Mushak to'qimasi - Медицина - Рефераты

Mushak to'qimasi

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

79 KB

Mushak to`qimasi Reja: 1. Ko`ndalang targ`il skelet mushak to`qimasi. 2. Skelet mushagining organ sifatida tuzilishi. 3. Silliq mushak to`qimasi. 4. Mioid hujayralar.

Klassifikatsiya: І. Morfofunksional. ІІ. Gistogenetik. І. Morfofunksional - uning asosida qisqaruv organellalarning tuzilish prinsipi etadi. І.1. Ko`ndalang- targ`il І.1.a. skelet І.1. b. yurak І.2. Sillik ІІ. Gistogenetik eki kelib chiqish manbaiga ko`ra: 11.1. Mezenximadan (silliq) 11.1. Epidermadan (teri endodermasi va xorda oldi plastinkasidan) (silliq) 11.2. Neyral (nerv nayidan) (silliq) II.4. Selomik (mioepikardial plastinkadan) (ko`ndalang-targ`il) II.5. Somatik (miotom) (ko`ndalang-targ`il) Gistogenetik klassifikatsiyaga asos qilib o`zak hujayra va differon tushunchasi olingan. Asosiy tushunchalar: 1. Ko`ndalang-targ`il mushak to`qimasi. qisqaruvchi elementlar- miozin filamentlari: a) doim polimerlangan b) aktin filamenti bilan doim mavjud bo`ladigan miofibrillalar xosil qiladi v) miozin va aktin filamentlari tutam xosil qiladi. 2. Silliq mushaklar: 1) miozin filamentlar qisqarmagan xolatda depolimerlangan bo`lib aktin filament bilan ta’sirlashmaydi. 2) Ca 2+ ioni miozin polimerlanishi va aktin bilan o`zaro ta’sirlashishga olib keladi. 3) qisqaruvchi karkas to`rsimon tuzilishga ega bulib ko`ndalang targ`illikni xosil qilmaydi. Miasteniya (myasthenia gravis) autoimmun kasallik bo`lib, oshib boruvchi mushak xolsizligi bilan tavsiflanadi. U nerv-mushak oxirlarida sarkolemmadagi atsetilxolinning funksional faol retseptorlari sonining kamayishi bilan bog`liq. Retseptorloar sonining kamayishi atsetilxolin retseptorlariga birikib oluvchi xarakatalanuvchi antitanalar bilan bog`liq. Antitanalarning retseptorlar bilan birikishi natijasida nerv va mushak orasida me’yordagi o`zaro ta’sirlashuv yo`qoladi. Oragnizm mazkur xolatni to`g`irlashga

harakat qiladi, ya’ni jarohatlangan retseptorlar tutuvchi membrana segmentlari sarkoplazma ichiga yutiladi, lizosomalar yordamida parchalanadi va yangi hosil bo`lgan retseptorlar bilan almashinadi. Biroq, mazkur retseptorlar o`sha antitanalar bilan ta’sirlashishi natijasida o`zining atsetilxolinga sezgirligini yana yo`qotadi va kasallik rivojlanishda davom etadi. Ko`ndalang targ`il skelet mushak to`qimasi. Taraqqiyoti: Mezenximada mioblastlar ikkita mustaqil liniya bo`lib rivojlanadi: A) mushak naychalari – miosimlastlar B) miosatelitlar Mioblastalar rivojlanish davomida miosimplastlarga uyg`unlashib mushak naychalarini xosil qiladi.Ularda dastlab yadro markazda joylashadi, donador endoplazmatik to`r yaxshi rivojlangan bo`lib,miofibrillalar esa plazmolemma tagida periferiya tomonida bo`ladi. Keyinchalik yadro plazmolemma ostiga o`tadi, miofibrilla esa hujayraning katta qismini egallaydi. Donador endoplazmatik to`r sezilarli darajada reduksiyaga uchraydi. Mushak hujayrasining bu definitiv tuzilmasi miosimplast deb ataladi. Miosatellitlar miosimplastlarning yuzasida joylashadi. Tuzilishi: Skelet mushaklarining struktur asosini mushak tolalari 1) miosimplast va 2) miosatellitotsitlar tashkil kilib, ular bitta umumiy bazal membrana bilan qoplangan bo`ladi. Miosimplastning plazmolemmasi va yupka (20-40 nm) biriktiruvchi to`qimali qobik (bazal membrana) –sarkolemma deb nomlanadi. Sarkolemma ostida bir necha o`n minglab uzunchoq oval shaklidagi yadrolar joylashadi. Ularning qutblarida umumiy organellalar – Golji kompleksi, donador endoplazmatik to`rning qismlari joylashadi. Miofibrillalar – sitoplazmaning qolgan qismida parallel holda joylashib uni to`ldirib turadi.

Sarkomer – miofibrillaning struktur birligi. Har bir miofibrilla ketma-ket bir xil masofada keluvchi och va to`q qismlarga ega bo`lib, har bir miofibrilla silliq endoplazmatik to`rning anastomozlanuvchi choklari va mitoxondriyalar bilan o`ralgan. Har bir sarkomer oldidagisidan Z –chiziq erdamida ajralgan bo`ladi. Z-chiziq bu aktin filamentlarining oxirgi uchi bilan bog`langan fibrillyar oqsil molekulasi (asosan α aktin) dan iborat to`r. Aktin filamenti Z-chiziq bilan aktin molekulasi orqali(bir uchi) va miozin filamentining molekulasi bilan (ikkinchi uchi) bog`lanadi, bu bog`lanishda nebulin oqsili ham ishtirok etadi. Miofibrillaning o`rta qismi ya’ni ikkita Z-chiziq orasi qoramtir bo`lib (A- disk) faqat miozin filamentidan tashkil topadi. A-diskning o`rtasida ko`ndalang joylashgan M-chiziq bo`lib miomezin molekulasidan tashkil topadi. M-chiziqqa miozin filamentining oxirgi uchlari birikadi. Aktin va miozin filamentining nisbati 6:1 (geksoganal joylashuvda). Aktin filamenti bir uchi bilan Z-chiziqqa, miozin filamenti esa bir uchi bilan M-chiziqqa birikkan bo`ladi. Ikkita filamentning kolgan ikki uchi bir biri bilan birikib filamentlar orasidagi tirqishga kiradi,lekin miozin filamenti Z-chizikka, aktin filamenti esa mushak tolasi bo`shashgan paytda M-chizikka etib bormaydi. Aktin va miozin filamentlari tropomiozin va troponin oqsili ishtirokida o`zaro tasirlashadi. Mushak tolasining plazmollemasi och (І) va qoramtir (A) disklar chegarasida naysimon (T-naycha) uzun botiqlik xosil qiladi.Ular Ca 2+ ning tolaga va undan orqaga transportida qatnashadi. Mushak tolasining qisqarishi to`grisida signal kelganda harakat potensiali plazmollemaga o`tadi va T-naycha membranasiga tarqaladi. Buning natijasida T-naychaga Ca 2+ kelib tushadi. Ular silliq endoplazmatik to`r membranasidan chiqariladi. Sa ionining konsentratsiyasini ko`payishi aktin va miozin filamentlarining o`zaro ta’sirlashuvchi maydonini aktivlaydi. Natijada aktin filamentlari miozinga chuqur kirib M-chiziqqacha boradi. Aralash ikki Z-chiziq orasi ikki marta kamayadi va och I-disk yuqoladi.

Harakat potensiali yuqolishi bilan silliq endoplazmatik to`r va T naycha orqali Ca 2+ sitoplazmadan chiqib ketadi. Aktin filamenti miozin filamenti orasidagi tirqishdan sirgalib o`tadi. Yana kaytadan och I va qoramtir A disklari ko`rina boshlaydi. Mushak hujayrasi bo`shashadi. qisqarish va bo`shashishni ta’minlaydigan metabolik jaraenlar mioglabinda akkumulirlangan kislorodni va ATFni ADFga o`tishida xalos bo`lgan energiyani talab qiladi . Energiya glikogenni karbonat angidrid va suvga aylanishidan hosil bo`ladi. Miosatellitotsitlar skelet mushagining fiziologik va reparative regeneratsiyasida qatnashadi. Ular cho`zinchoq oval shaklida bulib mushak hujayrasining plazmolemmasiga epishib etadi. Yadro xam xuddi shunday chuzinchoq oval ko`rinishida bo`lib yirik bo`ladi. Sitoplazma esa yadro atrofida ingichka qatlam bo`lib joylashadi. Organellalar kam bo`ladi. Keyingi rivojlanish va aktivlanish davomida hujayralar yadrosi ochlashadi, sitoplazma kattalashadi, organella soni keskin ko`payib miofibrillalar paydo bo`ladi. Miosatellitotsitlarning ultrastrukturasi shakllanishi tor doirada miosimplastlarning etilishi bilan birga kechadi. Fiziologik va reparativ regeneratsiyasi. Mushak o`saetganda organizimni o`sishi dinamikasida mitotik bo`linishda hosil bo`lgan va differensialanaetgan hujayralar miosimplastlarning oxiriga tiziladi. Mushak jarohatlanganidan so`ng qandaydir masofada tolaning oxirgi qismi parchalanadi va makrofaglar tomonidan suriladi. Hujayraning to`lik tiklanishi ikki yul asosida amalga oshiriladi. 1. Qolgan tolalarning kompensator gipertrofiyasi; 2. Miosatellitotsitlarning proliferatsiyasi va differensirovkasida ularning tizilib yangi tola xosil kilishi. Skelet mushagi tolalari diametridagi farqlar mushakning o`ziga xos xususiyatlari, odamning yoshi, jinsi, ovqatlanishi va jismoniy chiniqqanligiga bog`liq. Ma’lumki, jismoniy mashqlar mushakni rivojlanishi va yog` qatlamlarini kamayishiga olib keladi. Mushak vaznining bunday yo`l bilan oshishi har mushak tolasi diametrining kattalashuvi va tolalarda yangi miofibrillalarning hosil bo`lishi

bilan bog`liq. Hujayra hajmining oshishi bilan tavsiflanuvchi mazkur jarayon gipertrofiya deb nomlanadi (grekcha hyper-o`ta+trophe-ovqatlanish); hujayralar sonining o`sishi hisobiga to`qimaning o`sishi «giperplaziya» termini bilan belgilanadi (grekcha hyper-o`ta+rlasis-tuzilma). Giperplaziya skelet, yurak mushaklarida kuzatilmaydi, ekin hujayralari mitoz bo`linish xususiyatini yo`qotmagan silliq mushak to`qimasida amalga oshadi. Giperplaziya ko`pincha bachadon mushagida (homiladorlik vaqtida ham gipertrofiya, ham giperplaziya) qayd etiladi. (Anthony L. Mescher, Junqueira’sBasic Histology: Text and Atlas, 13-th ed.-2013). Skelet mushagining organ sifatida tuzilishi. Anatomik jixatdan xar bir mushak tashqi tomondan oldidagi boshka vazifani bajaruvchi mushakdan epimiziy deb nomlanuvchi biriktiruvchi to`qimali qobiq(fassiya) erdamida ajraladi.Xar bir mushak qalin dag`al biriktiruvchi to`qima(perimiziy) bilan o`ralgan bir qancha yirik mushak hujayralar gruppasidan iborat.Alohida mayda hujayralar orasida yupqa qatlamli dag`al biriktiruvchi to`qima(endomiziy) joylashadi. Ko`ndalang targ`il yurak mushak to`qimasi. Miokard - yurakning mushakli qobig`ini hosil qiladi. U bir biri bilan qo`shiluvchi va anastomoz xosil qiluvchi ingichka hujayralardan iborat. Bu hujayralar endomiziy bilan,hujayralar tuguni esa perimiziy bilan chegaralangan. Skelet mushakdan farqli ravishda hujayralar bir biri bilan oraliq plastinkalar orqali bog`langan kardiomiotsitlardan tashkil topgan.Yurak mushagi mioepikardial plastinkadan rivojlanadi. Uch xil kardiomiotsit farqlanadi: Qisqaruvchi 11.1. Sinus(Peysmeker) ~~1 11.2. Oraliq Uatipik 11.3. O`tkazuvchi J SH. Sekretor Embriogenez paytida dastavval qisqaruvchi so`ngra sekretor kardiomiotsitlar rivojlanadi. Keyinchalik o`tkazuvchi sistema kardiomiotsitlari-atipik rivojlanadi.

Xamma tip kardiomiotsitlarning differensirovkasi umumiy to`kima sistemasiga integratsiyasi tomon boradi. Morfologik ekvivalentini quyidagi ko`rish mumkin: kardiomiotsitlarning uchida 2-3 ta o`simtalarni bo`lishi, 2- ta aralash kardiomiotsitlarning anastomoz xosil qilishi, kontakt soxada oraliq disklarning xosil bo`lishi. Yuqori ixtisoslashgan hujayralaaro kontaktlar neksuslar, desmosomalar va fascia adhaerentes hamma tip kardiomiotsitlarni yagona to`qima tizimiga birlashtiradi va yurakning qorincha va bo`lmachasini sinxron qisqarishi va bo`shashishini taminlab beradi. Qisqaruvchi kardiomiotsitlar. Yuqori ixtisoslashgan hujayralarning uzunligi 100-150 mkm, diametri 10-20 mkm., shakli silindrsimon. Sarkolemma plazmolemma va bazal membranadan iborat bo`lib qalinligi 10-40 nm. Bazal membrana o`z tarkibida asosiy modda bilan bir qatorda Ca ionlarini bog`lovchi elastik va kollagen tolalarni tutadi. Qiskaruvchi kardiomiotsitlarning markazida 1 ta bazida 2 ta (10-13%) oval yadro joylashadi. Yadro qutbi tomonda mitoxondriya, Golji kompleksi, donador endoplazmatik to`r joylashgan. Sitoplazmaning ko`p qismini miofibrilla egallaydi. Ular ko`ndalang targ`il mushak tuzilishiga ega. Miofibrillalar orasida kristalari yaxshi rivojlangan ko`p mikdorda mitoxondriyalar joylashgan. Qiskaruvchi kardiomiotsit sitoplazmasining 35- 38%ini mitoxondriyalar egallaydi. Z-chiziq oldida T sistema joylashgan bo`lib, silliq endoplazmatik to`r bilan aloqada diad va triadlar hosil qiladi. Atipik, impuls o`tkazuvchi kardiomiotsitlar: Yurakning o`tkazuvchi sistemasini tashkil qilib, uning ritmik qisqarishini, qisqarish va bo`shashish sinxronligini taminlab beradi Ularning uch xili farklanadi: Peysmeker (impulsni generatsiya qiluvchi)kardiomiotsitlar. Oraliq. Purkine tolalari.

1. Peysmeker (R-hujayralar) bu hujayra guruxi kam hujayralararo kontaktdagi yurakning chap qulog`i epikard ostidagi hujayralar bulib, ular 1 min.da 70-80 chastotada impulslarni generatsiya kiladi. Shakli: yumaloq yoki ko`p burchakli, diametri 10 mkm. Sarkolemma keng va chuqur invaginatsiyalar xosil qiladi diametri 1-2 mkm. T sistema yuk. Miofibrillalar kam sonli bo`lib tartibsiz joylashgan. Z-chizik yaxshi ko`rinmaydi. Mitoxondriyalar kam sonli bo`lib, mayda va kam uchrovchi kristalari bor. Sillik endoplazmatik to`r, Golji kompleks kam lekin Ca 2+ miqdori ko`p. 2. O`tkazuvchi kardiomiotsitlar shakli-elpig`ichsimon, o`lchami R hujayraga nisbatan kattaroq (12 mkm atrofida), T-sistema bazi hujayralarda kalta naycha ko`rinishda. Miofibrillalar ko`p, perpendikulyar ravishda bir biri bilan burchak xosil qilib joylashadi. Mitoxondriyalar, Golji kompleksi, silliq endoplazmatik to`r yaxshi rivojlangan. Hujayralararo kontakt ko`p miqdorda. 3. O`tkazuvchi Purkine hujayralari - o`tkazuv sistemasining terminal hujayralari hisoblanadi. Yirik bo`lib diametri 15 mkmdan katta. Endokard va miokard o`rtasida 1-2 qatlam bo`lib joylashib miokard qalinligida zanjir xosil qiladi. Yadrosi – markazda joylashgan, aylana yoki oval shaklida bo`ladi. Miofibrillalari qisqaruvchi kardiomiotsitlarnikiga qaraganda kamroq bo`lib turli xil yo`nalishli bo`ladi. Hujayraning markaziy qismi glikogen granulalari bilan to`lgan. Mitoxondriyalar etarli miqdorda bo`lib kristalari ko`p bo`ladi yadro qutbida sarkomer yaqinida namoyon bo`ladi. Donador endoplazmatik to`r sust rivojlangan T-sistema yo`q. Oraliq disk qisqaruvchi kardiomiotsitlarga qaraganda nisbatan kamroq buralib joylashadi. Koronar arteriyalar orqali yurakning qon bilan ta’minlanishini buzilishi natijasida ishemiya yoki kislorodning yo`qligi tufayli yurak mushagining jarohatlanishi ko`p tarqalgan. Etuk sut emizuvchilarda yo`ldosh hujayralarning yo`qligi tufayli shikastlangandan so`ng yurak mushagining regenerator imkoniyati juda past. SHu bilan birga, ayrim baliqlar va amfibiyalar shuningdek yangi tug`ilgan sichqonlarda yurak mushagi qisman jarohatlanganda satellit hujayralarning yo`qligiga qaramay, yangi

mushaklar hosil bo`ladi. Sut emizuvchilarda yurak mushagining regenerator imkoniyati bo`yicha xulosalar xayvon modellarida amalga oshirilgan tadqiqotlarga, birinchi navbatda, mezenximal o`zak hujayralarning konkret sohalarda yangi mushaklarni hosil qilish qobiliyatini o`rganishga natijalariga asoslangan. Xulosa: Ko`ndalang targ`il yurak mushagi skelet mushagidan farqli ravishda: hujayraviy tuzilishga ega. Xar xil turdagi hujayraga ega. Hujayralararo aloqa (kontakt) murakkab bo`lib ularning yagona to`qima sistemasi sifatida shakllanishini ta’minlaydi. Regeneratsiya saqlanib qolgan kardiomiotsitlar gipertrofiyasi orqali amalga oshiriladi. Qisqaruvchi kardiomiotsitlar gipoksiyaga sezuvchanligi yuqori, atipik kardiomiotsitlarniki esa past bo`ladi Silliq mushak to`qimasi. Filogenetik jixatdan ko`ndalang targ`il mushak, yurak mushagi va somatik mushaklarga nisbatan eng eshi hisoblanadi. Gistogenetik jixatdan fibroblast bilan umumiy kelib chikishga ega: o`zak hujayra→ premioblast → mioblast → silliq miotsit. Tuzilishi. Silliq miotsit – cho`ziq duksimon shaklga ega, uzunligi -20dan (tomirda) 500 mkmgacha (bachadonda), kengligi-5-8 mkm. Yadrosi - 1 ta, yirik, hujayraning markazida joylashgan. Xarakterli tomoni pufakchalarning bo`lishi. U ko`ndalang targ`il mushakdagi T-sistema kabi vazifani bajarib hujayraga Ca 2+ tashilishini ta’minlaydi. Sillik miotsitning qisqaruvchi apparati. Yupqa aktin filamenti tropomiozin bilan bog`lanib (troponin mustasno) uch ulchamli to`r xosil qiladi, cho`zilib sitolemmaga va biriktiruvchi plastinkaga birikadi. Biriktiruvchi plastinka aktindan tashkil topgan bo`lib, hujayraning 30-50 % ni tashkil qiladi. U ko`ndalang targ`il mushak to`qimasidagi Z-chiziqqa o`xshaydi. SHular tufayli aktin filamenti hujayraning en va qutblar tomon epishadi. Miozin filamentining monomeri aktin filamentining enida joylashadi lekin u qisqarish paytigacha depolimerlangan bo`ladi.

Qisqarish paytigacha aktin filamenti hujayra perimetri bo`yicha tortilgan panjarasimon tuzilmani xosil qiladi. Ularning oldida depolimerlangan miozin oqsillari joylashgan bo`ladi. Qo`zg`alishni o`tkazish paytida potensialga bog`liq kanallar ochiladi va hujayra tashqarisidan sitoplazmaga Ca 2+ ionlari keladi. Bir vaqtning o`zida sitoplazmadagi fosfolipazaning aktivlashuvi depodan Ca 2+ ionlarini chiqishini ta’minlaydi. Ca 2+ ionlarining konsentratsiyasi ko`payishi natijasida miozin filamentlarining polimerlanishi sodir bo`ladi. Natijada aktin filamenti bilan miozin o`rtasida kesishuvchi aloqa paydo bo`ladi. Sitoplazmatik pufakcha orqali hujayradan va sitoplazmatik depodan Ca 2+ ionlarini chiqib ketishi miozinning depolimerlanishi xamda akto miozin kompleksini yuqolishiga olib keladi.Silliq miotsit bo`shashadi. Mioneyral to`qima. Siliar tana va kamalakning mushak to`qimasi silliq bir yadroli miotsit eki miopigmentotsitdan tashkil topgan. Morfologik jixatdan silliq miotsitlarga yaqin. Miopigmentotsit pigmentli tanaga ega bo`lib,ko`p mikdorda mitoxondriya va pigment granulalar tutadi. Silliq miotsitlarning aktin va miozin filamentlarini eslatuvchi ingichka (7 nm) va qalin (15 nm) miofilamentlar mavjud. Miopigmentotsit atrofida mielinsiz nerv tolalari va bazal membrana joylashgan. Mioid hujayralar. Genetik jihatdan har xil hujayralar tuzilishini umumiyligi buyicha birlashtirilgan: sitoplazmada silliq eki ko`ndalang targ`il mushak to`qimasining qisqaruvchi filamentlari uchraydi. Miod hujayrasining rivojlanish manbalari: entomezenxima, ektoderma, neyroektoderma, prexordal plastinka. 1) Jaroxat bitaetgan joyning granulyar to`kimasida uchraydi. Silliq miotsit kabi sitoplazmada qisqaruvchi filamentlar ko`p (sitoplazmaning1/3- 1/2qismini). Sitoplazmada Golji kompleksi va donador endoplazmatik to`r yaxshi rivojlangan (kollagen sintezi uchun). 2) Mioid hujayralar urug kanallarining devori tuzilish tarkibida.

3) Mioendokrin hujayralar- YUGA apparatning yukstaglomerulyar hujayra lar tarkibida. 4) Mioepiteloid hujayralar (ektodermal)-so`lak, ter va sut bezlarining sekretor bo`limining oxirgi qismida. 5) Mioid hujayralar timusning mag`iz qismida (prexordal plastinkadan). Leyomioma deb ataluvchi yaxshi sifatli o`smalar odatda silliq mushakdan rivojlanadi. Bunday o`smalar ko`pincha bachadon devorida uchraydi va bu erda ular mioma deb ataladi. Mioma kattalashib, og`riq va kutilmagan holda qon ketishiga olib kelishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

Похожие

Epiteliy to'qimasi

Nerv to'qimasi

Tog'ay va suyak to'qimasi

Odamning mushak sistemasi haqida umumiy ma’lumot

Mushaklar (gyologia) Mushaklar haqida umumiy ma`lumot