Valeologiyaga kirish. Odam salomatligi haqida hozirgi zamon tushunchalari - Медицина - Рефераты

Valeologiyaga kirish. Odam salomatligi haqida hozirgi zamon tushunchalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Valeologiyaga kirish. Odam salomatligi haqida hozirgi zamon tushunchalari Reja: 1. Valeologiya faniga kirish. Nazariy va amaliy valeologiyaning maqsadi ,kelib chiqishi , taraqqiyoti. 2. Valeologiya salomatlik haqida fan. 3. Nikoh shartnomasi nima va u qanday tuziladi, uning ijobiy tomonlari. 4. To’ydan oldingi tibbiy ko’rikning ahamiyati. 5. Salomatlik- insonning eng katta boyligidir. Salomatlikni saqlash va mustahkamlash borasida amaliy uslublar yaratish. 6. Salomatlikning tibbiy biologik va ijtimoiy omillarini o’rganish.

Sog’liq odamning jismoniy va ma’naviy xususiyatlari yig’indisi, uning uzoq umr ko’rishining va ijodiy rejalarini amalga oshirishning, jamiyatimiz baxt-saodati uchun yuqori mehnat unumdorligi, mustahkam ahil oila yaratish, bolalarning tug’ilishi va tarbiyasini amalga oshirishning zaruriy sharti hisoblanadi. Sog’liqni mustahkamlovchi omillarga aniq rejim yordam beradi. Ovqatlanish, uyqu, gigiyenik muolajalar va boshqalarni odat bo’lib qolgan muayyan bir vaqtda o’tkazgan ma’qul. Aniq rejim tufayli organizm normal zo’riqishni his etadi, sarflangan kuch tezroq va to’liqroq tiklanadi, organizm kamroq kasallanadi. Sog’liqni mustahkamlashning yana bir omil aktiv harakatchanlikdir. Hozirgi zamon odamlari kam harakat qilmoqda. Buning asosiy sababi sanoatda va qishloq xo’jaligida mexanizatsiyalashmagan mehnatning ulushi borgan sari qisqarib bormoqda, transport vositalari rivojlanmoqda, televideniya va kompyuter tizimi keng ko’lam bilan rivojlanib bormoqda. Tabiat, sof havo, suv va quyosh bilan doimiy ravishda muloqotda bo’lish odamga sog’liqni mustahkamlashga va kasalliklarga chidamli bo’lishga yordam beradi. Sog’liqni zaiflashtiruvchi omillarga- rejimga rioya qilmaslik, kam harakat qilish, shaxsiy gigiyena qoidalarga amal qilmaslik, vaqtida ovqatlanmaslik va chekish hamda spirtli ichimliklarni iste’mol qilish singari zararli odatlar kiradi. Huquqiy demokratik jamiyat barpo etish yo’lidan borayotgan O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqilligining ilk yillaridanoq sog’lom avlodni tarbiyalash ustivor vazifalardan biri deb belgiladi. Sog’lom va yuksak ma’naviyatli avlod bugungi millatimiz va davlatimiz kelajagi poydevoridir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov tashabbusi bilan jismonan baquvvat, ma’naviy boy, axloqan yetuk, intelektual rivojlangan yuqori bilimli, har taraflama kamol topgan shaxsni shakllantirishga qaratilgan keng ko’lamli tadbirlarni amalga oshirish maqsadida mamlakatimizda 2000 yilni “Sog’lom avlod yili”, 2005 yilni “Sihat salomatlik” yili deb e’lon qilindi. 2005 yil O’zbekiston

Respublikasi Vazirlar mahkamasining 30- sonli Qarori bilan “Sihat salomatlik yili davlat dasturi” ni e’lon qildi. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan “Sihat salomatlik yili davlat dasturi” ni hayotga tadbiq e’tilishi va ijrosi yuzasidan zarur chora-tadbirlar rejalashtildi. Ushbu chora-tadbiralar qatorida ustivor ahamiyatga ega bo’lgan tadbirlardan biri jismoniy tarbiya institutida, universitetlar va pedagogika institutlarining jismoniy tarbiya fakultetlarida joriy yilning sentyabr oyidan “Valeologiya asoslari” fanini kiritish rejalashtirildi. Ushbu fanni “Boshlang’ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish”, “maktabgacha ta’lim va bolalar sporti” yo’nalishlariga ham kiritilishi rejalashtirildi. Demak barkamol avlodni tarbiyalash masalasi-davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Haqiqatdan ham oila bizning milliy qadriyatimiz va milliy g’ururimiz sanaladi. Biz oilani muqaddas bir qo’rg’onga tenglashtiramiz, unda quvonchli kunlar ham, tashvishli kunlar ham mavjud. Qurilgan muqaddas qo’rg’onni asrash, komil insonlarni voyaga yetkazish shu qo’rg’on sohubu- sohibasi bo’lmish er-u xotinga bog’liq. Ular qanchalik keng fe’lli, teran fikrli shu bilan birga huquqiy tafakkurga ega bo’lsa, bu muqaddas qo’rg’on devorlari ham shunchalik mustahkam va abadiy bo’ladi. Oila ikki yoshning o’zaro kelisilgan holda va roziligi bilan tuzilgan nikoh orqali vujudga keladi. Shariyat yo’li bilan tuzilgan nikoh qonuniy jihatdan haqiqiy emas, balki davlat ro’yxatida o’tkazilgan nikohgina haqiqiy hisoblanadi. Nikoh–arabcha so’zdan olinga bo’lib, “o’ylanish” degan ma’noni anglatadi. Qizlar uchun nikoh yoshi 17, o’g’il bolalar uchun esa 18 yosh qilib belgilangan. Ko’p nikohlilik bizda qonun yo’li bilan ta’qiqlanadi. Nikoh shartnomasi , ayniqsa yangi ro’zg’or qurayotgan yoshlar o’rtasida ko’proq ijobiy ta’sir ko’rsatish mumkin. Sababi, turmush qurish arafasida bo’lgan yoshlarimizning aksariyat qismi, bir-birlarini moliyaviy ahvollarini yaxshi bilmasdan, soxta ko’rinish orqali sevib-sevilib, katta hayotga qadam qo’yishadi. Vaqt o’tishi bilan esa yosh kelin bilan kuyovning oilasini nimaga qodir ekanligi namoyon bo’la boshlaydi. Albatta hayotiy tajjribaga egabo’lgan insonlarga

ma’lumki, oila qurishda panja orasidan qarashlilik, yolg’on aralashuvi yaxshi oqibatga olib kelmaydi. Sevgi esa, faqat ma’naviy boylikdan emas, balki moddiy boylikdan ham iborat bo’ladi. nikoh shartnomasining afzallik tomoni shundan iboratki, tomonlarning bor imkoniyat darajalarini ro’y-rost ochib beradi. 1998 yil 1-sentyabrdan kuchga kirgan oila kodeksiga nikoh shartnomasi tushunchasi kiritilgan. Oila kodeksi loyihasi matbuotda e’lon qilingach joylarda nikoh shartnomasiga oid ko’plab takliflar tushdi. Albatta muhokamalardan so’ng, bu tushuncha qonunga aylandi. Oila kodeksi kuchga kirib, nikoh shartnomalari tuzila boshlaganiga ham, 7-yildan oshdi. 2005- yilning 1-martigacha bo’lgan davrda respublikamizda 209 ta nikoh shartnomasi tasdiqlanganligi ma’lum. Demak bunday shartnomani tuzishga ehtiyoj bor. Oila kodeksiga ko’ra, nikohlanuvchi shaxslarning yoki er va xotinning nikohda bo’lgan davrida yoki nikohdan ajratilgan taqdirda ularning mulkiy huquq hamda majburiyatlarini belgilovchi kelishuvi- nikoh shartnomasi deb hisoblanadi. Nikoh shartnomasi tushunchasi chet el qonunchiligida anchadan beri bor. Bizning qonunchiligimizga bu tartib, bozor iqtisodiyotining chuqurlashishi, tadbirkorlikning rivojlanishi, xususiy mulkning mavjudligi tufayli kirdi. Nikoh shartnomasi tushunchsining Oila kodeksiga kiritilgani barcha nikohlanuvchilar shartnoma tuzish kerak, degan ma’noni anglatmaydi. Aksincha, nikoh shartnomasi tuzish yoki tuzmaslik er-xotinning ixtiyoridadir. Har qanday holatda ham nikoh qonuniy ravishda davlat organidan ro’yxatdan o’tgach shartnoma kuchga kiradi. Bordiyu nikoh tuzishdan avval shunday shartnoma tuzilgan bo’lsada, nikoh tuzilmasa bunday nikoh shartnoasi kuchga kirmaydi. Chunki uning kuchga kirishi uchun nikoh tuzilishi kerak. Shartnoma predmetiga er-xotinning kelishuviga binoan qo’yidagilar ko’rsatilishi mumkin: - shartnoma subyektlarining nikohgacha bo’lgan davrdagi mulklariga egalik qilish, boshqarish, tasarruv etish; - er va xotinning nikoh davridagi mulklariga egalik qilish, boshqarish, tasarruv etish tartibini belgilash;

- oila daromadlari va xarajatlari haqidagi masalalar (o’qish, kasb o’rganish, davolanish, dam olish bilan bog’liq xarajatlar); - tadbirkorlik bilan shug’ullanilganda, daromat va xarajatlarda er va xotinning ishtiroki; - boshqa jismoniy va yuridik shaxslar bilan mulkiy mazmundagi shartnomalar tuzish va bu shartnomalardagi majburiyatlar yuzasidan er- xotinning javobgarligi masalalari; - nikohdan ajralganda er va xotindan har biriga beriladigan mulkni aniqlab olish; Nikoh shartnomasi er-xotining kelishuvi bilan ista;gan vaqtda o’zgartirishi yoki bekor qilinishi ham mumkin. Nikoh shartnomasi qanday tuzilgan bo’lsa, uning o’zgartirilishi yoki bekor qilinishi shunday shaklda amalga oshiriladi. Nikoh shartnomasidan bir tomonlama vos kechishga yo’l qo’yilmaydi, chunki bunday holat tomonlarning, ya’ni er-xotinning shartnomada belgilangan huquqlarining buzilishiga olib kelishi mumkin. O’zbekiston Respublikasining “Oila” kodeksining 17 moddasi. To’ydan oldin tibbiy ko’rikdan o’tayotgan kelin-kuyovlarni ko’rib, hozirgi kunda barcha xursand bo’lmoqda. Biror tashxis ijobiy chiqmasa davolanib olishga vaqt bor. Zinhor-bazinhor davolanmasdan turib, nikohga kirib bo’lmaydi. Kasalni yashirsang isitmasi oshkor bo’ladi. natijada yaxshi niyat bilan elga yozilgan dasturxon, umr bo’yi yemay-ichmay yig’ilgan sarf xarajat, eng yomoni bitta insonni, yigityo qizni avval turmush qurgan degan tamg’aga ega bo’lishidan asrashdir. Yigitlar-ku avval turmush qurgan degan “yorliq” bilan ham yana boshqatdan turmush qurmagan qizga uylanishi mumkin, ammo, bunday “yorliq” bilan aybsiz qiz baribir aybdor bo’lib qolaveradi. Misol: To’ydan oldin tibbiy ko’rikdan o’tmay, oila qurgan, taqdiridan pushaymon bo’lib yurgan yigitnnig hasratini eshiting: - Biz FXDYO ga nikohga ariza berish uchun borganimizda tibbiy ko’rikdan o’tish, kerakligini aytib,tashxis markaziga yuborishdi. Yo’lda qiz tashxis markazida tanishi ishlashini xohlasak o’n daqiqada hammasini tog’irlab qo’limizga

berishini aytdi. Men bunga rozi bo’lmadim. Borib analiz topshirdik. Qiz men hozir deya, bir kabinetga kirib ketdi-yu, 20 minutdan so’ng qaytib chiqdi. Nega uzoq qoldingiz desam, bu ayollar uchun alohida maslahatchi, erkaklarga kerak emas dedi. Tekshiruv natijalarini ikkimiznikini ham yaxshi deb berishdi. Aslida qizda tug’ma yurak xuruji kasalligi bor ekan. Juda katta restoranda to’y qildik. Boshqa chiqimlarni qo’shib hisoblasak 4 millionga yaqin pulimiz ketibdi. Eng yomoni, u ko’z ochib ko’rganim hayotimning eng shirin davrlari u bilan o’tdi. Men uni sevib qolgan edim. U farzand ko’rayotganida olamdan o’tdi. Undan keyin yurak kasalligi bilan tug’ilgan chaqaloq ham, 3 oydan keyin bu yorug’ olamni tark etdi. Menga hayotning qizig’i qolmadi. Agar o’shanda qizni tashxis markazidagi tanishi to’g’ri kasalligi bilan yozib beganda men unga uylanmas, buncha ko’rguliklarni boshdan kechirmas edim. Salomatlik-insonning eng katta boyligidir. Jismoniy tarbiya institutlarining asosiy vazifalaridan biri salomatlikni saqlash va mustahkamlash sohasida nazariy va amaliy bilimlarga ega bo’lgan mutaxasislarni tayyorlashdir. Ammo salomatlik jarayonini idora etilishi. Har bir inson uchun xos bo’lgan shaxsiy salomatlik muammolarini aniq yecha bilish bilan bog’liqdir. Ma’lumki salomatlik inson tomonidan, uning biologik va ijtimoiy faoliyatini to’liq va keng miqiyosda bajarishi uchun eng asosiy amildir, o’zini namoyon qilishdagi poydevoridir. Afsuski SNG davlatlarida turli kasalliklarga chalinish hozirgi kunda nihoyatda yuqori darajada bo’lib, gepatit, sil kasalligi, ruhiy kasalliklar, onkologik kasalliklar miqdori ortib bormoqda. Narkomanlar VICh infeksiya bilan zararlanganlar soni beto’xtov ko’paymoqda. Shu jumladan, alkogolizm va narkomaniyaning, tamaki chekishning millatlar genofondiga salbiy ta’sir ko’rsatishi, ularning kamayib va yo’qolib ketishi xavfini tug’dirmoqda. Xalqlarning 70% “hali bemor emas, lekin sog’lom ham emas” degan ibora bilan atalishiga loyiq bo’lib qolgan. Insoniyatning ma’naviy jihatdan yetuk bo’lishiga adabiyot, san’at va dinning ahamiyati yetakchi bo’lsa, intelektual rivojlanishda ta’lim, tarbiya va ilmning ahamiyati kattadir. Jismoniy jihatdan so'glom, rivojlanishda esa jismoniy tarbiya, sport va sog’liqni saqlash tizimining ahamiyati bebahodir.

Keyingi 20 yil mobaynida olimlar tomonidan salomatlik holati uchun qanday miqdoriy va sifatli ko’rsatkichlarni asos qilib olish zarurligi, salomatlikka xos bo’lgan hamma jarayonlarni qamrab oladigan ta’rifni shakllantirish, salomatlikni kasallik holatidan farqlanishi, uchinchi yoki “oraliq holat” uchun xos bo’lgan belgilarni ajratish va qanday yo’llar va vositalar yordamida sog’liqni saqlash va tiklash kabi muammolarni hal etish ustida umumiy tadqiqotlar o’tkazildi. (I.I.Brexmen, 1987, G.L.Apanasenko, G.L.Popova,1998, V.A.Anan’yev, D.N.Davedenko va b, 2001 yil, V.P.Petlenko, D.N.Davidenko, 2001, N.N.Moxnach, 2004). Olimlarning fikriga ko’ra, salomatlikning holatiga turli omillarni ta’siri quyidagi miqdoriy ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi: irsiyat- 20%, tashqi muhit ta’siri-20%, turmush tarzi-50%, tibbiy yordam darajasi-10%. Demak odam salomatligi- bu ijtimoiy, tashqi muhit va biolofgik omillarni o’zaro murakkab munosabatlari natijasidir. Bu borada yangi ilmiy yo’nalish-Valeologiya fani vujudga keldi. Valeologiya so’zi yunoncha “valeo”-so’zidan olingan bo’lib, uning ma’nosi salomat bo’lish deganidir. Bu atama birinchi marta 1982 yilda I.I.Brexman tomonidan taklif etilgan. Valeologiya-tibbiy- pedagogik va ijtimoiy toifadagi fan bo’lib, ham jismonan, ham ruhan sog’lom bo’lgan millat namoyondasini tarbiyalash va takomillashtirish borasidagi zarur millarni va uslublarni o’rganib, ularni turmushga tadbiq etish kabi vazifalarni o’z zimmasiga oladi. Valeologiyaning asl maqsadi muayyan shaxsning salomatligini nazorat qilish va ta’minlash orqali oilaning, jamiyatning, millatning davlatning mustahkam bo’lishiga asos yaratishdir. Valeologiya fan sifatida tibbiyot, jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyoti, ekologiya, biologiya, psixologiya, huquqshunoslik hamda o’zga fanlarning inson salomatligiga tegishli asoslari jamlamasi sifatida shakllangan. Rossiya federatsiyasi fanlar akademiyasining akademigi V.P.Petlenkoning tarifiga binoan, valeologiya fanining ro’yobga chiqishi-bu salomatlik to’g’risidagi tafakkurning shiddat bilan olg’a intilishining aksidir. Valeologiya kafedrasi birinchi bor 1987 yilda Leningrad shahrida vrachlar malakasini oshirish instituti

qoshida professor V.P.Petlenko tomonidan tashkil etilgan. Bu fanga oid besh tomlik birinchi ilmiy va o’quv qo’llanma ham V.P.Petlenko qalamiga mansubdir. Valeologiya o’rganadigan va hal qiladigan muammlolarni quyidagilar tashkil etadi: 1)salomatlikning tibbiy, biologik va ijtimoiy omillarini o’rganish; 2) salomatlikning shakllanish mexanizmlarini o’rganish; 3)muayyan shaxsning salomatligi darajasini va turmush tarzini baholash uslublarini yaratish; 4)salomatlikni saqlash va mustahkamlash borasida amaliy uslublar yaratish; 5) valeologiya ta’ilmini o’rgatis borasida nazariy va uslubiy qo’llanmalar yaratish. Valeologiya fanining vazifasi sog’lom yoki kasallikka moyil inson xususiyatlarini tahlil qilish va o’rgatishdan iborat bo’lsa, uning maqsadi har bir inson salomatligini shakllantirish, saqlash va mustahkamlash to’g’risidagi nazariy va amaliy bilimlar bilan qurollantirishdir. Valeologiya tibbiyot xodimlarining, faylasuflarning, ta’lim sohasi namoyondalarining, ekologlarning, madaniyatshunoslarning va boshqalarning inson salomatligini saqlash va mustahkamlash yo’lidagi intilishlari va yutuqlarini jamlashtirishdir. Valeologiya- salomatlikning nazariy va amaliy asoslaridir. Salomatlik haqidagi nazariya nafaqat tibbiy-biologik konsepsiyalar asosida yaratiladi, balki jismoniy tarnbiya va sport nazariyasiga ham asoslanadi. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ulanish jismonan sog’lom va hayotiy faoliyatning barcha turlarini qodir shaxsning oliy darajada shakllanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ikkinchi tomondan u tarbiyaviy ahamiyatga ega shaxs duyoqarashuning kengayishini, ma’naviy, ijtimoiy va biologik barkamollikka erishishini, kasalliklarga chalinmaslik xususiyatiga ega bo’lshini ta’minlovchi asosiy omillardan biridir. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishning rivojlanayotgan organizmga ijobiy ta’siri zaminida organizmdagi hamma a’zolar, tizimlar va yaxlit organizmning ichki va tashqi muhitlar ta’siriga, ijtimoiy hayotda yuz beradigan o’zgarishlarga keng miqiyosda moslashish xususiyatlarining shakllanishi yotadi. Kam harakatlik (gipikeneziya) sharoitida voyaga yetgan bolalar va o’smirlar organizmi va a’zolarining moslashuv xususiyati qoniqarli darajada bo’lmaydi. Shu sababli ular organizmi tashqi va ichki muhitning hamda faoliyatning turli va keskin

o’zgarishlariga o’z vaqtida yetarli darajada moslasha olmaydi. Natijada bolalar organizmida turli xil patalogik jarayonlar va kasalliklar kelib chiqadi. Bu hol ayniqsa, voyaga yetgan ayollar a’zolarining homiladorlikka xos bo’lgan yuqori va uzluksiz ortib boruvchi faollikni bajarishga moslasha olmasligi oqibatida ko’plab kasalliklar kelib chiqishiga sabab bo’ladi. O’z o’rnida bunday ayollardan tug’ilgan avlodlarning ham hayoti mobaynidagi moslashuv xususiyatlari cheklangan bo’lishi mumkin. Nazariy bo’lim quyidagi ma’ruzalar mavzularidan iborat: 1) “Valeologiyaga kirish. Odam salomatligi haqida hozirgi zamon tushunchalar nazariyasi”, 2) odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik, 3) organizmning konstitutsional xususiyatlari va ularning aniqlash usullari. Konstitutsiya haqidagi nazariya va salomatlik, 4) jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi bolalar va o’smirlar salomatligini tibbiy nazorat etish usullari, 5)sog’lom turmush tarzining metodologik asoslari, 6) salomatlik va faol harakatchanlik, 7) irsiyat va salomatlik, 8) salomatlik va to’g’ri oziqlanish, 9) ekologik omillar ta’siri va salomatlik. Valeologiya bugungi kunda nisbatan yangi ilmiy va o’quv fani bo’lib, tuzilishi va uslublari jihatidan to’liq shakllangan fanlar darajasiga yetmagan. Shu bilan bir qatorda, valeologiyaning huquqshunoslikka oid fanlar orasida yetakchi o’rinni egallashi muayyandir. Inson va uning salomatligi muammolarini tahlil qilish tizimida, ayniqsa yuqori toifali mutaxassislarni tayyorlash jarayonida valeologiya beradigan bilimlar muhim o’rin tutadi. Bizning asrimizda valeologiya oliy darajada muhim bo’lgan ilmiy-pedagogik fanga aylanishiga ishonchimiz komildir.

Adabiyotlar 1. Anan’yev V.A., Davidenko D.N., Petlenko V.P. va boshqalar. 2. Apanasenko G.L., Popova A.A.,Tibbiyot valeologiyasi Kiyev “baquvvat”, 1998-242 b. 3. Brexman I.I. Vedeniye v valeologiyu Lnauka 1987 4. Brexman V.I. Nauka o zdarovye-M; “ Fizkultura i sport” 1990-207b 5. Gulyamov N.G., Safarova D.D., Valeologiya faniga kirish so’zi. //Fan-sportga, 2005 №1 st 41-49. 6. Moxnach N.N. Valeologiya –“Rostov-na-Donu” “Feniks”2004 1-15 st. 7. Petlenko V.P, davidenko D.N. Valeologiya perspektivnoe nauzno- pedagogicheskoye napravleniye XXI veka. //Teoreya i praktika fiz.kult. 2001 9-13 st. 8. Petlenko V.P. Osnovi veleologiye. Kiyev. Olimpiskaya leteratura 1998.

Похожие

Odam va uning salomatligi fani

Valeologiya fani haqida ma’lumot . Fanning rivojlanishi va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi

Odam va uning salomatligi o’quv fanini o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali qurollar

Odam va uning salomatligi laboratoriya mashg`ulotlari. o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish yo’llari

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining “odam va uning salomatligi”dan dтs, o’quv dasturi va darsliklarning tahlili