Mushaklar (gyologia) Mushaklar haqida umumiy ma`lumot - Медицина - Рефераты

Mushaklar (gyologia) Mushaklar haqida umumiy ma`lumot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105 KB

Mushaklar (gyologia) Mushaklar haqida umumiy ma`lumot Reja: 1. Mushaklar 2. Mushaklar haqida umumiy ma`lumot 3. Mushaklarning tuzilishi 4. Orqaning yuzamushaklari 5. Orqaning chuqur mushaklari 6. Gavdaning oldingi mushaklar 7. Qorin mushaklari 8. Bo`yin, bosh va qo`l mushaklari 9. Bo`yin uchburchaklari 10. Ko`z atrofidagi mushaklar 11. Burun atrofidagi mushaklar 12. Chaynov mushaklari 13. Qo`l mushaklari 14. Qo`lning erqin qismi mushaklari 15. Qo`l panjasi mushaklari 16. Chanoq va oyoq mushaklari 17. Oyoqning erqin qism mushaklari 18. Son mushaklari 19. Boldir mushaklari

20. Oyoq panjasi mushaklari Harakat a`zolari tizimining faol qismi bo`lgan mushaklar tolalarining qisqarishi hisobiga tanani harakatga keltiradi. Mushak- musculus , lotincha mus - sichqon degan ma`noni anglatadi, asosiy tarkibiy qismi bir-biriga parallel yonalgan mushak tolalarining tutamlaridan tuzilgan. Tuzulishi va vazifalariga ko`ra barcha mushaklar uch turga bo`linadi: 1.Odam ixtyoriga buysunib qisqaradigan ko`ndalang - targ`il (skelet) mushaklar jumlasiga kirib, qorin, bo`yin, bosh, qo`l va oyoq mushaklari misol bo`la oladi. 2.Odam ixtiyoriga buysunmay qisqaradigan silliq mushaklarga oshqazon, ichak va qon-tomirlari devorlaridagi mushaklar misol bo`la oladi. 3.Yurak mushaklari tuzilishi jixatidan ko`ndalang - targ`il mushak tolalaridan iborat bo`lib, vazifasiga ko`ra odam ixtiyoriga bo`ysunmay qisqaruvchi o`ziga xos mushak tolalaridan tuzilgan. Mushaklar bir-biriga bo`g`imli, ikki bo`g`imli va ko`p bo`g`imli bo`lishi mumqin. Agar mushak bir bo`g`im ustidan o`tsa ikki bo`g`imli deyiladi. Odam skeletini o`rab turuvchi 600 dan ortiq mushaklar tana og`irligining 2/5 qismini egallaydi, aniqrog`i o`rta yashar odamda tana og`irlig`ining 40% ini, qariyalarda 30% ini, yosh bolalarda esa 25% ini mushaklar tashkil etadi. Mushaklarning tuzilishi. Skelet mushaklari ko`ndalang targ`il mushak tolalarining yig`indisidan tuzilgan, ular qisqarish qobiliyatiga ega. Aksariyat mushaklarda qisqaruvchi qismi (tanasi) va ikki uchi (paylar) bor. Tanadagi mushak qismining har-bir tolasi yupqa nozik biriktiruvchi to`qima bilan qoplangan bo`lib, endomysium deyiladi. Mushak tolalarining tutamini o`rab turuvchi parda esa perimysium deyiladi. Har bir mushakni o`rab turuvchi mustahkam biriktiruvchi to`qima pardasi epimysium yoki fassiya deyiladi.

Fassiya bir mushakni ikkinchisidan, ba`zida bir gurux mushakni ikkinchi gurux mushaklardan ajratib turadi, shu bois bir mushak yoki mushaklar guruxi qisqarishiga imkon beradi. Yuqorida zikr etilgan biriktiruvchi to`qima pardalari (endomysium, perimysium va epimysium) bir-biriga bog`liq holda mushak qinini hosil qiladi va mushaklar qisqarmaydigan pay qismni hosil qiladi va tugaydi. Ba`zi mushaklarda pay qismi serbar bo`lib, (masalan qorinning qiyshiq mushagi yoki boshdagi peshona, ensa mushaklarida) aponevroz deb ataladi. Mushaklar fiziologiyasi o`rganish uchun mushakdagi ikki uchining suyaklariga birikishini o`zlashtirish lozim. Birinchi nuqtaga boshlang`ich yoki tanaga yaqin qismi bo`lib, harakatsiz yoki kamharakat uchi deb ataladi, ikkinchi nuqta oxirgi yoqi tanadan uzoqdagi pay uchi bo`lib, harakatchan qismi hisoblanadi. Mushaklar bajarayotgan ishiga qarab, 2 guruxga bo`linadi: 1.Antogonist (zid) mushaklar. Bunday mushaklar bir sohada joylashib bir- biriga qarama -qarshi ish bajaradigan mushaklardir. 2.Sinergist (hamkor) mushaklar bir sohada joylashib bir-birga yordam berib, qisqaradigan mushaklar guruxini hosil qiladi. Gavdaning harakati mushaklarning joylashishi va bajaradigan ishiga bog`liq bo`ladi. Mushaklar bajaradigan vazifasi jihatidan bukuvchilar, yozuvchilar, yaqinlashtirish va uzoqlashtiruvchi mushaklaga bo`linadi. Mushaklardagi ana shu xususiyatlar borligi tufayli odam yugurish, yurish, o`tirish, turish va hokazo vazifalarni ongli ravishda sodir etadi. Gavda mushaklari. Gavdvning ko`krak, qorin va orqa mushaklari gavdani hosil qiladi. Gavdaning orqa ( dorsum ) sohasi keng qismi bo`lib, tepadan ensa suyagining do`mbog`i va surg`ichsimon o`sig`i, pastdan chanoq, dumg`aza va dum suyaklarining, ikki yon tomonida qo`ltiq` osti sohasiga o`tkazilgan o`rta (vertikal)

chiziq (linia axillaris media) gavdani oldingi va orqa sohasiga bo`lishidan hosil bo`ladi. Gavdaning orqa mushaklari joylashishiga qarab ikki guruxga: orqaning yuza va chuqur mushaklariga bo`linadi. Orqaning yuza mushaklari . Orqaning yuza mushaklari quyidagilar: trapesiyasimon, orqaning serbar mushagi, rombsimon va kurakni ko`taruvchi mushaklar. Bular gavdadan boshlanib qo`l suyaklariga va yelka kamari suyaklariga birikadi. 1. Trapesiyasimon mushak ( m.trapezius ) ensa suyagi do`mbog`idan pastga qarab bo`yin ko`krak umurtqalarining o`tkir o`simtalaridan ikki yonga qarab, yo`naladi va ko`krakning yelka o`sig`i ( akromion )ga birikadi. O`ng va chap tomondagi uchburchak shakldagi mushaklar qo`shilib trapesiya shaklini anglatadi. Vazifasi : Ko`krakni yuqoriga ko`taradi, ikkala kurakni umurtqaga yaqinlashtiradi va boshni oraga yozadi. 2. Orqaning serbar mushagi (m. latissiumus dorsi ). Gavdaning pastki qismida pastki ko`rak va barcha bel umurtqalarining o`tkir o`simtalaridan boshlanib, mushak tolalaridan orqadan oldinga, yuqoriga va qo`ltiq sohasiga qarab yo`naladi, yelka suyagining proksimal uchidagi kichik do`mboqqa birikadi. Vazifasi: yuqoriga ko`tarilgan qo`lni pastga tushiradi, yelka suyagini pastga tanaga yaqinlashtiradi, ichkariga buradi, shu bilan birga qo`ltiq osti chuqurchasini orqa devorini hosil qiladi. 3. Rombsimon mushak ( m. rhomboideus ) trapesiyasimon mushakning ostida joylashgan bo`lib, bo`yin va ko`krak umurtqalarining o`tkir o`simtalaridan boshlanadi. Bu mushak tolalari yuqoridan pastga va yonga qarab yo`nalib, kurak suyagining medial chetiga birikadi. Vazifasi: kurakni umurtqaga yaqinlashtiradi va yuqoriga ko`tarib turadi. 4. Kurakni ko`taruvchi mushak (m. levator scapulae) trapesiyasimon mushakning ostida bo`lib, bo`yin umurtqalarining ko`ndalang o`simtasidan boshlanadi, mushak tolalari yuqoridan pastga yo`nalib kurakni yuqorigi burchagiga birikadi.

Vazifasi: kurakni ko`taradi. Organning chuqur mushaklari. Organning chuqur xususiy mushaklari qatoriga yuqori va umurtqa pog`onasini rostlovchi va umurtqa pog`onasiga taaluqli kalta mushaklar kiradi. Bu mushaklar gavdadan boshlanib suyakka birikadi, shuning uchun bu gurux mushaklari xususiy mushaklar deyiladi. 5. Organning yuqori tishli mushagi ( m. serratus posterior superior ) ikkita bo`yin va ikkita ko`krak umurtqalarining o`tkir o`simtalaridan boshlanib, mushak tolalari yuqoridan pastga va yonga yo`nalib, 2-5 qovurg`alarning orqa yuzasiga birikadi. Vazifasi: qovurg`ani ko`tarib nafas olishda ishtiroq etadi. 6. Organning pastki tishli mushagi ( m.serratus posterior inferior) ikkita bel va ikkita ko`krak umurtqalarining o`tkir o`simtalaridan boshlanib, mushak tolalari pastdan yuqoriga va yonga yo`nalib, 9,10, 11 12- qovurg`alarning orqa yuzasiga birikadi. Vasifasi: qovurg`alarni pastga tortadi va nafas olishda ishtrok etadi. 7. Tasmasimon mushak ( m. splenius ) bo`yin va bosh qismidagi mushaklarga bo`linadi. Ko`krak va bo`yin umurtqalarining ko`ndalang o`simtalaridan boshlanib, ensa chizig`i va so`rg`ichsimon o`simtaga birikadi. Vazifasi: mushakning ikki tomonlama qisqarishi boshni orqaga yozadi, bir tomonlama qisqarishi boshni chap yoki o`ng tomonga buradi. 8. Umurtqa pog`onasini rostlovchi mushak (m. erector spinae) umurtqa pog`onasini asosiy va kuchli mushagi hisoblanib bir qancha mushaklarning yig`indisidan tashkil topgan. Bu mushak tolalari chanoq suyaklarinig tashqi yuzasidan boshlanib, ensa suyagi tashqi yuzasiga qarab tortilgan. Vasifasi: umurtqa pog`onasini rostlaydi. 9.Umurtqa pog`onasining kalta mushaklari o`tkir o`simtalararo (m. interspinalis) va ko`ndalang o`simtalararo mushak (m. intertrnsevrsaria) tolalari

har bir umurtqalararo o`simtalarni to`ldirib turadi va umurtqaning harakatiga yordam beradi. Fassiyasi: trapesiyasimon va orqaning serbar mushaklari alohida yuza fassiya bilan qoplangan. Orqaning bel soxasiga kelib, fassiya qalinlashadi va orqa aponerozini hosil qiladi. Uning bevosita davomidan qorin mushaklari boshlanadi. Gavdaning old tomonidagi mushaklar. Gavdaning old tomonidagi mushaklar ko`krak va qorin mushaklariga bo`linadi. Ko`krak mushaklari joylashishiga qarab yuza va chuqur joylashgan mushaklar guruxiga bo`linadi. Yuza mushaklari: (ko`krakning katta va kichik o`mrov osti, ko`krakning oldingi tishli mushaklari) ko`krak qafasidan boshlanib, qo`l suyagiga birikadi. Chuqur (xususiy) mushaklarni qovurg`alararo ichki va tashqi (m. Intercstalis interna et externa) mushaklar guruxi tashkil etadi. 1.Ko`krakning katta mushagi (m. pectoralis major) to`sh va o`mrov suyagidan boshlanib, yelka suyagining katta do`mbog`iga birikadi. Vazifasi: qo`lni pastga tushirib tanaga yaqinlashtiradi, qo`ltiq osti chuqurchasining oldingi devorini hosil qiladi. 2.Ko`krakning kichik mushagi (m. pectoralis minor) ko`rakning katta mushagi ostida 2-5 qovurg`aning oldingi (to`shga yaqin)qismidan boshlanadi. Mushak tolalari yuqori va yonga yo`nalib ko`krakning tojsimon o`simtasiga birikadi. Vazifasi: ko`krakni yuqoriga yo`naltirib qovurg`alarga yopishtiradi. 3.O`mrov osti mushagi (m. subclavius) o`mrov suyagi bilan birinchi qovurg`a oralig`ini to`ldirib turuvchi kalta mushakdir. 4.Ko`krakning oldingi tishli mushagi (m. serratus anterior) ko`krak qafasining ikki yonboshidagi keng mushak bo`lib, yuqoridagi 8ta qovurg`alardan tishlar hosil qilib boshlanadi, mushak tolalari oldindan orqaga yo`nalib,

ko`krakning medial chetiga yopishadi. Qo`ltiq osti chuqurchasini yuzasini hosil qilishda ishtiroq etadi. Vazifasi: ko`krakni pastga tortadi, qo`lni yuqoriga ko`taradi. 5.Ichki va tashqi qovurg`alararo mushaklar (m. Itercostales interna et externa) barcha qovurg`alar oralig`ini to`ldirib turadi. Vazifasi: mushak tolalarining qisqarishi ko`krak qafasining kengayib torayishiga yordam beradi, ya`ni nafas olishda qatnashadi. 6.Ko`krak qorin (Diaphagma) to`sig`i gumbaz shaklida bo`lib, ko`krak va qorin bo`shlig`ini bir-biridan ajratib turganligi bois ko`krak qorin to`sig`i deb izohlanadi. Diafragma oldindan to`sh suyagi, yon tomondan qovurg`alardan va orqa tomondan bel umurtqalaridan boshlanadi. Uning markaziy qismidagi uchta teshik va tirqishlar orqali aorta, qizilo`ngach va pastki g`ovak vena o`tadi. F assiyalari: ko`krak sohasida yuza, chuqur va ko`krak ichi fassiyalari mavjud. Yuza fassiya - ko`krakni va tishli mushaklarni o`raydi. Chuqur fassiya - ko`krak qafasining kichik va qovurg`alararo mushaklarini o`raydi. Ichki fassiya - ko`krak qafasining ichki satxini qoplaydi. Qorin mushaklari. Qorin mushaklari tashqi, ichki qiyshiq va ko`ndalang mushaklar qorinning yon devorini hosil qiladi. Qorinning to`g`ri mushagi qorin bo`shlig`ining oldingi tomonidan, kvadratsimon mushagi esa orqa tomondan qoplab turadi. 1.Qorinning tashqi qiyshiq mushagi (m. Obliquus abdominis externus) 8ta pastki qovurg`alardan boshlanib, mushak tolalari yuqoridan pastga va oldinga qarab, yonbosh suyagining qanotidagi tashqi qirrasiga birikadi. Mushakning payli qismi esa qov suyagiga birikib, chov boylamini hosil qiladi. To`g`ri mushakning laterial chetidagi keng payi qarama-qarshi tomondagi mushakning payi bilan qo`shilib qorinning oq chizig`ini hosil qiladi.

2.Qorinning ichki qiyshiq mushagi (m. Obliquus abdominis internus) qorinning tashqi qiyshiq mushagi ostida joylashgan. Uning tolalari tashqi qiyshiq mushak tolalariga nisbatan qarama-qarshi yo`nalgan. U yonbosh suyagining katta qanotidagi oraliq chizig`idan va chov boylamidan boshlanadi, pastdan yuqoriga va oldinga yo`nalib qovurg`alarga birikadi. Pay qismi (aponevroz) qorinning oq chizig`ini hosil qiladi. 3.Qorinning ko`ndalang mushagi (m. transversus abdominis) qorining ichki qiyshiq mushagi ostida joylashgan. Yonbosh suyagi katta qanotlarning ichki qirralaridan, orqa mushaklar aponevrozi va pastki qovurg`alardan boshlab mushak tolalari orqadan olinga qarab yo`naladi. Uning aponevrozi oq chiziq yuzasini hosil qilishda ishtiroq etadi. 4.Qorinning to`g`ri mushaklari (m. rectus abdominis) qorinning o`rta chizigi (linea alba) ning yonboshida joylashgan. U to`sh suyagining xanjarsimon o`simtasi hamda 7-8 qovurg`alarning tog`ay qismidan boshlanib, tolalari pastga qarab yo`naladi va qov birlashmasi (simfiz)ikki yoniga , aniqrog`i qov suyagining yuqori butog`ini taroqsimon chizig`iga birikadi. 5.Belning kvadratsimon mushagi (m. Quadratus lumborum) qorin bo`shlig`ining orqa qismida joylashgan , uning tolalari yetim qovurg`alardan boshlanib pastga qarab yo`naladi va yonbosh suyagi hamda umurtqa suyaklariga birikib, buyrak ko`rpachasini hosil qiladi. Vazifasi: Qorin mushaklarining qisqarishida, uning nafas olishida, tug`ruq vaqtida tulg`oqda, siydik va najas chiqarishdagi fiziologik jarayonlarda qatnashishini ta`minlaydi. Qorinning oldingi va yon gurux mushaklari qisqarishi umurtqa pog`onasini egadi va ko`krak qafasini chanoqqa yaqinlashtiradi. Yon gurux mushaklarining qisqarishi gavdaning chap yoqi ung tomonga burishiga yordam beradi. Qorin fassiyasi. Qorinning tashqi qiyshiq mushagi yupqa fassiya bilan o`ralgan. Qorin devoridagi mushaklarning ichki satxi ko`ndalang fassiya bilan qoplangan.

Chov kanali: (canalis inguinalis). Qorin devorining chov sohasida hosil bo`lgan nay bo`lib, uzunligi 5-6 sm, diametri 0,3-0,8 sm ga teng. Erkaklarda kanal ichida urug tizimchasi, ayollarda esa bachadon ushlab turuvchi yumaloq boylam joylashadi. Uning 4ta devorini bilish tibbiyotda muhim ahamiyatga ega, bular quyidagilar: 1.Oldingi devori qorining tashqi qiyshiq mushagining payidan hosil bo`lgan. 2.Orqa devori qorinning ko`ndalang mushagi fassiyasidan hosil bo`lgan. 3.Pastki devori qorinning tashqi qiyshiq mushagining pastki sathidan yuzaga kelgan chov boylamining tarnovidan hosil bo`lgan. 4.Yuqori devorini qorinning ichki qiyshiq mushagi hosil qiladi. Chov kanali ichkaridan tashqariga va yuqoridan pastga yo`nalib joylashgan. Uning ichki teshigini qorinning ichki (ko`ndalang) fassiyasi hosil qiladi, tashqi teshigi chov boylamining ikkiga ayrilib qov suyagiga birikishidan hosil bo`ladi. Qorinning oq chizigi (linia alba). qorinning ikki yon guruhidagi mushaklarning aponevrozlari qorinning to`g`ri mushaklarini o`rab o`rta chiziqda bir-biri bilan birikishidan hosil bo`ladi. Qorinning oq chizigi to`sh suyagining xanjarsimon o`simtasidan boshlanib, uning pay tolalari pastga yo`naladi va qov birlashmasi (simfiz) gacha boradi. Qindik qorin devoridagi oq chiziqning o`rtalarida joylashgan. Embrional davrda ona qornidagi bola kindik tomir orqali ona organizmi bilan aloqada bo`ladi. Bola tug`ilgandan so`ng qindik kesilgach, 1 hafta davomida tomir quvrab (kurib) uning qoldig`idan kindik paydo bo`ladi. Kindik, oq chiziq va chov kanallaridan ichki a`zolar (masalan ichakning bir qismi) teri ostiga chiqib churra hosil qilish extimoli bor, shuning uchun bu joylar qorin devorining zaif (bush) joylari hisoblanadi.

Bo`yin, bosh va qo`l mushaklari. Bo`yin sohasi mushaklari 2 guruxga bo`linadi. 1.Bo`yinning yuza mushaklari: Teri osti mushagi (m. platysma) yupqa va keng mushak, u o`mrov va to`sh fassiyasidan boshlanadi va pastki jag`ning pastki qirg`og`iga birikadi. Vazifasi: mushak qisqarganda bo`yin terisi va og`iz burchagi pastga tortiladi. To`sh- o`mrov -so`rg`ichsimon mushagi ( m. sternocleidomaastoideus ) bo`yinning eng uzun va katta mushagi hisoblanib, to`sh o`mrov suyagidan boshlanadi va chaka suyagining so`rg`ichsimon o`simtasiga birikadi. Vazifasi: ikkala mushak bir vaqtda qisqarsa kalla orqaga qayriladi, o`ng` mushak qisqarganda kalla o`ngga, chap mushak qisqarsa kalla chap tomonga buriladi. Til osti suyagi ustidagi mushaklar 4 ta: Jag` - til osti mushagi og`iz bo`shlig`i diafragmasi hosil qiladi. Ikki qorinchali mushak ovqat chaynaganda pastki jag`ni harakatga keltiradi. Bigizsimon til osti mushagi til osti suyagini yuqoriga ko`taradi. Engak til osti mushagi til osti suyagini va hiqildoqni ko`taradi. Til osti suyagi ostidagi mushaklar 4ta: To`sh - til osti mushagi til osti suyagini pastga tortadi. To`sh qalqonsimon mushak halqumni pastga tortadi Kalqonsimon til osti mushagi halqumni ko`tarib turadi Kurak - tilosti mushagi ko`rakni yuqoriga kutarib tilosti suyagi hikildoqni pastga tortadi. Yuqorida zikr etilgan mushaklar ovkat lo`qmasini chaynash, yutish va nafas olishda qatnashadi. 2.Bo`yinning chuqur mushaklari. Bu mushaklar lateral va umurtqa oldi mushaklar guruxiga bo`linadi. Lateral guruxdagi mushaklardan narvonsimon (oldingi, o`rta va orqa ) mushaklar birinchi va ikkinchi qovurg`adan boshlanib

bo`yin umurtqalariga birakadi. Narvonsimon mushaklarning pastki qovurg`a birikkan uchida narvonsimon mushaklar oralig`idagi bo`shliqlarni hosil qiladi, ulardan hayot uchun muhim bo`lgan yirik qon tomirlar va asab tolalari qo`ltig` sohasi orqali qo`lga yo`nalgan. Vazifasi: bo`yinni chap va o`ngga buradi, qovurg`alarni yuqoriga ko`tarib, nafas olishga yordam beradi. Umurtqa oldi guruhidagi mushaklar. Bo`yin va boshning uzun mushaklari bo`yinning oldingi ichki sathida joylashadi. Bo`yinning uzun mushagi bo`yin umurtqalarining ko`ndalang o`simtalaridan boshlanib o`tkir o`simtalariga birikadi. Boshning uzun mushagi ko`ndalang o`simtalaridan boshlanib kalla suyagining ensa sohasiga birikadi. Vazifasi: bo`yin mushagi umurtqaning bo`yin qismini bo`kadi boshning uzun mushagi boshni bo`kadi. Fassiyalari. Bo`yin sohasida 3 ta fassiya tafovut etiladi. 1.Yuza fassiyasi yupqa bo`lib, teri osti mushagini o`rab turadi. 2.O`rta fassiya to`sh o`mrov so`rg`ichsimon mushagi, til osti suyagi va usti va ostidagi mushaklarni o`raydi. 3.Chuqur fassiya umurtqaning bo`yin qismidagi chuqur mushaklarni o`raydi. Bo`yin uchburchaklari. Bo`yin sohasidan yuqoridan pastki jag` suyagi, pastdan o`mrov suyagi, orqadan trapesiyasimon mushak, oldindan bo`yinning oq chizig`i bilan chegaralangan ikkita to`rtburchakli soha hosil bo`ladi. Shu to`rtburchakli sohani bo`yinning uzun to`sh - o`mrov so`rg`ichsimon mushagi ikkiga bo`lib o`tadi va ikkita katta uchburchakni hosil qiladi. 1. Bo`yinning tashqi (lateral) katta uchburchagi-o`mrov til osti mushagi yordamida ikkita kichik uchburchakka bo`linadi: ko`rak-trapesiya va ko`rak- o`mrov uchburchagi. 2. Bo`yinning ichki (medial) katta uchburchagi ikki qorinchali mushak yordamida 3ta kichik uchburchaklarga bo`linadi: pastki jag` osti uchburchagi, uyqu uchburchagi va bo`yin o`rta uchburchagi.

Bu uchburchaklar sohasi orqali tananing bosh va ko`krak a`zolariga asab tolalari, qon – tomirlar o`tganligini bilish jarroxlik amaliyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Bosh mushaklari. Bosh mushaklari mimik va chaynov mushaklaridan tuzilgan bo`lib, boshning yuz va kalla qismidagi mushaklarga bo`linadi: Kalla qismdagi mushaklar 2 guruxga bo`linadi: 1.Kalla qapqog`ini o`rab turuvchi mushaklar. 2.Boshning yuz qismidagi mushaklar Birinchi guruxdagi mushaklar jumlasiga: Peshona-ensa mushagi (m. occipito frontalis) va quloqning tashqi teshigi atrofida joylashgan quloq suprasining oldingi, orqa va yuqori mushaklari kiradi. Oxirgi sanab o`tilgan mushaklar odamlarda rudement mushaklar hisoblanib, ular hayvonlarda yaxshi rivojlangan. Vazifasi: quloq suprasini harakatga keltiradi. Yuz qismning mushaklari mimik mushaklardan tuzilgan bo`lib, ularning boshqa mushaklardan farqi shundaki, ular suyaklardan boshlanib yuz terisiga yopishadi, binobarin yuz qiyofasi mushak qisqarishi bilan o`zgarib turadi. Bundan tashqari yuz qismida joylashgan chaynov mushaklari yordamida pastki jag` suyagini harakatga keltirib, chaynash, tishlash, gapirish, nafas olish kabi fiziologik jarayonlarda qatnashadi. Yuzning aksariyat mushaklari kalla skeletining tabiy hosilalari (ko`z, quloq, og`iz, burun) atrofida joylashib toraytiruvchi (sifinkter) lar, kengaytiruvchi (dilatator) lar, ko`taruvchi (levator)lar va tushuruvchi (depressor) mushaklardan tuzilgan.

Ko`z atrofidagi mushaklar 1.Ko`z aylana mushagi ko`z kosasining atrofida joylashgan Vazifasi: ko`zni himoya qiladi. 2Qoshni chimiruvchi mushak, qoshlar orasida joylashib, ikki qoshni bir- biriga yaqinlashtiradi, peshonada buylamasiga ajin hosil qiladi. 3.Takkabbur mushak burun suyagidan boshlanib, peshona terisiga tortilgan. Peshonada ko`ndalang ajin hosil qiladi. Og`iz bo`shlig`i atrofidagi mushaklar. Og`iz atrofida joylashgan mushaklar tolalarining tuzilishi jixatidan kalta va mayda mushaklar hisoblanib, lablarni xarakatga keltiradi. Bular quyidagilar: 1.Og`izning aylana mushagi (m. Orbicularis oris ) yuqori va pastki labni hosil qiladi. 2.Yuqori labni ko`taruvchi mushak (m. Levator labii superioris) . 3.Og`iz burchagini ko`taruvchi (m. levator anguli oris). 4.Og`iz burchagini tushiruvchi (depressor anguli oris). 5.Kulgi mushagi (m. risorius) kulgich chuqurchasini hosil qiladi. 6.Yono`qning katta va kichik mushaklari (m. zugomaticus major et minor) yuqori labni ko`taradi. 7.Lunj mushaklari (m. buccinator) og`iz bo`shlig`ining ikki yon devorini hosil qiladi (karnaychilar mushagi). Burun atrofidagi mushaklar. Burun atrofidagi mushaklar tashqi burun atrofida joylashgan: Burun mushagi (m. nasalis). Burun to`sig`ini tushiruvchi mushak ( m.depressor septi nasi ). Chaynov mushaklari.Chaynov mushaklari kalla skeleti suyaklaridan boshlanib pastki jag` suyaklariga birikadi. 1.Chakka mushagi (m. temporales ) kalla skeletidagi chakka chuqurchasini to`ldirib turadi.

2. Xususiy chaynov mushagi (m. masseter) chakka suyagining yono`q t o`sig`idan pastki jag`ning tashqi burchagiga qarab tortilgan. 3. Qanotsimon lateral va medial mushaklar ( m. pterygoideus). Vazifasi: chaynov mushaklari pastki jag`ni oldinga orqaga va ikki yonga harakatlantirib, ovkat chaynash va ovkat lo`qmasini maydalab yutishda yordam beradi va so`zlarni to`g`ri talaffuz etishda ishtirok etadi. Qo`l mushaklari. Qo`l mushaklari - yelka kamari va qo`lning erkin qismi mushaklariga bo`linadi. Elka kamari mushaklari yelka bo`g`imi atrofida ko`rak va gavdaning orqa mushaklaridan boshlanib, yelka suyagiga birikadigan 6ta mushaklardan iborat. Bularga deltasimon, ko`rak qirra usti va osti mushaklari, kichik va katta yumalo`q mushaklar, ko`rak osti mushagi. Deltasimon mushak (m. deltoideus) ko`rak qirrasi va o`mrov suyagidan boshlanib yelka suyagining shu nom bilan ataladigan g`adir - budiriga birikadi. Vazifasi: yelka bo`g`imini bukadi, yelkani tanadan uzoqlashtiradi. Ko`rak qirra usti mushagi (m. supraspinalis) shu nom bilan ataladigan ko`rak chuqurchasini to`ldirib yelka suyagidagi katta do`mbo`qqa birikadi. Vazifasi: qo`lni yuqoriga ko`taradi va tanadan uzoqlashtiradi, deltasimon mushakka sinergist mushak hisoblanadi. Ko`rak qirra osti mushagi (m. ibfraspibalis) ko`rakning shu nom bilan ataladigan chuqurchasidan boshlanib, elka suyagining katta do`mbog`iga birikadi. Vazifasi: yelkani tashqariga (supinatio)buradi. Ko`rak osti mushagi (m. subscapularis) ko`rakning ichki yuzasidan boshlanib uning tolalari yelka suyagining kichik do`mbog`iga birikadi. Shunday qilib bu mushak ko`rakning qovurg`aga qaragan yuzasini to`ldirib turadi. Vazifasi: yelkani ichkariga buradi (pronatio) qo`ltig` osti chuqurchasining orqa devori yuzasini hosil qilishda qatnashadi.

Katta yumalo`q mushak (m. teres major) ko`rakning pastki mushagidan boshshlanib yelkaning kichik do`mbog`iga birikadi. Vazifasi: yelkani ichkariga buradi (pronatio). Ko`rakning qirra osti mushagiga sinergist hisoblanadi. Kichik yumalo`q mushak (m. teres minor) ko`rakning lateral (yon) chetidan boshlanib yelka suyagining katta do`mbog`iga birikadi. Vazifasi: yelkani tashqariga buradi (supenatio). Qo`lning erkin qismi mushaklari. Qo`lning erkin qismi mushaklari yelka, bilak va qo`l panjasi mushaklariga bo`linadi. Yelkaning mushaklari o`z navbatida qo`lni bukuvchi (oldingi gurux) va yozuvchi (orqa gurux) mushaklarga bo`linadi. Oldingi guruxdagi mushaklar yelkaning ikki boshli, yelka va yelka tumshuqsimon mushaklaridan iborat. Elkaning ikki boshli mushagi (m. biceps brachii) yelka sohasining yuzasida joylashgan ( yigitlar maqtanadigan mushak) ikkita boshi bilan ko`rak suyagidan boshlanib tirsak suyagining yuqorigi (proksimal) uchiga birikadi. Vazifasi: qo`lni yelka va tirsak bo`g`imlarida bukadi. Elka mushagi (m. brachialis) ikki boshli mushakning ostida yelka suyagining bevosita tanasidan boshlanib bilak suyagining yuqori (proksimal) uchiga qarab tortilgan. Vazifasi: qo`lni tirsak bo`g`imida bukadi. Tumsho`qsimon-elka mushagi (m. coracobrachiaesl) ko`rak suyagining tumsho`qsimon to`sig`idan boshlanib yelka suyagining bevosita tanasiga tortilgan. Vazifasi: qo`lni yelka bo`g`imida bukadi. Elkaning old guruhidagi mushaklar bir-biri bilan sinegrist mushaklar hisoblanadi. Elkani orqa guruxi bitta mustahkam mushakdan iborat.

Elkani uch boshli mushagi (m.triceps brachi ) mushakni bitta uzun shoxi ko`rakdan, ikkita kalta shoxi bevosita yelka suyagidan boshlanib, tirsak o`sig`iga birikadi. Vazifasi: qo`lni yelka va tirsak bo`g`imlarida yozadi, yelkani oldingi guruhi mushaklariga antagonist hisoblanadi. Tirsak va bilak suyaklari sohasidagi mushaklar oldingi (bukuvchi) va orqa (yozuvchi ) mushaklarga bo`linadi. Oldingi guruh mushaklari jami 9 ta bo`lib, aksariyati yelka suyagini medial o`sig`idan boshlanadi va qo`l panja suyaklariga yaqinlashib bukish va ichkariga burish (pronatio) vazifalarini bajaradi. Bular quyidagilar: ikkita mushak tirsak va bilak tomoniga bukuvchi mushaklar, ikkita mushak qo`l panjasi barmoqlarini bukuvchi yuzahamda chuqur mushaklar, bosh barmoqni bukuvchi bitta mushak, ikkita qo`l panjasini ichkariga buruvchi yumaloq va kvadratsimon (pronator) mushaklar. Tirsak va bilakni orqa guruhi mushaklarini aksariyati yelka suyagini lateral tepasidan boshlanib, qo`l panjasi suyaklariga birikib qo`lni yozishi va tashqariga burishi (supinatio ) tufayli oldingi mushaklarga nisbatn antogonistidir. Orqa guruhidagi mushaklarga quyidagilar tegishli:uchta qo`l panjasini yozuvchi mushaklar, kaft suyagiga birikadi. Shundan ikkitasi qo`lni bilak tomonga, bittasi tirsakka qarab yozadi.Qo`l barmoqlarini yozuvchi uzun mushakning to`rtta paylari qo`l panjasini 2- 5barmoqlarni tirnoq falangalariga birikadi. Ikkita mushak bosh barmoqni yozuvchi kalta va uzun mushaklardir. Bittasi bosh barmoqni uzoqlashtiruvchi mushak.1ta supinator mushak tirsak va bilak suyaklarini yuqorigi (proksimal) uchida joylashgan pronator mushaklariga antogonist bo`lib, qo`lni tashqariga buradi. Qo`lning panja mushaklari. Qo`l panjasi mushaklari kaft sohasida joylashgan kalta mushaklar bo`lib, 3guruhga bo`linadi.

1.Bosh barmoq dungnligi sohasi ( thenor ) mushaklari: jami 4ta bo`lib bosh barmoqni yaqinlashtiruvchi, uzoqlashtiruvchi, bukuvchi va barmoqni boshqa barmoqlarga ro`paro` qiluvchi mushaklardir . 2.Jimjilo`q dungligi sohasidagi (hypothenor ) mushaklari: bular 3 ta bo`lib jimjilo`qni bukuvchi,uzoqlashtiruvchi va boshqa barmoqlarga ro`paro` qiluvchi mushaklardan tashkil topgan. 3.Kaftning o`rta mushaklariga 3 guruh mushaklar kiradi, shundan kaftdagi kalta naysimon suyaklarning oralig`ini to`ldirib turuvchi ikkitadan ichki va tashqi mushaklar bo`lib, ularning ichki kaft - suyaklararo mushak tolalari qisqarganda qo`l panjasi barmoqlari bir-biridan uzoqlashadi va tashqi kaft-suyaklararo mushak tolalari qisqarganda yaqinlashadi. 3-guruh mushaklar esa 2-5-barmoqlarni bukuvchi kaft-barmoqlar bo`g`inining kalta chuvalchangsimon mushaklaridan to`zilgan. Fassiyasi. Yelka sohasida barcha mushaklarni yaxlit o`raydigan yuzava oldingi guruh mushaklarini orqa guruh mushaklaridan ajratib to`siq hosil qiladigan xususiy fassiya bor. Bilak fassiyasi yelka sohasidagi fassiyaning davomi bo`lib, yuza fassiyasi mushaklarini yaxlit o`raydi, chuqur fassiya oldingi va orqa guruh mushaklaridan ajratib turadi. Kaft fassiyasi tirsak va bilak fassiyalarini bevosita davomidir. U kaft sohasida qalinlashib, kaft aponevrozini hosil qiladi. Qo`ltig` osti chuqurchasi -to`rtta mushakli devordan tuzilgan. Oldindan ko`krakning katta mushagi, orqadan ko`rak osti mushagi, lateral (tashqi yon) tomonidan yelka mushaklari va suyagi medial (ichki) tomonidan ko`rakning oldingi tishli mushagidan hosil bo`lgan. Tirsak chuqurchasi -tirsak bo`g`imining oldingi sohasida hosil bo`ladi. Chuqurchani laterial tomonidan yelka bilak mushagining proksimal uchi, medal tomonida yumalo`q pronator mushak va yuqoridan yelka mushagining destal uchi chegaralab turadi. Yuqorida zikr etilgan chuqurchalarda odam organizmi uchun muhum ahamiyatga ega bo`lgan qon va limfa tomirlari, asab tolalari va limfa tugunlari joylashadi.

Chanoq va oyoq mushaklari Oyoq mushaklari oyoq kamari (chanoq) mushaklari va oyoqning erkin mushaklari guruhiga bo`linadi. Chanoq mushaklari joylashishiga qarab oldingi (ichki) mushaklar: yonbosh bel, noksimon, ichki yopg`ich mushaklar va orqa (tashqi) mushaklarga bo`linadi: dumba-tashqi yopg`ich mushagi, sonning serbar fassiyasini taranglashtiruvchi mushaklar kiradi. 1. Yonbosh-bel mushagi (m. iliopsoas) 2 ta yonbosh mushak tolalari va bel mushak tolalaridan to`zilgan. Birinchi guruh tolalar bel umurtqalaridan, ikkinchisi yonbosh-chanoq suyagini chanoq yuzasidan boshlanib sonning kichik kostiga birikadi. Vazifasi: oyoqlarni chanoq son bo`g`imida bukadi. 2. No`ksimon mushak (m. piriormis) Dumgo`za suyagining ichki yuzasidan boshlanib son suyagining katta kostiga birikadi. Vazifasi: Qisqarganda sonni tashqariga buradi. 3. Ichki yopg`ich mushak ( m. Obturatorius iternus) Chanoq suyaklaridagi yopg`ich teshigining ichki atrofidan boshlanib son suyagining katta kostlariga birikadi. Vazifasi: Qisqarganda sonni tashqariga buradi. 4. Katta dumba mushagi (m. Gluteus maximus ) yonbosh va dumgo`za suyaklarining orqa yuzalaridan boshlanib son suyagining katta dumba g`adir- bo`dirligiga yopishadi. Vazifasi: Qisqarganda oyoqlarni son bo`g`imida yozadi. 5. O`rta va kichik dumba mushaklari (m. gluteus mtdius et minimus) yonbosh suyagi tashqi yuzasidan boshlanib sonni katta kostiga birikadi katta dumba musqo`lining ostida yotadi. Vazifasi: mushak tolalarining qisqarishi sonni tanadan(abductio) uzoqlashtiradi.

6. Tashqi yopg`ich mushak (m. Obturatorius externus) chanoq suyagidagi yopg`ich teshigining tashqi labidan boshlanib son suyagining katta kustiga birikadi. Vazifasi: mushakning qisqarishi sonni tashqariga (supinatio) buradi. 7. Sonning serbar fassiyasini taranglovchi mushak (m.tensor fasciae latae) yonbosh suyagining qanotlaridan boshlanib sonning serbar fassiyasiga qo`shilib ketadi. Oyoqning erkin qismi mushaklari. Oyoqning erkin qismi mushaklari son, boldir va oyoq panjasi mushaklariga bo`linadi. Son mushaklari uch guruhga bulinib urganiladi. 1. Sonning to`rt boshili mushagi ( m. Quadrigeps femoris ) tananing og`ir mushagi bo`lib, a) sonning to`g`ri mushagi yonbosh suyagining oldingi qirrasidan boshlanadi, b) 3 ta serbar mushaklar boshi esa son suyagining proksimal uchidan boshlanib mushak tolalari bitta yaxlit mushak qorinchasini hosil qilib tizza qopqog`i suyagi tomoniga yo`naladi. So`ngra uni to`rt tomondan paylar bilan katta boldir suyagining g`adir-budiriga birikadi. Vazifasi: qisqarganda boldirni yozadi (txtensio), sonni bukadi (flexio) va tizza bo`g`imini ximoya qiladi. 2. Mashinachilar mushagi (m. sartorius ) (tananing eng uzun mushagi) tolalari yonbosh suyagining oldingi yuqorigi qirrasidan boshlanib yuqoridan pastka va ichkari tomonga yo`nalib katta boldirning g`adir-budiriga birikadi. Vazifasi: qisqarganda boldirni va sonni bukadi ( flexio) Sonning orqa guruhidagi mushaklar latiral joylashgan: Sonning ikki boshli mushagi (m. biceps femoris), sonning orqa medial tomonida joylashgan.

Sonning yarim pay va ( m. semitendinosu ) yarim parda (semimembranosus ) mushaklari o`tirg`ich suyagining g`adir-budiridan boshlanib katta boldir suyagining yuqori (a pr mushagi oksiml ) qismiga birikadi. Vazifasi: sonning orqa guruh mushaklari qisqarishi sonni yozadi (extensio ) yarim parda va yarim pay mushaklarini ichkariga buradi (pronatio ), ikki boshli mushak qisqarishi esa tashqariga (supinatio ) buradi. Sonning medial guruxi 3 ta Sonning medial guruhi uchta taro`qsimon, nozik va yaqinlashtiruvchi (uzun, katta va kalta) mushaklardan iborat. Bu mushaklar qov suyagi va chanoq suyaklarining buto`qlaridan boshlanib son suyagining orqa yuzasidagi g`adir-budir chiziqa birikadi. Vazifasi: sonni (abductio) yaqinlashtiradi. Boldir mushaklari Boldir mushaklari 3 guruhga bo`linadi, jami 9 ta mushakdan iborat. Oldingi guruhda: 1.Oldingi katta boldir mushak ( m. tibialis anterior ); 2.Bosh barmoqni yozuvchi uzun mushak ( m. extensor ); 3.Barmoqlarni yozuvchi uzun mushaklar ( m. extensor digitorum longus) ; Bu mushaklar bolder suyagining proksimal uchidan boshlanib oyoq panjasi suyaklariga birikadi. Vazifasi: oldingi boldir mushagi oyoq panjasini yozib tashqariga buradi (supinatio), barmoqlarga boradigan ikkita mushak esa bosh barmoq va barmoqlarni yozadi. Orqa guruhida: 1) Boldirning uch boshli mushagi (m. triceps surae) ikkita mushakning qo`shilishidan hosil bo`ladi: biri boldirning ikki qorinchali mushagi (m. castrocnemius) va ikkinchisi kambalasimon mushak (m. soleus) son suyagini distal uchidan katta boldir suyagining kambalasimon chizig`idan boshlanadi. Mushak tolalari yuqoridan pastga qarab kuchli mushak qorinchasini hosil qilib ( Axil ) payga gavdadagi eng mustahkam va kuchli (grek mifologiyasidagi

yengilmas paxlavon ismi bilan bog`liq) payga aylanib tovon suyagining g`adir- budiriga birikadi. Vazifasi: oyoq panjasini va boldirni bukadi, tanani tik turishiga imkon yaratadi. 2) Boldirning orqa mushagi (m. tibialis posterior) 3) Bosh barmoqni va barmoqlarni bukuvchi mushagi ( m. flexsor halicis longus et digitorum longus ) mushaklari boldirning uch boshli mushagining ostida joylashgan katta boldir suyagidan boshlanadi, oyoq tovonidan utib oyoq panjasi suyaklariga birikadi. Vazifasi: boldirning orqa mushagi oyoq panjasini bukadi va qisman ichariga buradi. Boldirning lateral guruhi mushaklari: Kichik boldirning uzun va kalta mushaklari ( m. peroneus longus et brevis ). Bu mushaklar kichik boldirning proksimal uchidan boshlanib oyoq panjasiga qarab (lateral tupik orqasidan) oyoq tovoniga utib kaltasi U- kaft suyagiga, uzun oyoq kaftidagiga birinchi suyakning asosiga birikadi. Vazifasi: oyoq panjasini ichkariga buradi va to`g`ri yurishni ta`minlaydi. Oyoq panjasi mushaklari. Oyoq panjasining uski sathida.Oyoq barmoqlarini yozuvchi kalta mushak (m. extensor digetorum brevis ) 4ta payga aylanib oyoq barmoqlari tirno`q falangalariga ( distal qatordagi suyaklarga ) yopishadi. Vazifasi: Oyoq barmoqlarini yozadi. Bosh barmoqlarini yozuvchi kalta mushak (m. extenzor halucis brevis ) barmoqlarni yozuvchi mushakka nisbatan joylashib bosh barmoqni distal suyagiga birikkan. Vazifasi: Mushak qisqarishi bosh barmoqni yozadi.

Oyoq panjasining ostki sathi (kaft) mushaklari uch guruhga bo`linadi : medial sohada bosh barmoqni uzoqlashtiruvchi, yaqinashtiruvchi va bukuvchi kalta mushakli, latiral sohada jimjilo`qni uzoqlashtiruvchi, yaqinlashtiruvchi mushaklar va o`rta sohadagi barmoqlarni bukuvchi kalta, kvadratsimon mushaklar. Bu mushaklar tovon suyagidan boshlanib, barmoqlarning kalta va uzun bukuvchi mushak paylariga ulaydi. Vazifasi: barmoqlarni bo`qushda ishtiro`q etadi, yurishda va sakrashda yordam beradi va oyoq gumbazini yuzasini hosil qilishda ishtirok etdi. Chuvalchangsimon mushak (m.lumbracales) oyoq panjasining II-IV barmoqlari asosida joylashgan bo`lib barmoqlarni kaft barmoq bo`g`iniga bukadi. Suyaklararo oyoq-kaft mushaklari kaft suyaklarining orolig`ida ikki qator kurinishda joylashgan bo`lib, oyoq barmoqlarini bir biridan uzoqlashtiradi va yaqinlashtiradi. Chanoq fassiyasi . Qorin fassiyasining bevosita davomi bo`lib, chanoq bo`shlig`ining ichki fassiyasini hosil qiladi. Dumba mushaklarini tashqi tomonidan yuza fassiya to`playdi va undan ajralgan to`siq pardalar bir mushakni ikinchisidan ajratib qin hosil qiladi. Son fassiyasi. Chanoq sohasidagi fassiyalarning bevosita davomi bo`lib, latiral sohada sonning qalin serba fassiyasiga aylanadi va xar bir son mushagini alohida uruvchi mushak fassiya qinini hosil qiladi. Sonning xususiy fassiyasi boldir fassiyasiga davom etib, har bir mushakni alohida o`raydi va boldirning pastki (distall) qismida kengayib, yo`g`onlashib boldir mushaklarini yaxlit o`raydi. So`ngra xar bir mushak paylari uchun sinovial qin hosil qilib oyoq panja fassiyasiga aylanadi va oyoq kaftida kaft aponevroziga aylanadi. Son uchburchagi (trigonum femorale) sonning oldingi yuqori tomonida joylashgan bo`lib lateral tomondan tikuvchilar mushagi, medial tomondan sonni yaqinlashtiruvchi uzun mushaklar va yuqoridan chov boylami bilan chegaralangan. Unda yirik tomirlar, asab tolalari va limfa tugunlari yuzasi joylashgan.

Yaqinlashtiruvchi son (canalis vastoabdugtorius) kanali sonning medial guruhidagi yaqinlashtiruvchi mushaklar orasida hosil bo`ladi. Uning kirish teshigi son uchburchagining pastki burchagidan boshlanib, kanal yuqoridan pastga va oldindan orqaga qarab yonalgan, kanalning pastki teshigi tizza osti chuqurchasiga ochiladi. Uning uzunligi 7-8sm ga teng. Kanalning muxumligi shundaki unda joylashgan yirik qon tomir va asab tomirlari tashqi taassurotlardan himoya ostida bo`ladi. Tizza osti chuqurchasi ( fossa romboidea ) rombsimon shakldagi chuqurcha bo`lib, tizaning orqa sathidan boldirning yuqori (pro`qsinal) uchi va sonning pastki (distall) uchlaridagi mushaklar hosil qiladi. Bu chuqurchada qon tomirlari va asab tolalari ancha yuzajoylashadi. Boldir-takim kanali ( canals cruropopliteus) boldir mushaklarining orqa guruhi yuza va chuqur mushaklari orasida hosil bo`ladi. Uning yuqoridagi teshigi rombsimon (tizza osti) chuqurchaning pastki burchagidan boshlanadi, pastki teshigi esa oyoq tovoniga qarab ochiladi.

Adabiyotlar: 1.Axmedov N.K "Normal va patalogik anatomiya bilan fiziologiya" 1990. 2.Sapin M.R. "Anatomiya cheloveka" 1-tom 1990. 3.Sinelniqov R.D, Sinelniqov Ya.R. "Atlas anatomii cheloveka" 1-tom. 1978. 4.Raximov A.Ya, Karimov M.K, Etengen L.E. "Ocherki po funksionalnoy anatomii" 1987. 5.Kraev A.V. "Anatomiya cheloveka" 1-tom 1978. 6.Vorbeva Ye.A, Gubar A.V, Safoenniqova Ye.V. "Anatomiya i fiziologiya"1978. 7.Vorobev V.P, Sinelniqov R.D "Atlas anatomii cheloveka" 1-tom 1984. 8.Gavrilov L.F., Tatarinov V.G. "Anatomiya" 1986. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Terapiya haqida umumiy tushuncha

Suyaklar haqida umumiy ma’lumot (osteologia)

Odamning mushak sistemasi haqida umumiy ma’lumot

Tayanch-harakat apparatining yosh xususiyatlari va gigienasi

Narkoz vositalarining farmakologiyasi