot fanida muayyan moddalarning yoki omillarning organizmga ta’sirini tajriba uslubi bilan yuqori darajada aniqlik bilan o’rganish maqsadida avval irsiy xususiyatlari batamom bir xil bo’lgan (gomozigot) tajribaviy jonivorlar guruhi inbridingdan foydalanish orqali yetishtiriladi. Bunday jonivorlarni ruscha ibora bilan “lineyniye jivotniye”, o’zbekcha iborada “sof tizimli”, ya’ni bir xil irsiy tizimli jonivorlar deb atalib, ular organizmlarining barchasida muayyan ta’sirotga javoban o’zgarishlarning yo’nalishi va darajasi birday namoyon bo’ladi. Irsiy xususiyatlari jihatidan bir xil (gomozgot) jonivorlarni yetishtirish uchun ibriding uslubida avval irsiyati jihatidan bir-biriga yot bo’lgan (geterozigot) urg’ochi va erkak jonivor chatishtiriladi. Ulardan olingan abloddan bir urchog’i va bir erkak (aka-singil sibslar) chatishtirilib, yangi avlod olinadi. Shunday tarzda ko’p yillar (20-25 yil) mobaynida oldingi avlodlardan olingan sibslarning chatishtirish (inbriding) orqali yangi-yangi avlodlar yetishtiriladi.

Buning natijasida, ma’lum avlodga kelib hamma jonivorlar batamom bir xil irsiy (gomozigot) xususiyatga ega bo’ladilar. Gomozigot jonivorlarning muayyan genlari batamom bir xil allellarga ega bo’ladilar. Bunday organizmlar bir xil belgilari (a yoki A) gemetalarni hosil qiladilar va shu tufayli ular avlodlarining irsiy xususiyatlar ham bir xil bo’ladi. Ammo, bunday jonivorlar naslini cheksiz uzoq vaqt saqlashga tabiat qonuniyatlari yo’l quymaydi. Bu qonuniyatlarning asosiysi shundan iboratki, hamma avlodlar yaqin qarindosh (gomozigot) jomivorlarning chatishtirilishidan bunyod bo’lsa, avloddan-avlodga o’tgan sari ular organizmlarining nasl qoldirish va moslashish (adaptatsiya) xususiyatlari cheklanib boradi. Ma’lum avlodga borganda esa moslashish xususiyati shu darajada cheklangan va sust bo’ladiki, uning namoyondalari o’zidan nasl qoldirish, u yoqda, tursin, hattoki ulg’ayib, balog’at yoshiga yetib bormasdan nobud bo’lib, nasli yo’qolib keta boshlaydi. Yana bir misol sifatida o’tmishda “yo’qolib ketgan” yoki bugungi kunda shu darajaga yaqinlashib qolgan kichik qabilalar hayotini tahlil qilamiz. Dunyoning turli qit’alarida yashovchi kichik qabilalar hayoti odatda cheklangan maydonlarda kechib, geografik joylanishiga, urfu-odatlariga binoan o’zga qabilalar bilan adovatda yashaydilar yoki muloqot qilmaydilar. Bunday guruhlarni “izolyatlar” deb atalib, ularni soni jihatidan 1500 dan kam bo’lgan insonlar tashkil qiladi. Izolyatlar mavjudligining asosiy sabablarini diniy, etnik va ijtimoiy adovatlar tashkil qiladi. Bu hol qabila (“izolyatlar”) ichida tuziladigan nikohlarning aksariyatini va hattoki, barchasini yaqin qarindosh-urug’lar tashkil etishiga sabab bo’ladi. Yaqin qarindoshlar orasidagi nikohlar salmog’ining nihoyatda yuqori bo’lishi sababli avloddan-avlodga o’tgan sari qabila namoyondalarining irsiyatida gomozigotalanish yuz berib, moslashish va nasl qoldirish xususiyati nihoyatda cheklanadi va sustlashib boradi, ma’lum avlodlarga kelib esa, yuqorida qayd etilgan holat yuz beradi, ya’ni qabila avlodlari moslashish xususiyatlarini yo’qotib borishi oqibatida o’zidan nasl qoldirish u yoqda tursin, hattoki balog’at yoshigacha ulg’aya olmasdan, turli sabablar bilan nobud bo’la boshlaydilar. Oqibatda qabilaning nobud bo’lishi va naslning uzilishi kuzatiladi.

Keltirilgan misollardan xulosa chiqadiki, millat ichida va jamiyatda yaqin qarindoshlar orasida tuziladigan nikohlarning salmog’i qanchalik qanchalik ko’p bo’lsa, kelajakda geterozigot genotipli shaxslar salmog’i kamayib, avlodlar orasida moslashish xususiyatlari, salomatligi va barkamol inson bo’lib, yetishish imkoniyatlari cheklangan gomozigot shaxslar ortib boradi. Millatimiz kelajagi va davlatimiz ravnaqi avlodlarimiz salomatligi va barkamolligi bilan uzviy bog’liq ekan, uni ta’minlash yo’lida jamiyatimizda yaqin qarindoshlar orasida tuziladigan nikohlar salmog’ining mumkin qadar kamayishi maqsadga muvofiqdir. Ammo, mintaqaviy, milliy va diniy urf-odatlar qatoridan o’rin olgan bu hollarni bartaraf etish nihoyatda noziklikni talab qiladi, insonlarning naslu-nasabini va huquqini kamsitadigan ta’qiqlash yo’lini tanlamasdan, balki tushuntirish yo’li orqali ularning ongi hamda aqlu-idrokiga suyangan holda amalga oshirilishi bu toifadagi maqsadlarga erishishning eng samarali yo’li ekanligini ko’zda tutmoq lozim.

Adabiyotlar 1. Altuxov Yu.P. Ginetichiskiye protsessi v populyatsiyax. M., “Nauka ” 1983. 2. Gulyamov N.G., Safarova D.D. Valeologiya faniga kirish so’zi.T. “Fan sportga”, 2005, № 1 str. 41-42 3. Nishonboyev K.N., Xamroyev F.A., Eshonqulov O.E., Tibbiyot ginetikasi. T., Abu Ali Ibn Sino nashriyoti 2000. 4. Richkov Yu.G. Sistema drevnix izolyatov cheloveka v Severnoy Azii v sveta problem stabilnosti i evolyutsii populyatsiy. Vipr. Antropologii, 1973m bip 44. 5. Tegako L., Kmetinskiy E. Antropologiya M., “Novoye znanie”, 2004 6. Xem A., Kormak D., Gistologiya M., “Mir” 1983.

Похожие

Irsiyat va salomatlik

Salomatlik va to’g’ri ovqatlanish

Ekologik omillarning ta’siri va salomatlik

Odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik

Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi bolalar hamda o’smirlar salomatligini tibbiy biologik va pedagogik nazorat etish usullari. Salomatlik va immunitet