Ekologik omillarning ta’siri va salomatlik - Медицина - Рефераты

Ekologik omillarning ta’siri va salomatlik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Ekologik omillarning ta’siri va salomatlik Reja: 1. Inson ekologiyasi haqida zamonaviy tasavvur. 2. Ekologik valeologiyasi: biogen jihatlar. 3. Ekologik valeologiya- sotseogen jihatlar. 4. Inson faoliyat subyekti sifatida. 5. Adaptiv (moslashish) o’zgarishlar va salomatlikning “bahosi”.

Inson ekologiyasi haqida zamonaviy tasavvur. Ekologiya, ya’ni bizni o’rab turuvchi narsalar (yunoncha so’z oikos- boshpana, uy) haqidagi tushunchani XIX asr o’rtalarida biolog- evolyutsionist Ernes Gikkel (1834-1919) adabiyotga olib kiradi. Shu vaqtdan boshlab, aftidan, mazkur tushunchani mutaxassislar tomonida turli tarzda talqin etilgan va ilmiy kategoriya sifatida baholanadi. To’g’rirog’i, ushbu tushunchaning qo’lanish sohasi biologiya fani bilan chegaralanmay, olimlar qarshilik bildirmaganlari sababli, ular o’rtasida unchalik tortishuvlar bo’lmagan. Ekologik g’oyalarning inson omiliga singishi hamda ularni ijtimoiy talqin etilishi bilan vaziyat o’zgara boshladi. Tibbiy atamalar enseklopedik lug’atida ekologik “organizmlarning bir-biri va atrof-muhit bilan o’zaro munosabati haqidagi fan” sifatida ta’riflanadi. Inson ekologiyasi, o’sha manbaa bo’yicha, “tabiat va inson munosabatlarining umumiy qonuniyatlarini o’rganuvchi va ularning munosabatlarini optimallashtirishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiquvchi fandir”. Har bir istalgan fan kabi, atrof- muhit bilan aloqador tirik organizmlar munosabatlarining xususiyatlari, qator voqealik va qonuniyatlar o’ziga xos, maxsus atamalar bilan nomlanadi. Jumladan, ekosestema atamasi ilk bor ingliz olimi Temsli tomonidan taklif etilgan. U tirik organizmlar hamda ular iste’qomat qiluvchi muhitning birligini anglatadi. Ekosistema tarkibini 3 guruhga ajratish mumkin: 1. Produsentlar. 2. Konsumentlar. 3. Redusentlar. Produsentlar- quyosh nurlari energiyasi yoki kimyoviy aloqalar energiyasidan foydalangan holda organik moddalarni mustaqil sintezlashtiruvchi organizmlardir. Barcha yashil o’simliklar, ko’k yashil suv o’simliklari, ba’zi bakteriyaalr produsentlar guruhiga kiradi. Tayyor organik moddalarni iste’mol qiluvchilar- konsumentlardir (hayvonlar va inson). Organik moddalarning oddiy birikmalarigacha chirish jarayoni redusentlar (bakteriyalar, zamburug’, qurt-qumursqalar) orqali amalga oshiriladi. Komponentlar o’rtasidagi aloqalar, oziq-ovqat aloqalari, shuningdek oziq-ovqat hosil qilish asosida amalga oshiriladi.

Inson ekologiyasi uning tibbiyot, geografiya, biologiya sohalaridagi tadqiqotlari sifatida namoyon bo’ladi, bu esa ushbu fan haqidagi yagona tasavvurga putur yetkazadi. Tibbiy yondashuv uning tarkibiga epidemiologiya, yuqumli va yuqumli bo’lmagan kasalliklar, ovqatlanish va uy-joy gigiyenasi, boshqacha qlib aytganda, sanitar-gigiyena turkumidagi deyarli barcha fanlarni kiritishgaolib keladi. “Inson ekologiyasi muamolarini ishlab chiqishda tabiiy ilmiy fanlar va tibbiyot yetakchi hisoblanadi. Shuning bilan birga e’tirof etish lozimki, inson ekologiyasi sotsiologiyani, psixologiyani, gigiyenani va boshqa o’z predmeti va o’z xususiiyati bo’lgan fanlarni o’zining hisobiga almashtrshi mumkin emas” deyilgan fikr adoatdandir. Ushbu ilmiy yo’nalishga biologik yondashuvning kengligi asosiy masalalar: ovqatlanish ekologiyasi, ob-havo (klimat)ga moslashish, kasalliklar, populyatsiya barqarorligining monografik holatining qisqacha sanab o’tilishi bilan aniqlanadi. Geografik yondashuv inson ekologiyasiga konstruktiv geografiyaning yo’nalishlaridan biri sifatida qarashga yordam beradi. Bu yerda inson ekologiyasi vazifalari o’zgacha baholanadi: “inson ekologiyasi bo’yicha ilk tajribalarda tibbiy geografik jihatlarga, xususan, individiumning atrof-muhitning yomon sharoitlariga biologik moslashuviga ko’proq e’tibor berilar edi. Inson ekologiyasi zamonaviy maktablari rivojlanishining asosiy yo’nalishi o’zgacha tus oldi. Atrof- muhitni boshqarish masalasiga asosiy urg’u berildi”. Lekin, aftidan inson ekologiyasini geografiyadan ajratmasdan, balki ushbu fanning geografik jihatlarini o’rganish to’g’riroq bo’lardi. Bunga misol sifatida Sibir bo’limi Sibir va Uzoq sharq geografiyasi institutining Enesey shimolini zabt etish va u yerga aholini joylashtirish sharoitlarini yaxshilash bo’yicha qariyb 20 yil oldingi o’tkazgan tadqiqotlarni keltirish mumkin. Klassik valeologiya nuqtaiy nazaridan inson ekologiyasiga bo’lgan qarash insonning morfofunksional o’zgaruvchanligiga bo’lgan tashqi muhit sabablari aniqlanguncha ushbu fanning vazifalarini redutsiya qilishi mumkin.

Integrativ valeologiya tomonidan hal etiladigan vazifalar Biz rivojlanayotgan tasavvurlarga muvofiq, integrativ valeologiyaning istalgan yo’nalishi, uning xossalari va sifatlari, ular o’zgaruvchanligining shakli va omillari chegarasida mavjud bo’lgan insonning somatopsixik yaxlitligini o’zining birinchi maqsadi sifatida qo’yadi. Inson ekologiyasi va integrativ valeologiyaning ilmiy qarashlari bizning matbuotdagi so’ngi chiqishlarimizning birida ko’rib chiqiladi. Uning xulosasidan ayrim qismlarini keltiramizki, bu ular bildirayotgan fikrlarni batafsil asoslashga hojat qoldirmaydi. - integrativ valeologiya insonning somatopsixik yaxlitligi, uning tarkibiy o’zgaruvchanligining shakllari va omillari (taqqoslash chegarasidan tashqaridagii boshqa vazifalar) ni o’rganadi; - inson ekologiyasi tizimni (inson-tashqi muhit), (muhitning biologik, abiotik, ijtimoiy qismlarini qo’shgan holda) va individ, shaxs holati uchun xizmat qiluvchi tizim buzilishi (razbalansirovka) oqibatlarini o’rganish. Valeologiya chegaralarining inson ekologiyasining nafaqat somatopsixik, balki shaxsiy ijtimoiy, madaniy integrativ, shuningdek organizmli-muhitli yaxlitligigacha kengayishida integrativ antropologiya tarkibiga qo’shiladi. Bularda keyingisi individ va shaxs o’zgaruvchanligi shakllarini aniqlashga qaratilgan, bunda yosh jinsiy va konstutsional –irqiy mansubligi, shuningdek muayyan muhit agenti bilan muloqot tajribasining fifferinsiyalovchi roli hisobga olinadi. Bu bilan fan sifatida inson ekologiyasining mazmuni tugamaydi. Organizm-muhit o’zaro munosabatlari, mexanizmlari, muhitning antropogen ifloslanish oqibatlari va ko’plab masalalarni o’rganish ekologik antrpologiya masalalarini ko’rib chiqishning chegarasidan tashqarida qoladi. 2.Ekologik valeologiya: biogen aspekti. Inson ekologiyasida muhitning organizmga bo’lgan ta’sirining umumbiologik qonuniyatlari va real inson turmushi sharoitlarida biologik ibtidoning ma’lum buzilishi kabi ijtimoiy (sotsiogen) masalalarni o’z ichiga olgan biologik (biogen) darajani alohida ko’rsatish mumkin. Biologik jihatlar tarixiy adaptologiya (evolyutsiya davomida,

Ch.Darven ta’limoti bo’yicha mutatsiya va tabiiy tanlab olinishi mexanizlari ta’siri ostida genetik darajadagi o’zgarishlarda) va ontogenetik adaptologiya (o’zlik fenotipidagi tegishli, lekin naslda turg’un bo’lmagan indivdual adaptatsiya davrida) tarixiy adaptologiya nuqtaiy nazaridan ko’rib chiqilishga molikdir. Ushbu ilmiy yo’nalishlarning o’zaro hamkorligi sof inbred tizim liniyalar genetik bir turli jonivorlarda o’tkazilgan tadqiqotlarda o’z aksini topgan. Tizimning paydo bo’lishi jonivorlarni ko’p martali yaqin oiladosh chatishtirilishidagi suniy tanlab olish mexanizmlaridan foydalanish bilan bog’liqdir. Natijada tizim ichidagi jonivorning shunday katta nasliy bir xilligiga erishiladiki, uni monozigot egizaklarining genetik identikligiga o’xshatish mumkin bo’ladi. Inbred jonivorlar modelida organizmning o’sishi va rivojlanishi jarayonlaridagi differensiyalashtirilgan harakat tartibi (rejimi)ning roli o’rganilgan. Eksperemental materialning nasliy bir xildaligi olib borilgan kuzatuvlarning ishonchliligini oshiradi, biroq sof tizimlar tajriba olib boruvchilarni ko’proq ontogenezga muhit ta’sirini yanada aniqroq tahlil etish uchun qiziqtirgan edi. Harakat tarbiyasining bir xildagi tartibida tizimlararo taqqoslashlar olib borilmagan. Organizmning ushbu tashqi ta’sirlarga reaksiyasining nasliy farqlari o’rganilmagan. Shulardan asoslangan holda B.A., Nikityuk 1970 yillarda xodimlar jamoasi bilan birgalikda ikki tizim kalamushlari (Avgust va Vistar), uch tizim sichqonlari (C57B1/6, CBA, CC57Br/Mv ) va C57B1/6 va CBA tizimlarini chatishtirishdan hosil bo’lgan birinchi avlodi, birinchi gibridlarida gipokineziya, normokiniziya va giperkiniziya holatlarni o’sish va rivojlanishga bo’lgan ta’sirini tadqiqot qilishga urinib ko’rdilar. Bunda quyidagilar o’rganiladi: harakat faolligi, tana hajmi, uning tarkibi, suyak va pay to’qimalari tuzilishining makro va mikroskopik xususiyatlari (B.I. Kogan., Yu.S.Antipov), ichki organlarning og’irlik ko’rsatkichlari va modda almashinuvining ayrim xususiyatlari (B.I., Kogan., V.A.Yelmoyev, V.E. Felenko) morfologiyasi va fiziologiyasi xususiyatlari. Gipokineziya sharoitlari jonivorlarni tor kataklar-penallarda o’stirish bilan yaratildi, u yerda ular 60 kun (hayotining 2-3 oyi) davomida, kalamushlar bir sutkada 23 soat (sichqonlar 12 soat) ushlandi. Giperkineziya tartibi tajribadan o’tkazilayotgan jonivorlarni tretbanda muntazam

yugurtirish mashqlari bilan modellashtirildi. Tajriba avvalida yugurish uch daqiqa davom etdi. Keyin kuniga bir daqiqadan ko’paytirildi va tajriba oxirida oltmish daqiqani tashkil etdi. Bunda yugurish uzunligi sichqonlarda 1200 metr va kalamushlarda 1800 metrga teng bo’ldi. Tajribalarni rejalashtirishda harakat faolligining o’zgarishlari kompensatsiya harakteriga ega bo’lishi ko’zda tutilgan edi: modellashtirilayotgan gipokeneziyada uning jami hajmini “normallashtirish” harakat sonini o’sib borishi hisobiga, giperkineziyada jonivorlar harakatlanishining kamayishi hisobiga ro’y beradi. Taxminlar tasdiqlanmadi. Erkin sharoitda kuchaytirilgan trenajga jalb etilgan jonivorlar harakat tartibi chegaralanganlarga nisbatan taxminan ikki baravar harakatga moyil ekanligi ma’lum bo’ldi. Shunday qilib, harakat vaqtida o’zini tutish stereotipi tarbiyaga jalb etildi va tajriba sharoitlaridan tashqarida o’z turg’unligini saqlab qoldi. Shu bilan birga, harakat faollgi “ehtiyojini” tarbiyalashda nasliylik muhit ta’sirlarni realizatsiya uchun fon (sharoit) yaratadi. Shuni ta’kidlash joizki, ichki sabab natijasida vujudga keladigan harakatning qatorlararo farqlari harakat yuklamalarining ko’payishi bilan o’sib boradi. Demak, yomon ekologik vaziyatlarda nasliy xususiyatlar o’zini yanada aniqroq namoyon etadi. Inbred jonivorlarda dozali harakat tartibiga individual adaptatsiyani modellashtirish bir tomondan fizik yuklamalarning o’sishiga va butun organizm va uning alohida qismlarining morfofunksional etilishiga ta’sirini, boshqa tomondan ushbu ekzogen ta’siri foydasi (effekt)ning organizmning nasl tomondan kelib chiquvchi xususiyatlariga bog’liq ekanligini tasdiqlaydi. Ekologik omillar uning chetdagi agentga bo’lgan reyaksiyasi normasini belgilovchi organizmning genetik xossalaridan ajralgan holda o’z harakatini namoyon etmaydi. Shu munosabat bilan nasliy va muhit ta’sirlari organizmning o’sishi va rivojlanishining asosiy mexanizmi sifatida ekanligi to’g’risida fikr yuritilsa, aftidan, xato bo’lmaydi. Ekologik omil. Tabiat ekosistemasining biologik abyekti va jamiyat a’zosi bo’lgan nison ob-havo, kimyoviy, radiaktiv, elektromagnit, shovqin kabi murakab majmua va boshqa omillar, ya’ni u iste’qomat qiladigan ijtimoiy-iqtisodiy muhit

deb ataluvchi barcha boylik ta’siri ostidadir. Shu sababdan inson salomatligini uning tabiat va jamiyat bilan o’zaro murakkab aloqasining jamlangan natijasi deb qaralmog’i lozim. Shu munosabat bilan jamiyat salomatligi progressiv o’zgarishlarni, yangi ekologik sharoitlarda inson evolyutsiyasini ta’minlovchi jarayon sifatida qaralishi mumkin. Shunday qilib, jamiyat salomatligi-yangi tushuncha bo’lib, u avlodlar almashhinuvi jarayoni, ularning psixofiziologik, intelektual, individual salomatlik kafolati, reproduktiv imkoniyatlari kafolatini o’zida mujassamlashtiradi. Insonning o’zi uchun xavfli ta’sir etuvchi ekologik omillar qatoriga shuningdek, yirtqichlar va kasallik keltirib chiqaruvchilar kiradi (parazitlar va patogenlar- ov qilish va tibbiyot yutuqlari natijasida shunchalik siqib chiqarilganki, butun dunyoda yirtqichlar inson uchun hech qanday ahamiyatga ega emas, parazitlar esa yuqori rivojlangan shaharlarda o’z ahamiyatini hali yo’qotmagan. Lekin rivojlanayotgan mamlakatlarda parazitlar faoliyati hali ham ko’plab o’limga sabab bo’lmoqda. Bular vaqtinchalik hamda doimiy parazitlar (bitlar, kanalar, o’rgimchakkanalar, qurtlar). Patogen mikroorganizmlar, shuningdek ko’payish imkomiyatlari yuqori darajada bo’lgan, dori-darmonlar uncha ta’sir qilmaydigan viruslar hozirgi kunda ham xavfli epidemiya va infeksiyalarni keltirib chiqarmoqdalar. Inson o’zining qishloq va o’rmon xo’jaliklarida deyarli barcha almashtirib bo’lmaydigan biomalardan foydalanib kelmoqda. Biroq, hozir uning faoliyati amalda barcha boshqa ekosestemalarga aloqadordir-ularga hech bo’lmaganda biosferada ular uchun destruyentlar mavjud bo’lmagan sanoat chiqindilari (masalan, plastmassalar) o’z ta’sirini o’tkazmoqda. Ushbu ekosestemalar o’zgartirib bo’lingan (antarktik pingvinglar organizmidagi va Arktika muzlari bo’ylab DDT) yoki antropogen ta’sirdan buzilgan (okeanlarning neft bilan, atmosfera esa SO 2 bilan ifloslanishi) va statsionar holatdan ko’p darajada chiqib ketgan. Inson genetik imkoniyatlari hayotiy ehtiyojlarning o’zidan-o’zi chegaralash va iste’molning qisqarishi bilan bog’liq bo’lgan bunday sifat o’zgarishlarini boshidan kechira olishi hali nomalum, buning ustiga inson tabiiy tanlab olish kuchlari harakatdan anchagina xalos bo’lib qolgan. Ishlab chiqarishni o’stirish g’oyasi tabiat muhofazasiga faqatgina “resurslardan

yanada yaxshiroq foydalanish” ning vosita sifatida qarar ekan va butun dunyoda optimumga emas, balki maksimumga intilar ekan, insoniyat ekologik iqtisodiyot, ya’ni tabiat va unga qarshi amalga oshiriladigan sivilizatsiya rivojlanishi hisobiga emas, balki u bilan turg’un uyg’unlikdagi “ekologik ma’naviyat”ga yaqinlasha olmaydi. Ijtimoiy omillar. Ijtimoiy ko’rsatkichlar haqida gap borar ekan, birinchi navbatda salomatlik darajasi moddiy farovonlik darajasi shubhasiz hayot tarziga muhim darajada ta’sir ko’rsatadi. Oddiy sog’lom fikr va tadqiqotlar natijasi faqatgina asosiy hayotiy ehtiyojlarni qondirilishi sharoitidagina salomatlikni saqlash va uni mustahkamlash imkoniyati borligiga guvohlik beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda hayotning o’rtacha davomiyligi ko’rsatkichlari oshib borishining birinchi bosqichlari bilan iqtisodiy yuksalish va odamlar farovonligining yaxshilanishiga to’g’rida-to’g’ri aloqadorligi bejis emas. Bugungi kunda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda kishi boshiga olinayotgan daromadning 6-10 karra farqlanishi ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan chegaraviy aholi guruhlarida salomatlik ko’rsatkichlarining 3-4 karra farqlanishiga olib keladi. Kamroq daromatga ega shaxslar ko’proq kasal bo’ladilar, profilaktika yordamiga kamroq murojaat qiladilar, o’lim ko’rsatkichlari ularda yuqori. Yuqori daromadli aholi guruhlari tibbiy yordamning profilaktik turlaridan ko'proq foydalanadilar. Biroq, muayyan moddiy farovonlikka erishgach, (o’rta sinf daromadlari) barcha aholi va konkret inson salomatligiga birinchi navbatda faqatgina moddiy imkoniyatlarning o’zigina emas, balki ularni salomatlik uchun ishlatish xarakteri ta’sir o’tkaza boshlaydi. Muayyan moddiy farovonlikka erishish holati ma’lumot olganlik darajasiga bog’liqdir. Bir xil yoshdagi jinsiy guruhlarni taqqoslanganda, ma’lumoti yuqori darajada bo’lganlarga nisbatan o’lim holati 1,5-4 marta kamroq ekanligi ma’lum bo’lgan. Shuningdek, hayot davomiyligidagi farqlar to’g’risida ma’lumotlar ham ishonarli ko’rsatilgan. Nisbatan yuqori darajadagi ma’lumotga ega bo’lgan shaxslarning ko’proq umr ko’rishi birinchi navbatda, o’zini tutishning yanada ratsional stereotiplari, bundan tashqari mehnat qilish xarakteri bilan bog'liq deb hisoblashadi. Onaning ma'lumoti yosh bolalar o’limi darajasiga to’g’ridan-

to’g’ri ta’sir qiladi; chekka variantlarda (universitet va tugallanmagan o’rta maktab, savodsizlar) yosh bolalar o’limi ko’rsatkichlari to’rt marotabadan ortiqroqqa farq qiladi. Shunday bo’lsada, o’rtacha umr ko’rish davomiyligi 18 (mis davrida) dan 70 yoshgacha (yevropa va Shimoliy Amerika) o’sdi. Bu XX asr demografik portlashiga muhim darajada yordam berdi, bunga xususan, Osiyo va Janubiy Amerikaning rivojlanayotgan mamlakatlari alohida muhim ulush qo’shdilar. Aholi zichligining oshib borishi (har xil regionlarda turlicha) ustiga muntazam o’sib borayotgan urbanizatsiya kelib qo’shilmoqda. 1800 yillar atrofida 20000 va undan ko’p aholisi bo’lgan shaharlarda insoniyatning 5% dan kamrog’i iste’qomat qilar edi, 1950 yilda 21% hozir esa bu ko’rsatkich 30%ni tashkil etadi. O’tgan asr boshida yer yuzida 27 ta 100000 va undan ko’proq aholiga ega bo’lgan shaharlar mavjud edi, hozir esa bunday shaharlar soni 1800 dan oshib ketdi.

Adabiyotlar 1. Koveshnikov V.G., Nikityuk B.A. Tibbiy antropologiya Kiyev “Zdarovye”, 1992. 2. Kuzin V.V., Nikityuk B.A. Integrativ bioijtimoiy antropologiya. M., “Jismoniy tarbiya, ma’lumot va fan” 1996. 3. Libbert E. Umumiy biologiya asoslari. M., “Mir”, 1982. 4. Moxnach N.N. Valeologiya. M.Feniks, 2004.

Похожие

Irsiyat va salomatlik

Salomatlik va faol harakatchanlik

Salomatlik va to’g’ri ovqatlanish

Ginekologik kasalligi bo‘lgan mijozlarga ko‘rsatiladigan hamshiralik parvarishining o‘ziga xos xususiyatlari

Odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik