Irsiyat va salomatlik - Медицина - Рефераты

Irsiyat va salomatlik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

Irsiyat va salomatlik Reja: 1. Odam ginetikasining xususiyati. 2. Ginetika bosqichlari. 3. Ginetika usullari. 4. Ginetika asoslarining tushunchalari 5. Mutatsiya. 6. Gen mutatsiyalari va gen kasalliklari 7. Gen mutatsiyalarining ahamiyati. 8. Mutagenlar va ularning asorati bilan tabiatning ifloslanishi. 9. Jismoniy mashqlar va genlar

Odam ginetikasining xususiyatlari. Yer sharidagi borliq, jonivorlar, nasl qoldirish vabu nasldan o’zini to’liq takrorlash xususiyatiga ega. Bu tabiiy qonun. Yer yuzida hayor bor ekan, bu hol takrorlanaveradi. Har bir organizm, shu jumladan odam organizmi ham ajdodlardan o’tib kelayotgan belgilarni saqlab, ularni nasldan-naslga o’tkazish xususiyatlariga ega. Muayyan avlodlarga xos tashqi ko’rinish belgilari, ichki organlar tuzilishi, organizmda shu avlodga xos modda almashinuvi, shu avlodga xos xarakter, talant va hokazolar ma’lum darajada zurriyotga o’tadi. Lekin bu bilan birga, shu avlodga xos og’ir kasalliklarga moyillik ham zurriyotga o’tadi. Yer yuzida mavjud bo’lgan jami jonivorlarning o’ziga o’xshash zurriyot, ya’ni nasl qoldirish hujayra bilan bog’liq. Binolar g’ishtdan qurilganidek, har qanday organizm ham hujayradan tuzilgan. Har bir hujayra yadro, sitoplazma va qobiqdan tashkil topgan. Genetika fani tadqiqotlari ko’rsatishicha, irsiy omillar asosiy funksiyani yadro bajaradi. Yadro tarkibida esa xromosomalar, yadro shirasi, yadrocha va yadro qobig’i bor. Odamda 1 mln atrofida genlar mavjud, lekin ulardan faqatgina 100 tasinigina irsiyati o’rganilgan. Odam belgilarining irsiyati boshqa organizmlarga nisbatan o’ziga xos xususiyatga ega. Ko’pincha yarim dominant genlar yuzaga chiqadi: dominandt va retsessiv genlarning yuzaga chiqishi yuqori ponentrantlikka ega, ya’ni bir xil genotipli shaxslarda irsiy belgini yuzaga chiqishi bilan yoki yashirin o’tishi mumkin. Ko’p genlarning eksressivligi xarakterli, ya’ni bir xil genotipli shaxslarda yuzaga chiqish darajasi turlicha. Belgilar polimer genlar ta’siriga ham bog’liq. Odamda xromosomalarda birikkan xromasomalar guruhlari 24 bo’ladi. Ularning asosiy qismi 22 juft autosomalarda joylashgan. 100 tadan ortiq genlar esa jinsiy xromasomalarda joylashgan. Sut emizuvchilarda, shuningdek, odamda ham X-va Y- xromosomlarda gomologik qismlar bo’lib, ularda sinapsis va krossingover jarayonlari o’tadi.

Jinsiy xmosomalarning qaysi qismida joylashganligiga qarab genlarni uch guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruh. Jins bilan bog’liq guruh bo’lib, ularga X-xromosoma bilan Y-xromosomada gomologik joylarda lokalizatsiyalangan genlar kiradi. Ular X- xromosoma bilan o’tadi. Bularga gimolofiya, daltonizm, ko’ruvnervining atrofiyasi va hokazolar kiradi. Dominant genlar ikkala jinsda bir xil yuzaga chiqadi, retsessiv genlar esa ayollarda faqat gomozigot, erkaklarda esa, geterozigot holatda namoyon bo’ladi. Ikkinchi guruh. –Y-xmosomaning toq qismida joylashgan kichik sondagi genlar tashkil etadi. Bunday genlar golandrik deyiladi. Bu genlar faqat erkak jinsida uchrab, otadan o’g’ilga o’tadi. Masalan, quloqning ko’p tukliligi, ixtiozis (teri baliq tangachasidek), oyoqdagi panjalar orasida yupqa parda bo’lishi. Uchinchi guruh.- bu genlar X-va Y-xromosomalarning juft sigmentida, ya’ni gomologik joylashgan. Ular qisman jins bilan bog’liq bo’ladi. Ular X- xromosomadan Y-xromosomada krossengover davrida bir-biriga o’tishi mumkin. Agar buday genlarX-xromosomada joylashsa, ular naslida jins bilan bog’liq gen kabi aks etib, ya’ni retsessiv genlar ayollarda gomozigot holda, erkaklarda geterozigot holda yuzaga chiqadi, lekin krossingover natijasida bu genlar Y- xromosomaga o’tadi va u bilan birga bitta birikkan guruhni tashkil etadi. Bunday guruhga jinsiy xromosomalarda joylashgan ko’pchilik genlar kiradi. Masalan, umumiy yorug’lik o’rligi geni. Ginetika – irsiyat va o’zgaruvchanlik qonuniyatlarini o’rganuvchi fan. Irsiyat- ma’lum muhit sharoitida individual rivojlanishning maxsus tavsifini belgilaydigan va nasldan-naslga organizmning bir xil belgi va xususiyatlarini o’tishiga aytiladi. Irsiyat sababli ota-ona va ularning farzandlari bir xil biosintez tipiga ega, bu esa to’qimalarda ximik tarkibining, moddiy almashinuvining fiziologik zaharlanishlar, morfologik belgilarning o’xshashligini ta’minlaydi. Irsiyat natijasida o’zgarishlar ro’y bermaydi va ajdoddan avlodlar belgilar bir xilligining o’tishi ta’minlanadi. Masalan, a) kanalar va suvaraklar

o’zgarishsiz belgilar namoyon bo’lib kelmoqda; b) sindaktiviya, graf Shryuzberining XIV avlodidan barmoqlarning birlashuvi kuzatiladi. O’zgaruvchanlik- bu irsiyatga qarama-qarshi xususiyat bo’lib, bunda alohida avlodida o’ziga xos yangi belgi yoki xususiyat namoyon bo’ladi, natijada farzandlar ota-onasidan farq qiladi. Bu hodisa ikkita murakkab hodisa tufayli yuzaga keladi: irsiy informatsiya va tashqi muhitning konkret sharoitidir. Ularning ta’sirida irsiy axborot o’zgaradi, natijada ularning yuzaga chiqish vareabelligi o’zgaradi. O’zgaruvchanlik orqali dunyoda paydo bo’ldi: 1) 3 mln hayvon turlari; 2) turli o’simliklar, hamda madaniy o’simliklar; 3) odamlarda irqiy va populyatsion farqlar, individual rivojlanish kelib chiqadi. Genetika fani amaliy talabalarga asoslanib rivojlangan. Uy hayvonlari va madaniy o’simliklari turli tur va sinflarga mansub bir biridan belgilar bilan farq qiluvchi guruhlarni gibridizatsiyalangan, ya’ni chatishtirilganda paydo bo’ladi, lekin gibridlarni asosiy guruh bilan taqqoslaganda, ular orasidagi belgilarning irsiyati saqlanishi aniqlandi. Genetika bosqichlari. Genetika atamasi 1906 yil Bedson tomonidan kiritilgan, lekin fanning o’ziga 1900 yil asos solingan. Belgi va xususiyatlarni irsiyati qonunlari G.Mendel (1822-1884) tomonidan ochildi, lekin bu nazariyaga o’z vaqtida kerakli baho berilmadi, keyinchalik 1900 yil Korrens, Chermak va DeFriz tomonidan irsiyat qonunlari ochilgach, Mendel nazariyasi XX asr genetika ilmining rivojlanishiga asos solindi. Genetika usullari. Antropogenetikaning bir qismi bo’lgan tibbiyot genetikasining asosiy tekshirish usullaridan tibbiyot amaliyotida moslashtirilgan holda foydalaniladi. Odam genetik tekshirish obyekti sifatida ancha kamchiliklarga ega, bularning eng asosiysi-odamlarda duragaylash, ya’ni eksperimintal duraaylash usulini qo’llash mumkin emasligidir. Shunday bo’lishiga qaramasdan kishilik jamiyatida nikohning har xil tiplarini topish uchun izchillik bilan tekshirish lozim. Uzoq

qarindoshlar to’g’risida aniq ma’lumotlar to’plash ham ancha qiyin, chunki ularsiz to’g’ri ginealogik kartalarni tuzish mumkin emas. Genealogiya usullari. Avlodlar shajarasini (genealogiyasini) tuzishga asoslangan usul bo’lib, amaliyot shifokorlari uchun keng ma’lum bo’lgan, eng qulay usuldir. Bu usul probandning (genetik shifokorlarning nazoratiga tushib o’rganila boshlangan birinchi shaxs) qarindoshlari to’g’risida ma’lumotlar to’plash va uni tahlil qilishda asoslangan, bunda probandda irsiylanishi o’rganilayotgan belgining (kasalning) fenotipik namoyon bo’lishi kuzatilmasligi mumkin emas. Faqat to’liq va ishonchli ma’lumotlargina oilaning shajarasini to’g’ri tuzishga imkon beradi. Shajara sxemasini chizishda umumiy qabul qilingan belgilardan foydalaniladi. Genealogiya usulidan foydalanish quyidagi savollarga javob berishga imkon beradi: 1) o’rganilayotgan belgi, irsiymi yoki irsiymas ekanligi; 2) irsiylanish tipining qandayligi; 3) kelajak avlodning prognozi; 4) bundan tashqari bu usuldan odam populyatsiyalaridan mutatsion jarayonining jadalligini o’rganishda, tibbiyot-genetika maslahatini o’tkazishda, genlarning birikishi va o’zaro ta’sirini tahlil qilishda va ularni kartalashtirishda ham foydalanish mumkin. Genealogiya usuli 3 ta bosqichda o’tkaziladi: 1. Ma’lumotlar to’plash. 2. Avlodlar shajarasini tuzish. 3. Avlodlar shajarasining tahlili. Shajarani tuzishni probanddan boshlanadi, keyin esa uning I,II,III,IV darajadagi qarindoshlari so’raladi va tekshiriladi. Tibbiyotda bu usul klinik- genealogik usul deb ham ataladi, chunki hajara bironta kasallikka nisbatan tuziladi. Shajarani ifodalash, ya’ni o’rganilayotgan belgini tasvirlash har bir shajara a’zosining probandga qarindoshligini ko’rsatish lozim.

Ma’lumotlar to’plangandan keyin shajarani grafik tasvirlanadi, keyin esa genetik tahlil variantlaridan biri-genealogik tahlil o’tkaziladi. Bunda shuni unutmaslik kerakki, belgi shajarada bir necha marta uchrashi mumkin. Agar belginnig irsiy ekanligi aniqlansa, irsiylanish tipini aniqlashga o’tiladi. Belgilar kodominantlik (masalan ABO,MN qon guruhlari); autosoma-dominant (masalan, 1905 yilda birinchi marta tasvirlangan braxidaktiliya), autosoma- retsessiv (DNK ning ultrabinafsha nur ta’siridan keyin reparatsiya natijasidakelib chiqadigan pigmentli kseroderma), yoki geterosoma-dominant, geterosom- retsessiv tipida irsiylanishi mumkin. Egizaklar usuli. Usulning mohiyati quyidagidan iborat: avval M3 (monozigota) va D3 (digizot) egizaklar va umumiy populyatsiyadan nazorat guruhlar tuziladi. Keyin alohida-alohida M3 va D3 lar bir birlari bilan solishtiriladi. Bu usul yordamida belgining rivojlanishida irsiyat va muhitning nisbatan roli anilanadi. Ammo, belgilarning konkordatligi (o’xshashligi) va diskondartligini (o’xshashmasligi) tahlil qilishdan avval egizaklarning qanday zigotaligini aniqlab olish zarur. M3 maydalanishning dastlabki bosqichlarida bitta zigotadan ikkiga bo’linib, mustaqil rivojlangan bolalardir. Shuning uchun ham M3lar genotiplari bir-biriga to’liq o’xshashligidir, M3larda uchraydigan farqlar muhit ta’sirining natijasi hisoblanadi. D3lar bir vaqtda otalangan ikki tuxum hujayradan rivojlangan va bir vaqtda tug’ilgan bolalardir. D3lar oiladagi oddiy sibslar kabi bir-biriga o’xshahsi yoki o’xshamasligi mumkin, chunki ularning umumiy genlari 50% ga tengdir. Ularning boshqa sibslardan farqi embriogenezdan va tug’ilgandan keyin bir xil muhit omillarining ta’sirida bo’linishidir. Agar ular har xil jinsli bo’lsa, darhol D3 larga kiritish mumkin. Bir jinsli egizaklarning zigotaligini aniqlash uchun ularni har xil mezonlar bo’yicha solishtirish lozim. Eng qulay usul-bu terini transplantisiyasidir. Transplantantning yaxshi qo’shilib ketishi monozigotalikdan dalolat beradi.

Pedagoglar va pediatrlar egizaklar usuli yordamida muhit va irsiyatning intellekt, ruhit qobiliyatlarni rivojlanishidagi rolini aniqlash mumkinligini unutmasliklari kerak, bolaning tabiiy tug’ma qobiliyati faqat muhitning ma’lum sharoitlari mavjud bo’lgandagina yuzaga chiqishi mumkin. Shuningdek, eng qulay muhit sharoitlari bo’lganida ham qobiliyatning irsiy jihatdan genotipli belgilovchi genlari bo’lmaganida yuzaga chiqishi mumkin emas. Shuning uchun ham avval bolada qanday qobiliyatlar borligini ma’lum testlar yordamida aniqlash, undan keyin esa uning rivojlanishi uchun zarur sharoitni yaratish lozim. Sitogenetik usuli. Sitogenetik usuldan xromosomalar tuzilishi va sonining o’zgarishlariga bog’liq bo’lgan kasalliklarni o’rganishda va boshqa irsiy muammolarni aniqlashda foydalaniladi. Faqat setogenetik usulgina xromosoma potologiyalarida tashxis qo’yishga imkon beradi, shuning uchun ham differensial tashxisda bu usul juda qulaydir. Masalan, Daun kasalligining klinik ko’rinishi aniqlanganda faqat sitogenetik usulning yordami bilangina trisomiya variantini (47,XX+21) translokatsiya sindromlaridan (45,XX+t15+21) ajratish mumkin. Buni aniqlash esa kasal bola bo’lgan oilada avlod prognozini aniqlashda juda muhim ahamiyatga egadir. Sitogenetik usulni qo’llashning asosiy bosqichlari qo’yidagilardir: 1)hujayralarni ajratib olish va suniy o’stirish; 2)xmosomalarning metafaza holatini olish; 3)metafaza holatidagi xromosomalarni mikroskopda o’rganish va kariotipni aniqlash. Tekshirish uchun hujayralarni suyak ko’migidan, teridan, urug’donlardan olish mumkin,lekin eng qulay obyekt qonning yadro saqlovchi hujayralari. Sitogenetika keng qo’llaniladigan usullardan biri odam somatik hujayralarida jinsiy xromatinni aniqlashdir. Bu usulning afzalligi uning soddaligi va tez tekshiruv o’tkarish va xulosa olish mumkinligi. Lunj va shilliq pardasidan qirib tayyorlangn va epitelial hujayralardan tashkil topgan surtma yoki perefirik qon leykositlari preparati ma’lum buyoqlar bilan (asetorsein, lakmoid) bo’yaladi

va mikroskopda rasmga tushiriladi. Jinsiy xromatin tanachalarini kamida 100 hujayralarda sanab, xromosoma to’plamida X-xromosoma sonini aniqlash mumkin. Sitologlar Barr va Bertram birinchi bo’lib urg’ochi mushukning bosh miyasi neytronlari yadrosi membranasida bo’yalgan tanachalarni topishdi, erkak mushuklarida esa bunday tanachalar topilmaganligi uchun bunday tanachalarni jinsiy xromatin yoki Barr tanachalari deb atadilar. Immunogenetik usuli. Immunogenetiklar- odam genetikasining bir sohasi bo’lib, antigenlar spesifikligi, irsiylanishi qonunlarini, immunitet reyaksiyalarining amalga oshirishda irsiyatning rolini o’rganadi. To’qimalarning ko’chirib o’tkazish (transplantatsiya) sohasida olib borilgan tajribalar natijasida XX asrning 40-yillarida to’qimalar mosligi bosh majmuasi (MNS) haqida tushunchalar paydo bo’ldi. MNS genetik tizimi tomonidan nazorat qilinadigan antigenlar immunologik ravishda va immun javobda, hujayralarning o’zaro ta’sirida katta rol o’ynashi mumkin bo’ldi. Keyinchalik MNS ichida faqat to’qimlalar antigenlarining genlarigina emas, immun javob kuchini aniqlovchi genlar va limfositlar yuzasidagi retseptor genlari ham joylashishi aniqlandi. Immunogenetika usuli antropologik tekshirishlarda odam populyatsiyalarida bir xiligi va polimorfizmni aniqlashda ham foydalaniladi.keyingi yillarda MNS tizimi tarkibidagi HLA tizimi sport tanlashda muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda. Biokimyoviy usul. Bu usul klinik biokimyoda qo’llaniladigan irsiy kasalliklarni aniqlash uchun foydalaniladi. Masalan, irsiy gipotereozni to’qimalarda qalqonsimon garmonlar miqdorini va irsiy deabetda insulin miqdorini aniqlab tashxis qo’yish mumkin. Hozirgi davrda biokimyoviy usullar mutant genning geterozigot tashuvchilarni aniqlashda va prenatal diagnostikada tobora keng qo’llanilmoqda. Biokimyoviy usullarni irsiy moyili kasalliklarda tashxis qo’yishda ham qo’llash mumkin. Masalan, miokard infarkti bilan og’rigan kasalliklarning oila

a’zolari tekshrilganda giperxolisterinemiya belgisi autosoma-dominant tipda irsiylanishi aniqlanadi. Tadqiqotlar mutant gen ekspressiyasi natijasida bitta anomal oqsil sintezlanishi, bu oqsil yuqori zichlikni lipoprotein retseptorlarining oqsili ekanligini ko’rsatdi. Biokimyoviy usullar genetik va klinik polimorfizmni o’rganishda ham foydalaniladi. Masalan, yuqorida keltirilgan tadqiqotlarda giperxolisterinemiya holatlarining 5%ning sababi dominant irsiylanuvchi gen orqali vujudga keladi. Biokimyoviy usullar ko’p mehnat va maxsus jihozlar hamda qimmatbaho reaktivlarni talab qiladi. Shuning uchun ham ommaviy populyatsion tadqiqotlarda keng qo’llanilmaydi. DNK zondlari usullari. Bu usul molekulyar genetikaning eng zamonaviy usullaridan biri bo’lib, tibbiyot genetikasi amaliyotida tobora keng qo’llanilmoqda. DNK zondlari usulining qo’llanilish sohasini va aniqlash imkoniyatini kengaytirish maqsadida tobora takomillashtirilmoqda. DNK zondlari usuli nazariy genetikada prokoriotlar va eukariotlarning genetik kartasini tuzishda, genlarni kartalashtirishda, DNK polimorfizmini o’rganishda, tibbiyot genetikasida esa irsiy kasalliklarning diagnostikasida qo’llanilmoqda. DNK zondi usulidan mutant genning tuzilishi noma’lum bo’lganida, lekin u tuzilishi ma’lum gen bilan juda yaqin birikkanida foydalanish ham mumkin. Bunda zond nukleotidlar ketma-ketligi ma’lum bo’lgan “normal” genga sintezlanadi. Restriksiyalanganda bu genlar orasidagi birikish buzilmasligi uchun gibridizatsiya natjasida mutant genning mavjudligini ham aniqlash mumkin. Deletsiya tipidagi abberatsiyalar bilan bog’liq bo’lgan kasalliklarni (taoassemiyaning ba’zi turlari) aniqlashda ham gibridlantirish prinsipiga asoslangan DNK-diagnostika usulini qo’llash mumkin. Buning uchun normal DNKning gibridlangan qismlarini kasali olingan DNKning gibridlangan qismlari bilan solishtiriladi. Gibridlashgan qismlardagi anomaliyalar genetik mutatsiyalar tabiatini aniqlashga imkon beradi. Statistik-populyatsion usuli.

Bu usul populyatsiyaning genetik tuzilishini, ya’ni undagi allellar va genotiplar uchrashish chastotasini aniqlashga imkon beradi. Genetikada odam populyatsiyasi deganda uzoq vaqt (bir necha avlod davomida) ma’lum arealda yashaydigan va shu arealga adaptatsiyalashgan, panmiksiya bilan xarakterlanadigan ko’p sonli odamlar guruhi tushuniladi. Panmiksiya yoki erkin nikoh shunday holatki, bunda populyatsiyaning har bir a’zosining o’sha populyatsiyalangan istagan shaxs bilan nikoh qura olishi imkoniyati nazariy nuqtaiy nazardan mavjuddir. Panmiksiyaning populyatsiyalarida tabiiy tanlashda, (aholi soni 1500 dan 4000 gacha)va izolyatlarda (aholi soni 1500 gacha) esa genlar dreyfi ta’sir ko’rsatadi. Bu holatni statistik-populyatsiya usulini qo’llashda nazarda tutish lozim, chunki allellar va genlar chastotasi Xardi-Vaynberg qonuniga asosan hisoblanadi. Qonunga asoslangan gomozigot va geterozigot organizmlarni populyatsiyadagi nisbatan o’zgarmas bo’ladi. Populyatsion usul bilan genetik yuk yuzaga chiqish ehtimoli, irsiy kasalliklarga uchrash nisbati aniqlanadi. Genetika asoslarining tushunchalari. Allel genlar. Allel – genning holatlaridan biri.allel genlar gomologik xromosomalarning bir xil lokuslarida joylashadi va al’ternativ belgilarni namoyon qiladi. Allel genlar lotin al’favitining bir xil harflari bilan belgilanadi. Meyoz jarayonida bu genlar gemetalarga taqsimlanadi. Bitta lokusning ko’p marta mutatsiyalanishi allellikka olib keladi. AB0 guruhlari tizimi ko’p allellikka misol bo’ladi. Gomozigota va geterozigota. Gomozigota- bitta genning bir xil allellariga ega bo’lgan organizm (aa yoki AA) bunday organizmlar bir xil gametalarni (a yoki A) hosil qiladi va avlodda belgilar ajralishi kuzatilmaydi. Geterozigota – bitta genning har xil allellariga ega bo’lgan organizm (A.a). bunday organizm ikki xil (Ava a) gemetalar hosil qiladi va avlodda belgilar ajralishi kuzatiladi.

Genotip va fenotip. Genotip- organizmning genetik konstitutsiyasi, uning diploid to’plamdagi hamma allellar yig’indisi. Fenotip- genotipning muhit bilan o’zaro ta’siri natijasida yuzaga chiqadigan, organizmning hamma xususiyatlari va belgilari yig’indisi. Fenotip organizmning hamma genetik informatsiyasini aks ettirmaydi. Har xil muhit sharoitlarida bitta genotip turlicha namoyon bo’lishi mumkin, bu normal reaksiya deyiladi. Mutatsiya Mutatsiya- yangi belgi yoki xususiyatning kelib chiqishiga sabab bo’luvchi gen, xromosoma yoki genom darajasida irsiy axborotning o’zgarishi. Generativ mutatsiyalar jinsiy hujayralarda kuzatiladi, irsiylanadi, salomatlik mutatsiyalar somatik hujayralarda kuzatiladi, faqat o’sha hujayra avlodlarida irsiylanadi. Bunday o’zgarishli organizmni mutantlar deyiladi. Quyidagi tip mutatsiyalar mavjud: a) ploidlikni o’zgaruvi, ya’ni xromosomalar sonining o’zgarishi (aneuploidiya-kamayishi, poliploidiya ko’payishi). b) Xromosom mutatsiyalar-xromosomalar tarkibining o’zgarishi (tarkibiy xromosom aberratsiyalar); v) gen mutatsiyalari-alohida genlarda o’zgarish sodir bo’lishi; g) yadrodan tashqari materialda mutatsiyalar. Xromosomalar ajralishidagi buzilishda ploidlikni o’zgarishi sodir bo’ladi. Bundan farqli ravishda xromosom va gen mutatsiyalari, xromosomlarga ta’sir etuvchi omillar bilan chiqariladi. Ular tuzilishidagi o’zgarishlar darajasiga qarab farqlanadi. Mutatsiya sodir bo’lganligini, odatda belgi o’zgarishiga qarab aniqlanadi. Lekin belgi tashqi muhit ta’siri ostida o’zgarishi mumkin. Shuning uchun genotipik irsiy o’zgarish (mutatsi)lar bilan belgining fenitipik o’zgarishi (modifikatsiya) yuzaga keladi. Shu jihatdan mutantlar ajratilganda modifikatsiyani istesno qilish kerak. Bu maqsadda o’zgargan organizmlarni va tegishli normal organizmlarni bir xil muhit sharoitida kuzatiladi yoki tekshiruv o’zgarishlari ko’rib chiqiladi. Agar o’zgargan belgi qator avlodda saqlansa yoki chatishtirishda

shu belgida tipik ajratish kuzatilsa, bunda mutatsiya kuzatilayotgan bo’adi. Mutatsiyalar spontan yuzaga keladi yoki ularni eksperemental ta’sir yordamida chiqarish mumkin. Ploidlikni o’zgarishi- - har bir tirik organizm o’ziga xos xromosomalar soniga ega. Masalan, odamda somatik hujayralar 2p=46 xromosoma, jinsiy esa- p=23. Xromosomalar normal sonidan farq qiluvchi organizmlarni xromosom mutantlar deb ataladi. Xromosomalar yig’indisiga qarab quyidagi shakllar farqlanadi: Euploidlar – xromosomalar normal soniga ega yoki xromosomalar yig’indi soni o’zgargan organizmlar. Bularga kiradi: a) gaploidlar-xromomsomalar bitta yig’indisiga ega organizmlar (bu sodda rivojlangan va jinsiy hujayralarga xos); b) diploidlar –xromosomalar ikkita yig’indisiga ega organizmlar (bu yuqori rivojlangan organizmlarga xos); v) poliploidlar- xromosomalar uchta yoki undan ko’p yig’indisiga ega organizmlar. Poliploidlar – o’simliklar evolyutsiyasida katta ahamiyatga ega. O’rta Yevropadagi o’simliklar ichida 50% poliploidlar, Shimol va noqulay iqlim sharoitida esa ularning nisbati 70-80%. Eksperemental usulda poliploid shakllarni kolxitin yordamida oladilar, bu bo’linayotgan hujayralarda urchuqlanish funksiyasini so’ndiradi. Aneuploidlar- hujayralarda xromosomalarning balanslashmagan (muvozanatlashmagan) to’plamining mavjudligi. Poliploidiyadan o’laroq bunda ayrim xomosomalar soni o’zgaradi: 2p-1=monosomiya, 2p+2=tetrasomiya. Uning sababi hujayralar bo’linishida xromosomalar ajralmay qolishidir. Odamda aneupolodiya xromosoma kasalliklariga yoki yomon sifatli o’smani rivojlanishiga sabab bo’ladi. Ko’pincha jinsiy xromosomalar anomaliyalari uchraydi (Shereshevskiy-Terner sindromi-X0,) triploid sindromi-X, Klayfel’ter sindromi- XXXV, daun sindromi-trisomiya). B.A.Nikityuk fikricha irsiy informatsiyasini yetishmasligi, masalan terner sindromida 45 xromosomasi bo’ladi, X-

xromosomaning bittasi yetishmaydi, irsiy informatsiyaning ko’payib ketishiga qaraganda (47-xromosoma) organizmida uncha chuqur bo’lmagan o’zgarishlarni vujudga keltiradi. Bemorga sitologik tashxisni leykositlardagi xromosomalar metafezasini ko’rinishiga qarab qo’yiladi. Akridin bilan bo’yalgach, A-T sohalar yaxshi flyuorestsentlanadi. Shu sababli mikroskop ostida xromosomalar o’lchamini individual farqlash mumkin va har bir xromosoma juftligini tavsiflash mumkin. Aneuploidiya ko’pincha odamni bepushtlikka olib keladi.38 yoshdan oshgan ayollardan tug’ilgan farzandlarda aneuplodiyaning chastotasi 2,5% gacha oshadi. Agarda erta embrional davrda amniotik huayralarni tekshirish yo’li bilan xromosomalar soni o’zgarganligi aniqlansa, nogiron farzand tug’ilishining oldini olish mumkin. Amnitosentez-prenatal diagnostika maqsadida pushtning amnion bo’shlig’ida amnion suyakligini olish muolajasi. Amniosentez yo’li bilan xomilaning 14-18 haftaligida amniotik suyakligidan proba olinadi, olingan hujayralar, in vitro o’stiriladi, ulardagi xromosomalar sanaladi va bioximik kamchiliklar aniqlanadi. Amniosintez homilaning anomal rivojlanishi ehtimoli bo’lgandagina o’tkaziladi. Agarda tekshiruvlar kata kamchiliklarni ko’rsatsa, ota- onaning istagiga binoan homila olib tashlanadi. Ko’pchilik anomal sonli xromosomalarga ega embrionlar rivojlana olmaydi va ular spontan tushib qoladi. Xromosom mutatsiyalar va xromosom kasalliklar. Xromosoma kasalliklari uchun xromosomalar tuzilishi o’zgarishi xarakterli. Bu holatlarda ham o’zgarishlar autosomalarda yoki geterosomalarda kuzatilib, deletsiyalar, inversiyalar, duplikatsiyalar va translokatsiyalar sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Tibbiyot genetikasida bu guruhga xromosomalar sonining o’zgarishi natijasida kelib hciqadigan kasalliklar ham kiritiladi. Bunda biz “kasalliklar” so’zini shartli ma’noda ishlatilishini unutmasligimiz kerak, chunki xromosoma kasalliklarining kechishi “kasallik” tushunchasiga unchalik to’g’ri kelmaydi, shuning uchun ham tibbiy ginetikada ko’proq “xromosoma sindromlari” tushunchasi ishlatiladi. Anchadan beri ma’lumki, meyozning xromosomaalr reduksion bo’linishida ajralmasligi kuzatiladi. Bunda biror gametada ikkita

gamologik xromosomalar bo’lishi mumkin, boshqa gameta esa xromosomasiz bo’lib qoladi. Agar ayol gametalar bo’lsa, XX va 0 tuxum hujayralar, agar erkak gametalar bo’lsa, XY va 0 urug’ hujayralar hosil bo’ladi. Anomal tuxum hujayralar spermatoizitlar X va Y xromosomalar bilan urug’lansa, XXX, XXY,X0,Y0 zigotalar hosil bo’ladi. Xromosomalarning noto’g’ri ajralishiga irsiy anoamaliyalarning katta guruhi asosdir.XXX qo’shilishida (trisomiya X- xromosoma bo’yicha) qiz bola tug’iladi. Bu qizda jinsiy belgilar yetilmaydi, ba’zan esa inntelektual past darajali bo’ladi. Maxsus tekshiruvlarda somatik hujayralarda ikkita jinsiy xromatin tangachalar aniqlanadi. XXY holatida Klaynfelter sindromli o’g’il bola tug’iladi, u ham intelektual va jismonan orqada qoladi. Bunday erkaklarda hujayra yadrolarida jinsiy xromatin tanachasi bo’ladi. Bu sindrom 0,1% erkaklarda uchraydi. Shershevskiy-Terner sindromi uchun – (X0) genotipda monosomiya holati ayollarda kuzatiladi. Kasallik past bo’y, kech jinsiy yetilishi, ikkilamchi jinsiy belgilarning bo’lmasligi va bepushtlik bilan farqlanadi. Bundan ayollarning somatik hujayralarda jinsiy xromatin bo’lmaydi. Y0 holatdagi jinsiy xromosomalar anomal holatidagi organizmlar odatda yoshlik davrida o’ladi. 1959 yilda aniqlandiki, daun kasalligida idiotiya konstitutsional anomaliyalar majmuasi: kichik bosh-braxisefaliya, ensaning yassilashganligi, yapaloq yuz, ko’z yorig’i mongoloid tipda epikant miktoriya, og’izning doim ochiq bo’lishi, makroklosiya, kalta burun va puchuqlik, quloqning displastligi, iyakning turtib chiqqanligi, bo’yinning kalta va keng bo’lishi, bo’yinda teri bo’lmasligi mavjudligi, ko’krak qafasi deformatsiyasi, mushaklar gipotaniyasi, qo’l va oyoqlar kaltaligi va hujayralarda 47 xromosoma bilan tavsiflanadi. Daun kasalligiga 21 juft xromosomada trisomiya bo’lishi sababdir, bu sindrom bilan 0,15% bolalar, tug’ruq yoshidan o’tgan ayollardan tug’iladi. 35 yoshdan oshgan ayollardan 19 yoshda tuqqan ayollarga nisbatan, daun kasalligi bilan tug’ilgan bolalar 100 marta ko’p. 16-18 juftlikdagi xromosomalarda trisomiyalar ham ko’p uchraydi, bunda bola qo’yidagi anomaliyalar bilan tug’iladi: quloq surpasining pastroq joylashishi, juda kichik jag’, ensa bo’rtib chiqqan. 13-15 juft

xromosomalarda uchraydigan trisomiyalarda yanada katta morfologik o’zgarishlar kuzatiladi: karlik, ko’z soqqasining anomal tuzilishi, quyon lab, polidaktiliya va h.k. bunday trisomiyaga ega bolalar hayotning birinchi oyida o’ladi. Qator emriopatiyalarning sabab iturli xromosom abberatsiyalar, xususan translokatsiyalardir. 21-xromosomaning 15- xromosomaga translokatsiyasi kuzatiladi. Bu Xromosom aberratsiyasi zigotada 21–juftlikda uchta xromosoma bo’lishiga olib kelib, bola Daun sindromi bilan tug’iladi. Mutatsiya induksiyasi uchun ion nurlari yoki alkillovchi agentlar keng qo’llaniladi. Xromosom mutatsiyalar spontan, odam aralashuvisiz yuzaga keladi. Qo’yidagi tipdagi xromosoma mutatsiyalari farqlanadi. 1. Deletsiya-xromosomaning ayrim qismining yetishmasligi bo’lib, qisman monosomiya ko’rinishida yuzaga chiqadi. 2. Dublikatsiya-xromosoma abberatsiyalarining bir xil bo’lib, uning qismlaridan birining ikki hissa ortishi. 3. Inversiya-xromosoma ichidagi abberatsiyalaridan biri bo’lib, bunda xromosomaning (yoki gening) bir qismi uzilib, 180 0 aylanib, yana dan o’z joyiga joylashadi. 4. Translokatsiya-genlar joyining o’zgarishi. Agar odamda deletsiya tufayli, xromosomaning katta qismi yetishmay qolsa, u og’ir anomaliyaga olib keladi (Volf sindromi: 4-xromosomada deletsiya, “mushuk chinqirig’i” L 5-xromosomada deletsiya). Dublikatsiyalar- yangi genlarni hosil bo’lishiga olib keladi, bu vaqtda oldingi ikkita o’xshash qismlarda mutatsion o’zgarishlar sodir bo’ladi. Inversiya va translokatsiyalarda- genetik materialning umumiy soni o’zgarmaydi, faqatgina ularning joylashishi o’zgaradi. Bunday mutatsiyalar evolyutsiya jarayonida katta ahamiyatga ega. Lekin hosil bo’lgan mutantlarning avvalgi asl shakllari bilan chatishishi qiyin, ularning gibridlari esa ko’pincha steril bo’ladi. Shuning uchun agarda bunday mutantlardagi fenotip qulay bo’lsa, bu yangi tur organizmlar hosil bo’lishiga asos bo’ladi.

Tuzilma o’zgarishlari xromatid mutatsiyalar esa replekatsiyadan keyin ro’y beradi. Xromosoma sonining o’zgarishi anomaliyasida paydo bo’luvchi kasalliklar ikki xilbo’ladi: 1) jinsiy xromosoma soni o’zgarishi natijasida paydo bo’luvchi kasalliklar; 2) autosomalar soni o’zgarishi anomaliyasida paydo bo’luvchi kasaliklar. Gen mutatsiyalari va gen kasalliklari Monogen va gen kasalliklari bitta guruhdir. Chunki bu kasalliklarning asosiy ayrim genning mutatsiyasi yotadi. Mutant gen autosomada yoki geterosomada joylashadi. Gen mutatsiyalari metabolizmning tug’ma nuqsonlariga olib kelishi, ya’ni biokimyoviy namoyon bo’lishi mumkin. Bunday kasalliklarni fermentopatiyalar deyiladi. Ba’zan gen kasalliklarini molekulyar kasalliklar deyiladi, bu bilan DNK molekulasi darajasidagi buzilishlar mavjudligi ta’kidlanadi. Bunday kasalliklarni fenotipik namoyon bo’lishiga qarab nuklein kislotalar, uglevodorodlar, lipidlar, menerallar almashinishini buzilishlari guruhlariga ajratiladi. Hozirgacha 2000 dan ortiq gen kasalliklari aniqlangan. Etologik omil- mutant gen doimo ta’sirini ko’rsatib turishi tufayli kasalliklar surunkasiga davom etadi va kuchayib boradi. Gen mutatsiyalari quyidagi tuzilma o’zgarishi ro’y beradi: 1) asosning almashinuvi-bitta asosning o’rniga boshqasi paydo bo’ladi. 2) Nukleoidlar sonining o’zgarishi; a)ma’lum genning ketma-ketligiga yangi kiritma; b)dublikatsiyalar- qismlarning ikki hissa ortishi; v) deletsiya- bitta yoki bir nechta nukleotidlarning yo’qolishi; 3) inversiya-genning qismi uzilib, 180 0 ga aylanib, yana qaytadan o’z joyiga joylashadi. Gen mutatsiyasi ferment tuzilishining o’zgarishiga yoki uning faolligining susayishiga olib keladi. Ko’pchilik hollarda strukturaviy gen mutatsiyasiga uchraydi. Gomolobinopatiyalarda va qator fermentopatiyalarda bu xulosa mutlaq

tasdiqlangandir. Regulyator genlar mutatsiyasi natijasi deb gumon qilingan kasalliklarga talassemiya, porfiriya, “qayin shirasi hidi”, orotaatsiduriya va boshqa kasalliklar kiradi. Ko’p gen kasalliklarining sababi-mutant gen biokimyoviy reaksiyalarning birlamchi anomal oqsil fermentlarigacha va fenotipik simptomlarigacha buzilish zanjiri aniqlangan. Bemorda gen kasalligiga gumon tug’ilisiga ruhiy va jismoniy rivojlanishdan orqada qolish, tomir tortishish hamda parhez sifatidagi asab tizimi va mushak tonusi buzilishi simptomlari, ayrimovqat va dori moddalariga chidamsizlik, sezgi a’zolari buzilishlalari, har xil mikroanomiyalar mavjudligi asos bo’lishi mumkin. Fenilketonurya-autosoma retsessiv tipda irsiylanadi. Tug’ilgandan so’ng dastlabki oylardayoq yuzaga chiqadi. Jismoniy va aqliy rivojlanishning orqada qolishi kuzatiladi. Kasalning tashqi qiyofasida o’ziga xoslik seziladi: sochi oq rangda, teri och rangda, ko’zning havo rang bo’lishi, tanada o’ziga xos hid (sichqon hidi) kuzatiladi. Har xil darajada aqliy zaiflik, tomir torayishi, koordinatsiyalarini buzilishi, g’ilaylik, mushak distrofiyasi, keyinroq esa spastk ataksis qadam tashlash, ekzema, yorug’dan qo’rqish kuzatiladi. Diagnostkasi: siydikda fenilperouzum kislotasining va qoplazmasida fenilalanin yuqori miqdori (6-8%), tirozinning kamayishi (1:5mg/%) gacha kuzatiladi. Gen mutatsiyalarining ahamiyati Ko’pchilik mutantlar asl-yovvoyi tipida hayotga moslashishi zaif bo’lib, tabiiy tanlashda halok bo’ladi. Seleksiya va evolyutsiya uchun mutantlarning qulay vaqt neytral o’zgarishlariga ega bo’lgan oz qismigina ahamiyatga ega. Seleksioner populyatsiyada hosil qiluvchi to’qimaga ta’sir qiluvchi har bir mutatsiya, keyingi avlodlarga o’tadi. Shuning uchun odam o’zini mutatsiyaga olib keluvchi noqulay o’zgarishlardan asrashi kerak. Qanday qilib odamlarda mutatsiyalarni chegaralash mumkin? Buning uchun tashqi mutagen omillar ta’sirini kamaytirish lozim. Masalan, ortiqcha rentgenodiagnostika muolajalaridan chegaralanish lozim, nurlanishdan himoya qilinish kerak, dorilarni qo’zg’atuvchi narkotik vositalarni bolalik va yoshlik davrida shifokor tavsiyasi bilangina

iste’mol qilish kerak. Ota-onaning mutatsiyaga uchrash darajasi yuqori bo’lsa, bu paytda kam farzand ko’rish tavsiya etiladi. Mutatsiyaga uchragan farzandlar juda yosh yoki yoshi o’tgan ota-onalardan tug’ilish ehtimoli katta, mutatsiyalarning o’rtacha chastotasi 3035 yoshdan keyin oshib boradi. Mutatsiyaga ko’pincha pisand qilmaslik natijasida yangi avlodda yuzaga chiqadi. Mutatsiya ko’p holda faqat bitta somatik hujayrani yoki to’qimaning kichik sektorini egallaydi. Jinsiy hujayra mutatsiydagi defekt, agarda zigotada ikkita bir xil mutant allellar birlashganida, mutant geni namoyon etiladi. Mutatsiyalar chastotasi Alohida gening mutatsiyasi juda ham kam uchraydigan holatdir. Odamda o’rtacha alohida bir gen 0,00005 chastotasi bilan avlodda mutatsiyaga uchraydi. Lekin genlar juda ko’p (odamda, bir necha 100000 ta) shuning uchun u yoki bu mutatsiyaning yuzaga chiqishi ehtimoli ko’pdir. Drozofillarda 5% gametalar mutatsiyaga uchragan bo’lishi aniqlangan. Mutatsion jarayonning muhit sharoitiga bog’liqligini eksperimental usul bilan hosil qilish mumkin. Mutatsiyalar spontan va indusirlashgan xillarga bo’linadi. Spontan mutatsiyalar deb, ma’lum bo’lmagan tabiiy omillar natijasida hosil bo’lgan mutatsiyalarga aytiladi. Indusirlashgan mutatsiyalar maxsus mutatsiya jarayonini kuchaytishga yo’naltirilgan ta’sir bilan chaqirilgan mutatsiyadir. Mutagen effektini indusirlash xususiyatiga ega omilar mutagen deyiladi. Mutagen omillarga: ximik tuzilmalar va ion ratsiyasining turlari kiradi. Eksperemental yordamida mutagen ta’sirli ximik moddalarga formalin. Etilenimin, iplit va boshqa yuzlab ximik birikmalar kiradi. Laboratoriya sharoitida radiatsion mutagenezini rentgen nurlar yordamida olinadi. Radiaktiv nurlanish turlariga gamma-nurlar kiritiladi. Seleksiya amaliyotida mutagen omillar keng qo’llaniladi, chunki ular suniy tanlovdagi material uchun keng mutatsiyalar spektridir. Spontan mutatsiyalarda eksperementdagidek mutagen omillar sababchidir. Keyingi vaqtda viruslarning mutagen ahamiyati ham aniqlanadi. Spontan hosil

bo’luvchi mutatsiyalar-tabiiy tanlashning materialidir. Agarda mutatsiya gametalar rivojlanadigan jinsiy hujayrlarda ro’y bersa, yangi belgi yaqin kelajakda paydo bo’ladigan avlodida yuzaga chiqadi. Tekshiruvlar shuni ko’rsatadiki, ko’pchilik mutatsiyalar organizm uchun zararlidir. Bu organizmdagi hamma organlar funksiyasi o’zaro va tashqi muhit bilan yaxshi balanslashganligi bilan tushuntiriladi. Mavjud tenglikni buzilishi organizmni hayot faoliyatining susayishiga yoki o’limiga olib keladi. Hayot faoliyatini susaytiruvchi mutatsiylarni semletal yoki yarimletal deyiladi. Hayot faoliyatiga zid mutatsiyalar letal (o’lim) deyiladi. Lekin mutatsiyalarning ma’lum qismi organizm uchun foydali bo’ladi. Bunday mutatsiyalar evolyutsiya uchun, shuningdek seleksiyada uy hayvonlarining qimmatli tur va madaniy o’simliklarni yetishtirishda katta ahamiyatga ega. Mutagenlar va ularning asorati bilan tabiatning Ifloslanishi Jamiyatda zamonaviy sanoat ishlab chiqarishda, qishloq xo’jaligi va maishiy xizmatlarda keng ko’lamda kimyoviy vositalardan, radiaktiv moddalardan qo’llanilishi odam salomatligiga zarar keltiradi. Atom energoyasi borgan sari ko’p ishlatilmoqda, shuning uchun tashqi muhitda mutagen omillarini yig’ilishini oldini olish uchun nazorat o’tkazish kerak. Radiatsiya bo’yicha BMT ilmiy qo’mitasi aniqladiki, tabiiy mutatsiya sonini 2 marta oshiruvchi rentgen va gamma-nurlar odam uchun 50-150P (129-387-10 -4 Kl/kg). Bundan ko’rinib turibdiki, nazoratsiz atrof-muhitni radiaktiv fonini oshirish, atom qurolini nafaqat qo’llash, balki tekshirish ham juda xavflidir. Odam zoti 1961 yildan 1971 yilgacha AQSHning Ventnamga qarshi kimyoviy urushidan keyin og’ir mutagen asoratlarining shohidi bo’ldi. Xromosom mutatsiyalar urushdan keyingi ikkita 10 yillik ichida nafaqat vantnam, balki hindi- xitoy kimyoviy uchishlar zonasida bo’lgan AQSH veteranlarining farzandlarida ham kuzatiladi.

Jismoniy mashqlar va gen Uzoq vaqtlar bu muammo odamning jismoniy yuklamalarga va sport natijalariga moyilligi nuqtai nazaridan qaralib keldi. Shuning bilan birga prof. B.Saltin boshchiligida Daniya olimlarining tekshiruv natijalari shuni ko’rsatmoqdaki, jismoniy mashqlarning maxsus genlar funksiyasini oshiruvchi ta’siri bor ekan. Uning ma’ruzasida keniya va Skandinaviya mamlakatlarining yuqori malakali yuguruvchilarini tayyorlashda sportchilarning jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishi, skelet mushaklaridagi miofibrial tarkibiga metabolik jarayonining ta’siri yoritilgan. Angiontenzim aylantiruvchi ferment (AAF) geni misolida bioximik va fiziologik yuklamalarni o’zgarishi maxsus genlarni polimorfizmidagi funksional ahamiyati ko’rsatilgan. Boshqa tomondan esa, sportchilarni tayyorgarligiga qo’llanilagidan maxsus mashqlar, ularning intensivligi va bajarish vaqti hujayraichi tizimi bo’yicha signallar yordamida maxsus genlar ekspressiyasini stimullaydi, tuzilma va regulyator oqsillar sintezini kuchaytiradi. Bu prinsipal yangi holat Keniyaning yuqori malakali yuguruvchilarining 68% birinchi turdagi mushak tolalariga esa muskullari miofibrial tarkibini aniqlash bilan isbotlandi, ayni vaqtda mamlakat aholisining umumiy populyatsiyasida bu ko’rsatkich 48% ni tashkil etadi. AQSHning molekulyar genetiklarining so’ngi yillardagi o’tkazgan tadqiqotlariga bag’ishlangan ma’ruzasi katta olqishlarga sabab bo’ldi. Bunda odam genomini shifrlarga ajratilishi, yangi molekulyar-biologik usullar texnologiyasi eng katta dunyoviy ahamiyatga ega proyektni tadbiq etishda qo’llaniladi. K. Bocharning ma’ruzasi, alohida genlarning polimorfizmini aniqlash, genlar tuzilishidagi bitta yoki bir nechta nukleotidlarni o’zgarishini aniqlash, bunday genlarning struktur va regulyator oqsil, ferment, retseptorlar, o’sish faktorlar va garmonlar bilan bog’liqligini aniqlash muammolariga bag’ishlangan. Lekin odam genetik xaritasini ko’rgazmasi eng kutilmagan va olamshumul voqea bo’ldi, bunda sport faoliyatiga moyil genlar va jismoniy mashqlar bajarishda, sog’lomlashtirishga yo’naltirilgan metabolizm regulyatsiyasi qatnashuvchi genlar aks ettirilgan. Bunday 40dan ortiq genlarni turli

xromosomalardagi lokalizatsiysi ko’rsatildi. Jismoniy faoliyat va alohida genlar bog’liqligini ko’rsatuvchi odam genomi xaritasi turli mamlakat olimlarining izlanishlari natijasida bo’lib hisoblanadi, deb ta’kidladi prof. K.Bochar, bu xarita zamonaviy izlanishlar mahsuloti bilan yangilanib boradi. Bunday analiz AQSHning Pentagon markazida o’tkaziladi va uning muallifi doklad paytida Evropada yashovchi hamma molekulyar biologlari birgalikda faoliyat yuritishga chaqirdi, shu vaqtning o’zida AQSH olimlarining ma’lumoti internet orqali markaz saytlarida bo’lishini ta’kidlab o’tdi. Yuqorida ta’kidlangan muammolar ichida shu yo’nalishdagi ikkita germaniya laboratoriyasida olingan AAF genini jismoniy faoliyat bilan bog’liqligi kontrast natijalarini alohida ta’kidlab o’tish kerak. V. Wolfarthning ko’rsatmalariga asosan, biatlonistlar va kurashchi sportchilar AAF geni genotiplarida farq kuzatilmadi. Turli yoshdagi egizaklarni genetik testdan o’tish natijalari va ularning jismoniy faoliyati bilan bog’liqligi natijalari Italiya olimi, Evropa kolleji prezidenti, prof. R. Pariji boshchiligidagi italiyalik olimlarining tekshiruvlari katta ilmiy ahamiyatga ega.

Adabiyotlar. 1. Nishonboyev K.N., Xamrayeva F.A., Eshonqulov O.E. Tibbiyot genetikasi. T., Abu Ali ibn Sino nomidagi nashriyot, 2000. 2. Safarova D.D., Gulyamov N.G. Valeologiya muammolari. Qarindosh orasidagi nikohlar. T. “Fan-sportga” 2006, №2. 3. Slyusarev A.A. Biologiya va genetika asoslari. M., Meditsina, 1978 4. Tegako L., Kmetinskiy E. Antropologiya. M. Novoye znaniye, 2004.

Похожие

Salomatlik va faol harakatchanlik

Salomatlik va to’g’ri ovqatlanish

Ekologik omillarning ta’siri va salomatlik

Odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik

Irsiyat kasalligi. Jinsiy tarbiyaning aspektlari, doyali yordam tushunchasi