Valeologiya fani haqida ma’lumot . Fanning rivojlanishi va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi

Valeologiya fani haqida ma’lumot . Fanning rivojlanishi va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Valeologiya fani haqida ma’lumot . Fanning rivojlanishi va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi Reja : 1. Kirish. Valeologiya fani haqida tushuncha 2. Valeologiya fanining rivojlanishi va boshqa fanlar bilan bog’liqligi 3. Ontogenez tushunchasi 4. Salomatlik omilllari va ko’rsatkichlari

O’zbekiston Prezidenti I.A. Karimov tashabbusi bilan jismonan baquvvat, ma'naviy boy, axloqan etuk, intellektual rivojlangan, yuqori bilimli, har taraflama kamol topgan shaxsni shakllantirishga qaratilgan keng ko’lamli tadbirlarni amalga oshirish maqsadida mamlakatimizda 2000 yilni «Sog’lom avlod yili», 2005 yilni esa «Sihat-salomatlik yili» deb e'lon qilinishi 2005 yili O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 30-sonli qarori bilan «Sixat salomatlik yili davlat dasturi»ni e'lon qildi. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan «Sihat salomatlik yili davlat dasturi»ning hayotga tadbiq etilishi va ijrosi yuzasidan zarur chora-tadbirlar rejalashtirildi. Ushbu chora tadbirlar qatorida ustuvor ahamiyatga ega bo’lgan tadbirlardan biri "jismoniy-tarbiya institutida, universitetlar va pedagogika, institutlarining jismoniy tarbiya fakultetlarida joriy yilning sentyabr oyidan «Valeologiya asoslari» fanini kiritish rejalashtirildi. Ushbu fanni «Boshlang’ich ta'lim va sportning tarbiyaviy ishi», «Maktabgacha ta'lim va bolalar sporti» yo’nalishlariga ham kiritilishi rejalashtirildi. Demak, barkamol avlodni tarbiyalash masalasi davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Salomatlik insonning eng ulug’vor boyligidir. Jismoniy tarbiya institutlarining asosiy vazifalaridan biri salomatlikni saqlash va mustaxkamlash sohasida nazariy va amaliy bilimlarga ega bo’lgan mutaxassislarni tayyorlashdir. Ammo salomatlik jarayonini idora etilishi, har bir inson uchun xos bo’lgan shaxsiy salomatlik muammolarini aniq echa bilish bilan bog’liqdir. Ma'lumki, salomatlik inson tomonidan, uning biologik va ijtimoiy faoliyatini to’liq va keng miqyosda bajarishi uchun eng asosiy omildir, o’zini namoyon qilishdagi poydevoridir. Afsuski, MDH davlatlarida turli kasalliklarga chalinish hozirgi kunda nihoyatda yuqori darajada bo’lib, gepatit, sil kasalligi, ruxiy kasalliklar, onkologik kasalliklar miqdori ortib bormoqda. Giyohvandlar va VICh infektsiya bilan zararlanganlar soni beto’xtov ortib bormoqda. Shu jumladan, alkogolizm va narkomaniyaning, "tamaki chekishning millatlar genofondiga salbiy tasir ko’rsatishi, ularning kamayib va yo’kolib ketish xavfini tug’dirmoqda. Xalqlarning 70% «hali bemor

emas, lekin sog’lom xam emas» degan ibora bilan atalishiga loyiq bo’lib qolgan. Insoniyatning ma'navii jihatdan etuk bo’lishida adabiyot, san'at va dinning_aha miyati etakchi bo’lsa, intellektual rivoj lanishda ta'lim, tarbiya va ilmning ahamiyati kattadir. Jismoniy jihatdan sog’lom rivojlanishda esa jismoniy tarbiya, sport va sog’liqni saqlash tizimini ahamiyati bebahodir.Oxirgi 20 yil mobaynida olimlar tomonidan salomatlik holati uchun qanday miqdoriy va sifatli ko’rsatkichlarni asos qilib olinish zarurligi, salomatlikka xos bo’lgan hamma jarayonlarni qamrab oladigan ta'rifni " shakllantirish, salomatlikni kasallik holatidan farqlanishi, uchinchi yoki oraliq holat uchun xos bo’lgan belgilarni ajratish va qanday yo’llar va vositalar" yordamida sog’liqni saqlash va tiklash kabi muammolarni hal etish ustida ilmiy tadqiqotlar o’tkazildi . Olimlarning fikriga ko’ra, salomatlikning holatiga turli omillarning ta'siri quyidagi miqdoriy ko’rsatkichlar bilan ifodalandi: irsiyat-20%, tashqi muxit ta'siri 20%, turmush tarzi 50%,.tibbiy yordam darajasi 10%. Demak, odam salomatligi bu ijtimoiy, tashqi muxit va biologik omillarining bir - biri orasidagi murakkab munosabatlar natijasidir. Bu borada yangi ilmiy yo’nalish valyoologiya ;. Fani vujudga keldi, Valeologiya so’zi yunoncha Va1eo so’zidan olingan bo’lib, uning ma'nosi «salomat bo’lish» deganidir. Bu atama birinchi marotaba 1982 yilda_I.I. Brexman, tomonidan taklif etilgan. Valeologiya tibbiy pedagogik va ijtimoiy toifadagi fan bo’lib, ham jismonan, ham ruhan sog’lom bo’lgan millat namoyondasini tarbiyalash va takomillashtirish borasidagi zarur omillarni va uslublarni o’rganib, ularni turmushga tadbik etish kabi vazifalarni zimmasiga oladi. Valeologiyaning asl maqsadi muayyan shaxsning salomatligini nazorat qilish va ta'minlash orqali oilaning, jamiyatning, millatning va davlatning mustahkam bo’lishiga asos yaratishdir. Valeologiya fan sifatida tibbiyot, jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyoti, ekologiya, biologiya, psixologiya, xuqukshunoslik, jamiyatshunoslik hamda o’zga fanlarning inson salomatligiga tegishli asoslari jamlamasi sifatida shakllangan. RF FA ning aka demigi V.P.Petlenkoning ta'rifiga binoan, valeologiya fanining ro’yobga chiqishi bu salomatlik to’g’risidagi tafakkurningshiddat bilan olqa intilishining aksidir. "Valeologiya kafedrasi birinchi

bor 1987 yilda Leningrad shahrida, vrachlar malakasini oshirish instituti qoshida professor V.P.Petlenko tomonidan tashkil etilgan. Bu fanga oid besh tomlik birinchi ilmiy va o’quv qo’llanmasi ham V.P.Petlenko qalamiga mansubdir. Valeologiya o’rganadigan va hal qiladigan muammolarni quyidagilar tashkil etadi: 1) salomatlikning tibbiy biologik va ijtimoiy omillarini o’rganish; 2) salomatlikning shakllanish mexanizmlarini o’rganish; 3) muayyan shaxsning salo matligi darajasini va turmush tarzini baholash uslublarini yaratish; 4) salomatlikni saqlash va mustahkamlash borasida amaliy uslublar yaratish; 5) valeologiya ta'limini o’rganish borasida nazariy va uslubiy qo’llanmalar. yaratish . Valeologiya fanining vazifasi soglom yoki kasallikka moyil inson xususiyatlarini tahlil qilish va o’rganishdan iborat bo’lsa, uning maqsadi esa xar bir insonning salomatligini shakllantirish, saklash va mustahkamlash, to’g’risida nazariy va amaliy bilimlar bilan qurollantirishdir. Valeologiya tibbiyot xodimlarining, faylasuflarning, ta'lim berish sohasi namoyondalarining, ekologlarning, madaniyatshunoslarning va boshkalarning inson salomatligini sag’lash va mustaxkamlash yo’lidagi intilishlarini va yutuqlarini jamlashtiradi. Valeologiya salomatlikning nazariy va amaliy asoslaridir. Salomatlik haqidagi nazariya nafaqat tibbiy-biologik kontseptsiyalari asosida yaratiladi, balki jismoniy tarbiya va sport nazariyasiga_xam asoslanadi. Jismoniy tarbiya va sport bilan sho’gullanish jismonan sog’lom va hayot mobaynida faoliyatning barcha turlarini oliy darajada qodir shaxsning shakllanishiga ijobiy ta'sir kursatadi. Ikkinchi tomondan, u tarbiyaviy ahamiyatga ega. Shaxsning keng dunyoqarashga ega bo’lishini, ma'naviy, ijtimoiy va biologik barkamollikka erishishini, kasalliklarga chalinmaslik xo’susiyatiga ega bo’lishini ta'minlovchi asosiy omillardan biridir. Jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanishning rivojlanayotgan organizmga, ijobiy ta'siri zaminida organizmdagi xamma a'zolar, tizimlar va yaxlit

organizmning ichki va tashqi muhitlar o’zgarishlariga, ijtimoiy hayotda yuz beradigan o’zgarishlarga keng miqyosda moslashish xususiyatlarining shakllanishi yotadi. Kam xarakatlik (gipodinamiya) sharoitida voyaga etayotgan bolalar va o’smirlar organizmining va a'zolarining moslashuv xususiyati qoniqarli darajada bo’lmaydi. Shu sababli ularning organizmi_tashqi muxitning ichki muxitning hamda ,faoliyatning turli va keskin o’zgarishlariga o’z vaqtida va etarli darajada moslasha olmaydi. Natijada bolalar organizmida turli xil patologik jarayonlar va kasalliklar kelib chiqadi. Bu hol, ayniqsa, voyaga etgan yosh ayollar a'zolarining xomiladorlikka xos bo’lgan yuqori va uzluksiz ortib boruvchi faollikni bajarishga moslasha olmasligi oqibatida ko’plab kasalliklar kelib chiqishiga sabab bo’ladi.O’z o’rnida bunday ayollardan tug’ilgan avlodlarning ham hayoti mobaynidagi moslashuv xususiyatlari cheklangan bo’lishi mumkin. Valeologiyaning ta'lim tizimidagi ulug’vor maqsadi -har bir shaxsda o’ziga nisbatan emotsional va ijtimoiy jihatdan muhim, mantiqiy, dunyoviy rivojlanishning bir namoyondasi sifatida baho berishni o’rgatishdir. Talabalarga sog’lom turmush tarzini o’rgatish va mustahkamlash deganda faqat salbiy urf- odatlardan voz kechishnigina emas, balki xarakat faolligiga asoslangan valeologik madaniyatni ham da'vat etish ko’zda tutiladi. O’zbekiston Davlat Jismoniy-tarbiya institutida sport tibbiyoti, anatomiya va biomexanika kafedralarida birinchi marotaba bakalavriyat talabalari uchun valeologiya fani bo’yicha ishchi dasturi ishlab chiqarildi. Dasturda valeologiya fanini o’rganilishi ikki qismga bo’lingan: nazariy valeologiya va amaliy valeologiya.Nazariy valeologiya tibbiy—biologik pedogogik, psixologik, ijtimoiy fanlarning ilmiy asoslariga tayangan bo’lsa, amaliy valeologiya o’z navbatida yana ikkita bo’limga ajraladi. Tashxisiy valeologiya salomatlikni o’lchov ko’rsatkichlarin aniqlash bilan chegaralansa, xususiy amaliy valeologiya organizmni sog’lomlashtirish muammolarini hal etadi. Umumiy tushunchalardan valeologiya so’zining ta'rifi, uning maqsadi, vazifalari, kelib chiqishi va taraqqiyoti ko’rilib chiqadi. So’ng «salomatlik», «kasallik», «oraliq» yoki chegaralanuvchi xolatlar xaqidagi tushunchalar talabalar e'tiboriga tavsiya etiladi.

Nazariy bo’lim quyidagi ma'ruzalar mavzularidan iborat: 1.Valeologiyaga kirish. Odam salomatligi haqida hozirgi zamon tushunchalar nazariyasi». 2.Odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik. 3. Organizmning konstitutsional xususiyatlari va ularning aniqlash usullari. Konstitutsiya haqidagi nazariya va salomatlik. 4. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi bolalar va o’smirlar salomatligini tibbiy nazorat etish usullari 5. Sog’lom turmush tarzining metodologik asoslari. 6. Salomatlik va faol harakatchanlik. 7. Irsiyat va salomatlik. 8. Salomatlik va to’g’ri oziqlanish. 9. Ekologik_omillar ta'siri va salomatlik. Valeologiya bugungi kunda nisbatan yangi ilmiy va o’quv fani bo’lib, tuzilishi va uslublari jihatidan to’liq shakllangan fanlar darajasiga etmagan. Shu bilan bir qatorda, valeologiyaning kelajakda insonshunoslikka oid fanlar orasida etakchi o’rinni egallashi muayyandir. «Inson va uning salomatligi» muammolarini taxlil kilish tizimida, ayniqsa, yuqori toifali mutaxassislarni tayyorlash jarayonida valeologiya beradigan bilimlar muhim o’rin tutadi. Bizning asrimizda valeologiya oliy darajada muhim bo’lgan ilmiy-pedagogik fanga aylanishiga ishonchimiz komildir.Induvidual rivojlanish yoki ontogeniz tiriklikning eng muhim xususiyatlaridan bridir .Jinsiy usulda ko’payuvchi organizmlarda ontogeniz zigotaning hosil bo’lishdan boshlanib , ularning o’limi bilan tugallanadi . Ontogenez yunonchada –Onton–mavjudot ,Genezis–rivojlanish so’zlaridan olingan. Bu tushuncha 1866 yilda E.Gekkel tomonidan fanga kiritilgan . Ontogenezning 3 ta tipi farqlanadi : 1.Lichinkali rivojlanish .2. Lichinkasiz rivojlanish . 3.Ona qornida rivojlanish. Lichinkali ontogenez tuxum hujayrada sariq modda kam bo’lgan organizmlarda kuzatiladi .Ularning lichinkasi etuk shakldan o’z tuzilishi bilan farq qiladi .

Lichinkasiz ontogenez tuxumda oziq moddalar ko’p bo’lgan organizmlarda kuzatiladi .Yosh organizmlar o’z tuzilishiga ko’ra etuk organizmlarga o’xshaydi. Odamda va yuqori sut emizuvchilarda ona qornida rivojlanish uchraydi. Organizmning hamma hayotiy funksiyalari ona organizmi orqali amalga oshadi. Ontogenez asosan ikki davrga bo’linadi : 1.Embrional rivojlanish davri . 2.Post embrional rivojlanish davri . Embrional rivojlanish davrida zigota hosil bo’lishidan boshlanib tug’ilguncha davom etadi . Zigota ko’p hujayrali organizmning bir hujayrali bosqichidir u tuxum va urug’ hujayralarinig qo’shilishi natijasida hosil bo’ladi .Zigota davri juda qisqa vaqt davom etadi . Postembrional davr bola tug’ilgandan so’ng rivojlanishi va o’lgunicha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.

Похожие

Ekologik omillarning ta’siri va salomatlik

Suyaklar haqida umumiy ma’lumot (osteologia)

Valeologiyaga kirish. Odam salomatligi haqida hozirgi zamon tushunchalari

Odamning mushak sistemasi haqida umumiy ma’lumot

Sport antropologiyasi salomatlik va me’yor muammolarini hal etish yo’llari. Konstitutsiya haqida ma’lumot