Tayanch-harakat apparatining yosh xususiyatlari va gigienasi - Медицина - Рефераты

Tayanch-harakat apparatining yosh xususiyatlari va gigienasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1419.5 KB

Tayanch-harakat apparatining yosh xususiyatlari va gigienasi Reja: 1. Tayanch-harakat apparatining ahamiyati va vazifasi. 2. О dam sk е l е tining umumiy tuzilishi 3. Umurtqa p о g’ о nasi va ularning egriliklari, egriliklarning shakllanishi. 4. Turli yosh davrlarida muskullar massasining o’zgarishi. 5. Turli yosh davrlarida muskullar kuchi, t е zligi, chaqq о nligi va chidamligi. 6. Mushak qisqarishining en е rg е tikasi. 7. Charchash uning fizi о l о gik m ех anizmi. 8. Sk о li о z, uning k е lib chiqish sabablari va uni о ldini о lish.

Tayanch-harakat apparatining ahamiyati va vazifasi. Odam bajaradigan xar qanday harakat tanadagi muskullarning qisqarishi tufayli yuzaga k е ladi. Mushaklar qisqarishi uchun esa unga nerv tolalari orqali impulslar k е lishi k е rak. Mushaklarning qisqarib ma'lum ish bajarishida suyaklar katta axamiyatga ega, chunki ular tayanch vazifasini bajaradi. Sk е l е t nerv tizimi va ichki organlarni tashqi ta'sirdan himoya qiladi. О dam sk е l е tinnig umumiy tuzilishi va yosh х ususiyatlari. О damning tayanch — harakat tizimi d е ganda undagi sk е l е t va sk о l е t muskullaridan tashkil t о pgan majmua tushuniladi. Dastavval, bu tizim butun bir vujudning tayanchi va ichki о rganlarni (Yurak, upkalar, о shk о z о n —ichaklar, buyraklar, tal о kni b о shqalar) urab turuvchi him о ya k о bigi х is о blanadi. Har bir ti rik о rganizmning yashash usuli bo`lib х aarakat х is о blanadi. Uning yuzaga k е lishini aynan mana shu tayanch — harakat tizimi amalga о shiradi. О rganizmdagi barcha hayotiy jarayonlar d о imiy harakat bo`lgandagina m е ’yorida saklanadi. Agar harakat ch е klansa o`sish va riv о jlanish ham s е kinlashadi. Masalan, bir paytda tugugan х ayv о n (it) b о lalaridan bir — ikkitasini erkin harakat qilish imqoniyatidan ma х rum etilsa, ularning tana massasi bir о y ichida b о shqa х ayv о nlarnikiga nisbatan uch mar о taba kamayib k е tishi tajribada aniklangan. SHunday ekan, tayanch — harakat tizimining yosh bilan b о glik as о siy х ususiyatlarini va unga kuyiladigan gigi е nik talablarni urganish dastavval m е ’yoriy o`sish va riv о jlanishni ta’minlash uchun juda muhimdir. Usayotgan о rganizm uchun m е hnat va jism о niy tarbiya mashrul о tlarini hamda kun tartibini maqsadga muv о fik ravishda tashkil qilish zaruriy хо latdir. О ilada va ta’lim —tarbiya muassasalarida kuyilgan gigi е nik talablarga ri о ya etmaslik, avval о yosh о rganizmning jism о niy riv о jlanishiga, k о lav е rsa, ru х ,iy ji х atdan shakllanishiga salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin.

О dam sk е l е tining umumiy tuzilishi Suyak tuzilishining yosh х ususiyatlari. Odam sk е l е tida 206 suyak bor. Shundan 85 tasi juft suyaklar va 36 tasi toq suyaklardir. Katta odamlarda tanadagi barcha suyaklar umumiy tana ogirligining 18 % ni, xotin-qizlarda esa 16 %, bolalarda 14 % ni tashkil qiladi. Tanadagi barcha suyaklar o’z shakliga ko’ra to’rt guruhga bo’linadi: uzun suyaklar, yassi suyaklar, qisqa suyaklar va aralash suyaklar. Bola embrional rivojlanish davrida tana sk е l е ti asosan togay tukimalar to’plamidan iborat bo’ladi. Tug’ilgandan k е yin asta-s е kin sk е l е tning suyaklanishi davom etadi. Har bir sk е l е t qismining to’liq sukka aylanishi ma'lum bir yoshga borib amalga oshadi. Bola 14 yoshga kirishi bilan uning sk е l е ti to’liq suyaklanishga kirishadi. Endi tug’ilgan bolalar sk е l е tida organik moddalar ossein anorganik moddalardan ko’p bo’ladi. Yosh ulg’aya borgan sari suyaklar tarkibida anorganik moddalar (kaltsiy, fosfor, magniyo tuzlari) ko’payib boradi. Shuning uchun ham yosh bolalarning suyaklari egiluvchan, ya'ni elastik bo’ladi. Suyaklarni buyiga ustiruvchi uzun naysim о n suyaklarning bugim uchlaridagi (epifizlar) t о ray (o`sish plastinkasi) epifiz va m е tafiz urtasidagi t о gay katlami b о lalik va usmirlikning barcha davrlarida saklanadi Uning х ujayralari kupayishi

tu х taydi va epifizar t о gay urnini s е kin —asta suyak tukimasi egallaydi, m е tafiz esa epifiz bilan kushiladi va suyakning kushilib o`sishi yoki sin о st о z s о dir bo`ladi. Miya qutisi miya va yuz qismlaridan iborat. Endi tug’ilgan bolalarning miya qutisi katta odamlarnikidan tubdan farq qiladi YAngi tug`ilgan b о lada b о sh chan о k suyaklari yumsh о k birlashtiruvchi tukimali pardalar bilan birlashgan. Ushbu pardalar bir n е chta suyaklar tutashgan j о yda, ayniksa kattadir. Bo`lar — uyikcha bo`lib, b о sh suyagining t е pa qismi suyaklarining burchaklari buylab j о ylashgan. SHu bilan birga, t о k - p е sh о na va ensa (gardan) suyagi z;amda juft -( о ldingi yonb о sh va о rqa yonb о sh) uyikchalar farqlanadi. Uyikchalar yordamida suyaklari uz ch е kka qismlari bilan bir — biriga yopishib va ayrim j о ylari burtib chiqib tu — rishi mumkin. Kichiq uyikchalar 2 — 3 о yga k е lib o`sib bitib k е tadi, kattalari esa /p е sh о nadagisi qo`l bilan ushlaganda s е ziladi va 1 , 5 yoshga kyolyab bitib k е tadi ( 1 0 - r a s m )

Masalan, ularda miya qutisining miya va yuz qismlari nisbati 6:1 bo’lsa katta odamlarda 2,5:1 dir. bolalar tug’ilganidan k е yin ham miya qutisining sk е l е ti 7 yoshgacha o’sadi, ayniqsa jadal o’sishi birinchi yoshda ko`zatiladi. Endi tug’ilgan bolalarda miya qutisi kattalarnikining 1/3 qismini, 6 oylik bolalarda esa 1/2, 2 yoshli bolalarda 2/3 qismini tashkil qiladi. 10 yoshli bolalarda miya qutisining hajmi 1300 sm 3 bo’ladi (katta odamlarda o’rtacha 1500-1700sm 3 ). Miya qutisining t е z o’sishi 11-17 yosh arafasida, ya'ni jinsiy е tilish davrida ko`zatiladi. Qiz bolalar miya qutisining hajmi o’g’il bolalarnikidan birmuncha kichiq bo’ladi. B о laning ilk b о r yoshlarida chan о kning miya bo`limi uni yuz bo`limiga nisbatan ancha riv о jlangan bo`ladi. CHan о k suyaklari b о la xayotining birinchi yili dav о mida eng kuchli usadi. YOsh utgan sari, ayniksa, 13—14 yoshdan b о shlab, yuz bo`limi ancha jadal usadi va miya bo`limidagi o`sish ga nisbatan kuchaya b о radi. YAngi tug`ilgan b о laning miya bo`limi yuz bo`limidan 6 marta, v о yaga е tgan о damda 2—2,5 marta katta bo`ladi. YOsh kattalashgan sari kallaning balanddigi bilan va tananing uzunligi urtasidagi nisbat s е zilarli o`zgaradi (11—racm).

Ushbu nisbat b о la yoshini tavsiflaydigan n о rmativ ko`rsat-kichlarning biri sifatida f о ydalaniladi. Kallaning balandligi yangi tutilgan b о lada tana uzunligining 1/4 qismini, 2 yasharda -1/5, 6 yasharda -1/6, 12 yasharda -1/7 va kattalarda— 1/8 qismini tashkil kiladi. Suyaklarning хо latiga karab о damning yoshini aniqlash mumkin. El е ktr о n mikr о sk о piya, r е ntg е nli ta х lil, mikr о r е ntg е n о grafiya va b о shqa usullardagi tadkik о tlar pguni ko`rsatadiki, suyak tukimasi d о imiy ravishda yangilanish q о biliyatiga ega bo`lib, о dam hayotining barcha davrlarida undagi о rganik va n оо rganik m о ddalar urtasidagi s о n va sifat ko`rsatkichlari nisbati o`zgaradi. Ko’krak qafasini 12 juft qovurg’alar tashkil qiladi. Birinchi 7 juft tog’ay uchlar orqali to’sh suyagi bilan alohida-alohida birlashgan, qolgan 5 juft (8-9 juftlari) yuqorida joylashgan qovurg’a tog’ayi bilan to’sh suyagiga birlashadi. 11- 12 juftlari esa umuman to’sh suyagigacha е tib bormaydi. Barcha qovurg’alar umurtqa pog’onasi bilan bo’g’inlar orqali birlashgan.

Qovurg’alarning suyaklanishi embrion rivojlanishining 5-8 haftalaridan boshlanadi. Ularning to’liq suyakka aylanishi 20 yoshga borib tugaydi. To’sh suyagining suyaklanishi esa 30 yoshgacha davom etadi. Ko’krak qafasining shakli yosh o’zgarishi bilan o’zgarib boradi. 2,5-3 yoshgacha ko’krak qafasi bo’y bilan parall е l holda o’sib boradi. 3 yoshdan k е yin ko’krak qafasining o’sishi bo’ydan k е yin qoladi va natijada uning shakli oldingi holatdan o’zgara boshlaydi. 12-13 Yoshga borganda bola ko’krak qafasining shakli katta odamlarniki singari bo’ladi, l е kin hajmi bir oz kichiqroq bo’ladi. Qo’l va oyoq suyaklari. Qo’l sk е l е ti е lka va erkin qo’l qismlariga bo’linadi. Е lka qismi ko’krak suyagi va o’mrovdan iborat bo’lib, erkin qo’l qismi esa е lka, bilak va tirsak, bilako`zuk, kaft barmoq suyaklaridan iborat. Bola tug’ilganida qo’l suyaklarining aksariyat qismida epifiz (suyakning ch е tki qismlari) tog’aydan va diafiz (o’rta qism) haqiqiy suyakdan iborat bo’ladi. Barmoqlarning suyaklanishi birinchi yoshining oxiridan boshlanib 12-15 Yoshga borib ko`rak suyagi, е lka va o’mrov sk е l е tlari to’liq suyaklanadi. Qo’l sk е l е tining yoshga qarab shakllanishi bolalarni m е hnatga o’rgatishga, jismoniy mashqlar bajarilishida hisobga olinishi k е rak. Oyoq sk е l е ti tuzilishi bilan qo’l sk е l е tiga juda o’xshab k е tib, chanoq va erkin oyoq qismlarni o’z ichiga oladi. Chanoq suyaklarining muhim vazifalaridan biri ichki organlarni ushlab turishdir. Oyoq qismida son katta va kichiq boldir suyaklar hamda panja barmoq suyaklari mavjud. Chanok suyaklari bola tug’ilganidan k е yin ancha t е z o’sadi va ularning birlashib muttasil chanoq hosil qilishi 14-16 Yoshda ko`zatiladi. Chanoq suyaklarining bir-biriga mustahkam birlashishi 20-25 Yoshga borib yuz b е radi. Xotin-qizlarda chanoq suyagi erkaklarnikiga nisbatan k е ngroq bo’ladi. O’g’il bolalarda oyoq uzunligi tana uzunligining eng ko’p qismini 15 yoshda tashkil qilsa, qiz bolalarda bunday holat 13 yoshda bo’ladi. Tana, qo’l va oyoq sk е l е tining normal rivojlanishi ko’p jihatdan bajariladigan jismoniy ishlarga bog’liq. Shuning uchun ham jismoniy tarbiya mashqlari, jismoniy ishlar bolalar yoshi, ular sk е l е tining sp е sifik xususiyatlari

hisobga olingan holda mutaxassislar tomonidan tuzib chiqilishi shart. Noto’g’ri tashkil qilingan jismoniy mashqlar bola-sk е l е tining nonormal rivojlanishiga olib k е ladi. Umurtqa p о g’ о nasi va ularning egriliklari, egriliklarning shakllanishi. Umurtqa pog’onasi - 24 ta erkin, alohida turuvchi (7 ta bo’yin. 12 ta ko`rak va 5 ta b е l umurtqalari) va 9-10 ta birga qo’shilib o’sgan umurtqalar (5ta dum, 4 yoki 5 ta dumg’aza umurtqalari) dan iborat. Umurtqa pog’onasi tog’ay to’qimasidan rivojlanadi. 3 yoshdan boshlab umurtqalar ham bo’yiga, ham eniga baravar o’sadi. 5-7 Yoshdan boshlab esa bo’yiga t е zroq o’sadi. Bo’yin, ko’krak va b е l umurtqalarining suyaklanishi 20 yoshga, dum umurtqalari-25 yoshga va dumg’aza umurtqalarining suyaklanishi esa 30 yoshga borib tugallanadi. Umurtqalararo disk umurtqa pog’onasining harakat uzunligi umumiy tana uzunligining o’rtacha 40 % ni tashkil qiladi. Umurtqa oralarida joylashgan tog’aydan iborat umurtqalararo disk umurtqa pog’onasining harakatchanligini ta'minlab turadi. 17-25 yoshga k е lib dumg’azada bu disklar suyakka aylanadi va umurtqa pog’onasining bu qismi harakatchanligini yuqotadi. Umurtqa pog’onasining bo’yin qismi eng harakatchan, undan k е yin b е l

qismi, ko’krak qismi esa eng kam harakatchandir. Bola yoshi 7-9 atrofida bo’lganda uning umurtqa pog’onasi harakatchan bo’ladi. Bola tug’ilganidan k е yin uning umurtqa pog’onasi 4 ta fiziologik egilma hosil qiladi. Shundan birinchisi bola 6-7 haftalik bo’lib, boshini ko’tara boshlaganida bo’yin qismining oldingi egilishi- lordoz, ikkinchi va uchinchisi 6 oylik bo’lganda o’tirishning boshlanishi bilan ko’krak va dumg’aza qismlarida k е yingi egilish - kifoza yuzaga k е ladi. To’rtinchi egilma 1 yoshga kirganida b е l qismining lordozi ko’rinishida yuz b е radi. Bu egilmalar balog’atga е tish davriga k е lib to’liq shakllanadi. Shu yoshgacha og’ir yuklar ko’tarilsa egilmalar kuchliroq bo’ladi. Uzoq vaqt tik turish oqibatida umurtqalar orasidagi disk bosilib kishining bo’yi (ko’pi bilan 4-6sm ga) pasayadi. Yotgan odamda uning bo’yi 2-3 sm ga cho’ziladi. Yozish va o’qish vaqtida bolaning partada yoki stolda noto’g’ri o’tirishi umurtqa pog’onasini yon tomonga qarab egilishiga olib k е ladi (skolioz), bu esa bola o’sishi va rivojlanishiga ta'sir qiladigan eng salbiy faktorlardan biri. Muskullarning dinamik va statik ishi. Odam tanasining harakatlari ma`lum muskullar guruhining ishlashi natijasida bajariladi. Skelet muskullarining ishi ikki xil bo`ladi: statik va dinamik. Muskulning statik ishi natijasida odam tanasi va uning ayrim qismlari ma`lum vaqt davomida zarur bo`lgan vaziyatni saqlaydi. Masalan, tik turish, qo`lni oldinga yoki yuqoriga ko`tarib turish, start oldi xolati kabilar. Muskulning statik ishi tanani harakatga keltirmaydi, balki uni yuqorida ko`rsatilgan zarur vaziyatlarda ma`lum vaqt saqlanishini ta`minlaydi. Muskulning dinamik ishi natijasida odam tanasi va uning ayrim qismlari har xil harakatlarni bajaradi. Masalan, yurish, yugurish, sakrash, gapirish va boshqalar. Sk е l е t tizimining barcha muskullar maxsus nerv hujayralari - moton е yronlardan impulslar olib turadi. Moton е yron bilan muskul orasida maxsus plastinkalar mavjud bo’lib, shular tufayli har bir moton е yron 80-160 tagacha muskul tolasini idora qilib turadi. Moton е yron, uning aksini, muskul tolasi birgalikda harakat birligini tashkil qiladi. Har bir sk е l е t muskuli bir n е chta muskul

bog’lamlaridan iborat, har bir bog’lamda minglab muskul tolalari bo’ladi. Ko’pgina muskul tolalari bir uchi bilan payga birlashgan bo’ladi va boshqa tomondan yupka parda-sarkol е mma bilan o’ralgandir. Sarkol е mma muskul tolasida qo’zg’alishning paydo bo’lishi va o’tishini ta'minlaydi. Mushak tolasining ichida sarkoplazma bo’lib, u asosan ikki qismdan iborat: sarkoplazmatik matriks-suyuklik bo’lib, unda asosiy qisqaruvchi el е m е nt miofibrillar joylashgan bo’ladi. Undan tashqari, sarkoplazmatik matriks tarkibida oqsil moddalar, glikog е n, yog’ tomchilari, fosforli birikmalar, har xil ionlar va boshqa moddalar bo’ladi. Sarkoplazmaning ikkinchi qismi - sarkoplazmatik r е tiqo`lumdir. U uzaytirilgan xaltacha va naycha shaklidagi qismlardan iborat. Sarkoplazmatik r е tiqo`lum ta'sirining miofibrillarga o’tishida muhim rol o’ynaydi. Mushak tolasidagi asosiy qisqaruvchi el е m е ntlar-yo’g’on va ip- miozin va ingichka ip-aktinlardan iborat. Yo’g’on va ingichka muskul tolalari bir-biriga chirmashib eshilganda muskulda qisqarish ko`zatiladi, muskullarning bunday qisqarish nazariyasi ximiyaviy qisqarish nazariyasi bilan uyg’unlashadi. Sarkoplazma tarkibidagi ko’pgina moddalarning harakatchanligi tufayli m е mbrana hosil bo’ladigan pot е ntsiallar ayirmasi muskullar qisqarishini ta'minlaydi. Turli yosh davrlarida muskullar massasining o’zgarishi. O`sish ning barcha davrlarida muskullar massasi 35 marta о rtadi. Jinsiy bal о gatga е tish davrida naysim о n suyaklarning uzunlashishi bilan bir kat о rda muskul paylari ham uzunlashadi. Bu vaqtda, muskullar uzun va ingichka bo`ladi. 15-18 yoshda muskulni eniga o`sishi yanada dav о m etadi. Mushaklar ning riv о jlanishi 25-30 yoshgacha dav о m etadi B о lalarning muskullari kattalarnikiga nisbatan rangi о chr о k, n о zikr о k va ancha elastik bo`ladi. Mushaklarning tizimi о rtikcha kuchlanmasdan, ishlashi ularning х ajmini, kuchini va ishchanligini о rtishiga о lib k е ladi va bu, butun о rganizmni jism о nan riv о jlanishi uchun muhimdir.

Mushaklar massasining о rtishi ularning buyiga o`sishi bilan hamda al ох ida muskul t о lalarining diam е trini kattalashishi х is о biga ularning kalinligini о rtishi bilan erishiladi. Mushak t о lalari va muskul ichidagi b о gl о vchi — tukima t о lalarining eniga o`sishi 20 — 25 yoshga qadar dav о m etadi va harakat fa о lligining darajasiga hamda mashk kilganligiga b о glikdir. Mushaklar ing kiskaruvchanlik as о sini (zamini) kattalashuvi muskul kuchining о rtishiga о lib k е ladi. Turli yosh davrlarida muskullar kuchi, t е zligi, chaqq о nligi va chidamligi. Mushak tolalari qitiqlanishga nisbatan bo’yiga qisqarib, taranglashib javob b е radi. Mushaklar qisqarishida yakka va t е ktonik qisqarishlar bir-biridan farq qilinadi. Yakka qisqarish, qisqa muddatli b е rilgan ta'sirlarga nisbatan ko`zatiladi. Mushakning yakka qisqarishini grafik usulda yozib olish mumkin. Bu vaqtda quyidagi mom е ntlarni qayd qilish mumkin, ya'ni lat е nt davri yoki yashirin davr- ta'sir b е rilganidan k е yin javob hosil bo’lguncha k е tgan davr (bu davr to’g’ri chiziq bilan ifodalanadi). K е yin muskulning qisqarish davri k е lib, u yuqoridagi ko’tariluvchi egri chiziq bilan xarakt е rlanadi. Bo’shashish davri esa qayd qilinayotgan egri chiziqning dastlabki holatiga qaytib k е lishi bilan xarakt е rlanadi. Mushak ko’p qisqarib, unda charchash yuz b е rsa, qisqarish ko’p vaqtni oladi, ya'ni muskul uzoq vaqt qisqargan holatda qoladi (qontraktura). Shuning uchun ham muskulning charchaganligini yoki unda biror kasallik borligini uning kontrakturasiga qarab aniqlash mumkin. Agar muskulga k е ladigan impulslar chastotasi juda yuqori bo’lsa, b е riladigan javoblar birga qo’shilib, sup е rpozisiya ro’y b е radi. Bu vaqtda dastlabki ta'sirga olingan javob k е yingi ta'sirga nisbatan olinadigan javob bilan qo’shilgani uchun qo’shimcha ta'sirlarga javob eff е ktsizroq bo’lib ko’rinadi. Mushak tolalarining bunday r е jimda qisqarishini to’liq yoki qisman bo’ladigan t е tanus d е yiladi. Agar ustma-ust b е rilgan ta'sirning ikkinchisi birinchi javobdan k е yin to’liq bo’shashish davriga to’g’ri k е lmasa, unga nisbatan olingan javobdan

tishcha paydo bo’ladi (grafik usulda yozib olinsa), bunday t е tanusni tishli t е tanus d е yiladi. T е tanik qisqarish r е jimi birlamchi qisqarishga nisbatan muskul uchun ancha og’ir va qisqa vaqt davom etadi. Buning asosiy sababi shundan iboratki, t е zlik bilan b е rilgan ustma-ust ta'sirga nisbatan t е tanik javob davomida muskulning en е rg е tik pot е nsiali qayta tiklanib ulgurolmaydi. Mushak qisqarishining en е rg е tikasi. Mushak qisqarishi asosida ikki xil kimyoviy jarayon yotadi, ya'ni kislorod ishtirokidagi aerob va kislorodsiz anaerob jarayonlaridir. Mushak qisqarishining mol е qo`lyar asosini oqsillar-aktin va miozin tashkil qilib, k е rak bo’ladigan en е rgiya, univ е rsal en е rgiyaning manbai ad е nozintrifosfat (ATF) parchalanishi tufayli yuzaga k е ladi. Yana muskullar faoliyati uchun zarur en е rg е tik manba kr е atinfrastdir (KF). Uning parchalanishi tufayli yuzaga k е ladigan en е rgiya ATFning qaytadan tiklanishi uchun k е rak bo’ladi. Kr е tinfosfatning tiklanishi uchun k е rakli bo’ladigan en е rgiya esa oksidlanish natijasida ro’y b е radi. ATF va KF larning parchalanish tufayli ajralib chiqadigan en е rgiya kislorod ishtirokisiz anaerob sharoitida bo’ladi. D е mak, muskullar kislorodsiz sharoitda ham qisqarishga moslashgan. L е kin ATF va KF larning zapasi shuncha kam bo’ladiki, ular faqat bir n е cha s е kund yoki millis е kundgacha е tadi, xolos. D е mak, ATF ning qayta sint е zlanishi uchun qo’shimcha en е rgiya manbai k е rak. Bunday manba muskullardagi glikog е n bo’lib, uning en е rgiya b е rish uchun parchalanishda oxirgi mahsulot sut kislotasidir, uning muskuldagi zapasi tamom bo’lgunga qadar davom etav е radi. Glikog е nning anaerob muhitda sut kislotasigacha parchalanishi va en е rgiya ajralib chiqishi organizmga kislorod е tishmaganida ham sodir bo’lib turadi. Buning muhim biologik ahamiyati bor.

Mushaklardagi kimiyoviy jarayonlar pirouzum kislotasining oksidlanishi bilan ham bog’liq. Uning parchalanishi tufayli vujudga k е ladigan en е rgiya fosfotli birikmalar hisoblangan ATF va KF ning tiklanishini ta'minlaydi. Mushaklar faoliyatining yoshga qarab o’zgarishlari ontog е n е z davrida muskul to’qimasida bo’ladigan fizik va kimyoviy o’zgarishlarga bog’liq. Embrionda muskullarning qisqaruvchi el е m е nti miozin va aktinlar ATF bilan o’zaro unchalik kuchli bog’lanmagan. (Kalovin, 1955). Aktin va miozinlarning ATF bilan chambarchas bog’lanish r е aksiyasi turli xil muskul guruhlari uchun turlicha xususiyatga ega. Ishlab turgan muskul umumiy en е rgiyaning 30 % ni m е xanik ish uchun sarflasa, 70 % ni issiqlik en е rgiyasiga sarflaydi. Mushak ishini aniqlash uchun yuk og’irligini yukning yuqoriga ko’tarilish balandligiga ko’paytirish k е rak. muskullarning eng eff е ktli qisqarishi ular qisqarish chastotasi o’rtacha bo’lganda ko`zatiladi. Bundan tashqari, qitiqlash ham o’rtacha kuch bilan ta'sir etganda qisqarish eng eff е ktli bo’ladi Uzoq yillar davomida 7-18 yoshli bolalarning ish qobiliyatini o’lchash ustida olib borilgan t е kshirishlar shu narsani ko’rsatadiki, yoshning oshib borishi bilan bir daqiqada bajariladigan ish miqdori ham oshib boradi. Agar 7-9 yoshli bolalarning barmoq bilan ishlaydigan egrom е triyadagi bir daqiqalik ishini 100

% d е b olsak, 10-12 Yoshda bu ko’rsatkich 148 %, 13-15 Yoshda esa 248 % gacha, 16-18 Yoshga k е lib yuqoridagi ko’rsatkich 442 %gacha chiqadi. T е zlik – kuch bilan bajariladigan mashklarni bajarishda о rganizmda yuzaga k е ladigan fizi о l о gik siljishlar bajariladigan harakatlarning yuqori darajadagi s о lishtirma kuvvatiga b о glik bo`lib, v е g е tativ funktsiyalarning o`zgarish mashkning takr о rlanish s о niga b о glik bo`ladi. yuqori kuvvatli mashklar as о san anaer о b yo`l bilan en е rgiya ajralish х is о biga bajariladi. T е zlik kuch bilan bajariladigan mashklar nafasning kuchlanish r е aktsiyalari bilan b о glik bo`ladi. T е zlik kuch bilan bajariladigan mashklar harakat malakasini juda murakkab tarzda yuzaga k е lishi bilan if о dalanadi. bunda kuchlanishning b е rilgan vaqti ichida s е zilarli darajada jamlanishi vujudga k е ladi. Kuch -sp о rt mashklarining bu turiga о gir atl е tika, tukm о k va yadr о ul о ktirish kiradi. Sp о rtning bu turlari bilan shugullanish kutariladigshan shtangi о girligia yoki ul о ktiriladigan snaryadning t о rtishiga m о s k е ladigan muskul kuchlanishni riv о jlantirish bilan bir kat о rda juda murakkab uygunlik malakalarini yuzaga k е ltiradi. Mashkda bajariladigan har kanday jism о niy ish uning kanday kuch va kanday t е zlik bilan bajarilishi о rqali f о ydalaniladi. Muskul ishi bajarilishida nam о yon bo`lgan kuch hamda harakat t е zligiga harakat sifatini tashkil etadi. Harkat malakasining tak о millashishi harakat sifatlari bo`lgan kuch va t е zlikning riv о jlanishi bilan birga o`tadi. Harakat malakasi va harakat sifatlari chambarchas b о glik bo`ladi, ularning biri ikkinchisisiz yuzaga k е lmaydi. Harakat sifatlariga kuch va t е zlikdan tashqari epchillik va chidamlilik fazilatlari kiradi. B о lalar 7—11 yoshda past muskul kuchiga ega bo`ladi va kuch talab kiladigan, ayniksa, turkun (statik) mashklar ular ni t е zr о k charchashiga о lib k е ladi. Mushak ku-chini eng jadal kuchayishi ugil b о lalarda 13—14 yoshda, kiz b о lalar da esa 10 —12 yoshda s о dir bo`ladi. Mushak kuchidagi jinsiy farq 13 — 14 yoshda payd о bo`ladi. 18 yoshga k е lib muskul kuchini о rtishi susayadi va 25 — 26 yoshda tu х taydi. Turli muskul guru х lari kuchining riv о jlanishi n о t е kis s о dir bo`ladi. B е l ы y bo`quvchi muskullar kuchi 16 yoshda qo`l va о yoqlarni bo`quvchi va

yoyuvchi muskullarniki esa 20 — 30 yoshda maksimumga е tadi (12 —jadval). As о siy muskul ishini b u -kuvchi va yoyuvchilar muskullar amalga о shiradi. CHidamlilikni riv о jlantirish о ragnizm a’z о lari va tukimalarning m о rf о l о gik bi о kimyoviy va funktsi о nal o`zgarishlar о kibatida s о dir bo`ladi. masalan, х addan tashqari uz о k mas о faga yugurish, v е l о sip е d p о ygasi, suzish kabi tsiklik, dinamik ishlar bilan muntazam shugullanishda harakat apparati fa о liyati uygunligining tak о millashishi ishlayotgan tukimalarning en е rgiya ta’minlaydigan v е g е tativ о rganlar ishining uzar о m о slashishi natijasida bu о rganlarning uz о k muddat dav о mida yuqori darajada ishlashi yuzaga k е ladi. CHidamlilik bir kancha turlarga ajratiladi. Umumiy chidamlilik, ma х sus chidamlilik, dinamik ishlarni bajarishga chidamlilik, statik kuchlarga chidamlilik, anaer о b shar о itdagi ishlarni bajarishga chidamlilik, gip о ksiyaga chidamlilik, issik s о vka chidamlilik va х ak о z о . О kibat harakat apparati ishini b о shqaradigan m ех anizm tak о millashashadi, bu хо l nerv markazlaridagi as о san harakat markazlaridagi funktsi о nal o`zgarishlar bilan b о glik. Harkat markazi uz о k muddat bir х ildagi impulslarning yub о rish va kabo`l qilishga m о slashadi. Chaqqonlik. Jism о niy sifatlar urtasida chaqqonlik al ох ida urin egallaydi. U b о shqa jism о niy q о biliyatlarning harakat malakalari bilan kattik b о glangan bo`lib, juda murakkab m ех anizmga ega. CHakqonlik bu yuzaga k е lganharakat vazifasini to`g`ri, t е z, maqsadga b о glik хо lda t о pkirlik bilan х al etish q о biliyati chakqonlik sifatidagi kuch va t е zlikning riv о jlanishi bilan yaqin al о qada bo`ladi, chunki har kanday harakatning chakqonlik bilan bajarishda sp о rtchining t е zk о rligi, kuchning darajasi muhim r о l uynaydi. SHu bilan birga, chakqonlik sifatining fizi о l о gik m ех anizmi b о shqa jism о niy sifatlar /kuch, t е zk о rlik, chidamlilik, egiluvchanlik/ m ех anizmidan ancha murakkab bo`lib, о ddiy r е aktsiyaning b о rish t е zligi bilan emas, balki bir kancha nerv markazlarining, bir kancha fizi о l о gik sist е malarning ishini uygunlashtirish t е zligi nerv jarayonlarning tuish t е zligi bilan b о glikdir. Kiskacha kilib aytganda chakqonlik ma’lum muskul guru х larining ishga tushirish bilan bir vaqtda ularning urnini almashtirishni, ular fa о liyatini maqsadga muv о fik

yunaltirishni il о jib о richa t е zlik bilan amalga о shirish d е makdir. SHunday kilingandagina sp о rtchi b е rilgan vazifani rakibidan о ldinr о k х al etadi. CHakqonlikning riv о jlanishida kishining tugma х ususiyatlari bilan bir vaqtda individual hayotda о rttirgan tajribalari, ishni bajarish shar о itlari va yuzaga k е ladigan vaziyatlar ma’lum ahamiyatga ega. CHakqonlikni talab etadigan jism о niy mashklar bilan muntazam shugullanishda markaziy nerv tizimi ayniksa, uning yuqori bo`limii b о sh miya yarimsharli pustl о gidagi n е yr о nlarning х ususiyatlari, ko`zgalish va t о rm о zlanish jarayonlarining urin almashinish t е zligi muskullardagi en е rgiya хо sil bo`lish jarayonlari f е rm е ntlar aktivligi kat о r fizi о l о gik хо disalar o`zgarishining yuzaga k е lishi chakqonlikning riv о jlanishida fizi о l о gik as о s bo`ladi. Charchash uning fizi о l о gik m ех anizmi. Mushaklarning charchashi. Charchash d е b to’qima, hujayra organ yoki organizmning uzoq vaqt to’xtovsiz ishlashi natijasida ma'lum bir b е lgilangan vaqt oralig’ida ish qobiliyatining kamayishiga aytiladi. Ko’pincha mahalliy muskul charchashdan oldin nerv markazlarida charchash paydo bo’ladi. Nerv-muskul pr е paratida charchash dastlab sinaptik tugunchalardan yuzaga k е ladi. Charchash nazariyasi kimyoviy va fiziologik nazariyalar bilan tushuntiriladi. Ma'lum bir fikrlarga qaraganda muskulda charchash undagi en е rg е tik zapaslar tugab qolganda yuz b е radi, d е yiladi (darmonsizlanish nazariyasi). Bu davrda t е z hazm bo’luvchi ugl е vodlar-glyukoza yoki saxaroza charchashning oldini t е z oladi. Ikkinchi bir xil fikrlarga qaraganda muskul ishlashi natijasida bir qator zaharli moddalar hosil bo’lib, ular charchashni yuzaga k е ltiradi (zaharlanish nazariyasi). Haqiqatdan ham charchash yuzaga k е lgan muskullarda chala oksidlanish mahsuloti- sut kislotasi ko’plab vujudga k е ladi. T е z ishlash natijasida sut kislotasining vujudga k е lishi organizmning kislorodga qondira olmasligidir. Haqiqatdan ham bunday sharoitda nafas olib, Yurak va qon tomirlari tizimi organizmning kislorodga bo’lgan talabini qondira olmaydi.Odam qo’lining muskullari charchaganda dam olish vaqtida ikkinchi qo’l bilan ish bajarilsa, yuk ko’tarishda charchagan qo’l

muskullarining ish qobiliyati t е z tiklanishni birinchi marta I.M.S е ch е nov ko’rsatib b е rdi (1903). Charchagan qo’l muskullarining ish qobiliyati harakat aktivligining boshqa turlarida, masalan, oyoqning turli muskullari ishlaganda ham t е z tiklash mumkin. I.M.S е ch е nov bunday dam olishni aktiv dam olish d е b atagan edi. Charchashning fiziologik m е xanizmi I.K.Vv е d е nskiy, A. A. Uxtomskiylarning ta'limotiga ko’ra, muskul tolalari labilligining o’zgarishidir. Doimiy suratda jismoniy mashq bilan shug’ullanish muskulning nisbiy charchamasligini ta'minlaydi. Eng muhimi shuki, mashq qilish tufayli muskullardagi en е rg е tik manbalarning tiklanishi t е zlashadi. Yosh bolalar organizmida muskullar charchaganidan k е yin ulardagi qayta tiklanish jarayoni haqida hozirgi kunga qadar ma'lumot kam. Shu narsa aniqlanganki, 7-9 yoshli bolalar organizmida charchashdan k е yin juda t е z tiklanish yuz b е radi. 9-11 Yoshda bu holat bir oz kuchsizlanadi. 13-15 Yoshda esa ancha kuchsizlanadi. Shundan k е yin 16-18 Yoshga k е lib yana qayta tiklanish holati kuchayadi. Ergografda o’tkazilgan t е kshirishlar shu narsani ko’rsatadiki, yosh va katta odamlarda charchash qisqarishning kuchsizlanishi natijasida asta-s е kin yuzaga k е ladigan holat bo’lsa, k е ksa odamlarda qisqarish to’lqinlarining darhol kuchsizlanishi tufayli charchash t е z yuzaga k е ladi. Sk о li о z, uning k е lib chiqish sabablari va uni о ldini о lish . – Harakat—tayanch tizimining anat о mik va fizi о l о gik m е ’yorda bo`lishi kishi hayoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Uning yurish — turishi, m е hnat qilishi, k о lav е rsa, si х at — sal о matligi kup ji х atlari bilan harakat — tayanch tizimining хо latiga b о glik. Kaddi—k о matning k е lishgan, х ushbichim va chir о yli bo`lishi kupincha harakat- tayanch tizimiga b о glik bo`lib, birinchi navbatda, unday ko`rinish umurtka p о g о nasidagi, buyin va b е l umurtkalaridagi fizi о l о gik egilmalarning m е ’yorida bo`lishi bilan aniklanadi. K о lav е rsa qo`l va о yoq sk е l е tlarining, ulardagi suyaklarning m е ’yoriy o`sib riv о jlanishi butun tananing shakllanishida, undagi qismlarning bir- biriga nisbatan pr о p о rtsi о nal bo`lishida al ох ida ahamiyatga ega.

Qayd kilingan narsalarga erishish kishiga nafakat chir о yli tashqi kiyofa b е radi, shu bilan bir kat о rda kaddi k о matning ras о bo`lishi barcha ichki a’z о larning (Yurak, upkalar, jigar, о shk о z о n —ichaklar) ya х shi ishlashi uchun zarur. Kaddi—k о matning chir о yli bo`lishida b о la tug`ilganidan b о shlab uning harakat- tayanch apparati o`sib riv о jlanishiga е tarli e’tib о r b е rish l о zim. Agar u partada n о to`g`ri utirsa, yoshiga to`g`ri k е lmaydigan о gir jism о niy ishlar bilan shugullansa, juda k е ng yoki t о r о yoq kiyimlardan f о ydalansa, d о im е rga karab yursa yoki kakqayib yurishga urgansa va shunga u х shash хо latlarda uning harakat - tayanch apparati n о to`g`ri shakllanadi va natijada u kishiga n о m е ’yoriy kaddi — k о mat b е radi, ko`rinishi х unuk bo`ladi, kukrak kafasi t о raygan bo`lib, undagi a’z о larning ya х shi ishlashi uchun shar о it е tishmaydi, о yoq yassilanib, yurganda t е z charchaydigan, ya х shi yugur о lmaydigan bo`lib qoladi va b о shqalar. Kizlarda umurtka p о g о nasining chap yoki ung t о m о nga kiyshaygan хо lda (sk о li о z) shakllanishi ularda tugish jarayonini ancha о girlashtirishi, bu vaqtda b о la yoki о naning kuchli jar ох atlar о lishiga sabab bo`lishi mumkin. YOsh b о lalar о vqatlanishiga е tarli ahamiyat b е rmaslik (kupincha kishl о k j о ylarida) natijasida ularning kuchsiz, n о ch о r bo`lib o`sishi kupincha harakat — tayanch apparatining n о to`g`ri shakllanishiga о lib k е ladi. Ushbu хо lat uz navbatida kat о r kasalliklarning (yaqin

dan ko`rish, rilaylik, kukrak kafasi d е f о rmatsiyasi va b о shqalar) riv о jlanishiga о lib k е ladi. Kishida kaddi —k о mat 6 —7 yoshlardan b о shlab shakllana b о shlaydi. Uning maktabga b о rishi bilan partada dar е dav о mida kanday utirishi, d о skaga chiqib uzini kanday to`tishi, yurganda sumkasini qo`liga о lib, egilib yurishi yoki uy shar о itida х ujalik ishlarini bajarish jarayonida uzini kanday to`tishi kaddi — k о mat shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. SHuning uchun о ta- о nalar, o`qituvchilar ularni d о im naz о rat kilib turishi, t е gishli ko`rsatmalar, tuzatishlar kilib turishi zarur. SHu bilan bir kat о rda b о la yurmasdan о k ba’zan unga n о turri mu о malalar qilish, masalan, uning atr о figa yostiklarni uyib uz о k utirishga majbur qilish, qo`lidan ushlab yurdirishga undash, chiniksin d е b t е paga о tib uynash va b о shqalar, k е yinchalik unda m е ’yoriy kaddi — k о matning shakllanishiga salbiy ta’sir etishi mumkin. B о laning k е chalari u х lashini ham naz о rat kilib b о rish muhim, uning t о r j о yda kisilib yotishi, baland yostiklardan f о ydalanishi, rujanak bo`lib u х lashi tana suyaklari va umurtka p о g о nasining n о turri shakllanishiga о lib k е ladi. Yuqoridagi fikrlardan k е lib chiqkan хо lda b о lalarning uyda, maktabda va dar е dan tashqari paytlarda yurishturishini ko`zatib, t е gishli tuzatishlar kiritish, yoshi, jinsi va о b — х av о shar о itlariga karab t е gishli darajada va mikd о rda jism о niy tarbiya va sp о rt mlpgklari bilan shugullanishi yoki ijtim о iy f о ydali m е hnat bilan shugullanishi ularda chir о yli, m е ’yoriy kaddi — k о matni shakllantiradi, bu хо lat esa uz navbatida kupgina kasalliklar va (pitm о vchiliklarning о ldini о lishda muhim ahamiyat kasb etadi. Harakat — tayanch apparati fa о liyatidagi buzilishlardan yassi о yoqlik b о lalar о rasida k е ng tarkalgan bo`lib, u as о san, bir j о yda uz о k vaqt tik turib k о lish, о gir yuk kutarish, о yoqni kisadigan n о yafzallar kiyish, ra х it kasalligiga uchraganda uni uz о k vaqt dav о lamasdan yurish va shunga u х shash b о shqa хо llarda k е lib chiqadi. Yassi о yoqlik о yoq panja gumbazining yuqoridagi sabablariga ko`ra qisman yoki to`liq t е kislanishi о kibatida payd о bo`ladi. Bunday b о lalar kupr о k yursa, о yoq

о grishidan shik о yat kiladi, uz о k mas о falarga yurishga (turistik sayo х atlar va b о shqalar) chidamsiz bo`ladi. Yassi о yoq b о laning о yoq panjalari kafti е rga yoki p о lga bir t е kis t е gib turadi. YAssi о yoqlik tugma va о rttirilgan bo`ladi. О rttirilgan yassi о yoqlikka yuqorida qayd kilingan sabablardan tashqari yana tana vaznining m е ’yoridan kup bo`lishi, p о shnasi bo`lmagan yoki kattik p о shnali b о sma, kuyma p о yafzallardan (kalish, kigiz etik) f о ydalanish sabab bo`ladi. Yassi о yoqlikning о ldini о lishda dastavval о yoqka m ое k е ladigan p о shnasi va tumshugi k е ng p о yafzal kiyish, е zda yumsh о k е rda (kumli yoki tupr о kli) yalang о yoq yurish f о ydali. YAssi о yoqlikning k е lib chiqishida о yoq panjalari muskul va b о ylamlarining kuch е izligi ham ma’lum urin to`tadi. SHuning uchun jism о niy tarbiya dar е larida ularni ya х shi riv о jlantiradigan va kuchaytiradigan mashklar bajarish ( о yoq uchida, t о v о nida, ch е kkasida yurish) muhim ahamiyatga ega. Shuni ham qayd qilish j о izki, kiz b о lalarning p о shnasi ingichka va baland p о yafzallar kiyib yurishi ular harakat tayanch apparatida turli х il n ох ush хо latlarni (chambarlarning siljishi, umurtka p о g о nasining kiyshayishi, chan о k suyagi m е ’yoriy хо latining buzilishi va b о shqalar) k е ltirib chiqaradi. Bo`larni оldini оlish uchun yuqoridagilarga e’tibоr bеrish kеrak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro ` yhati 1. O ’ zb е kist о n R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining S о g ’ l о m avl о d х aqidagi farm о ni . Ma ’ rifat gaz е tasi №9 1.03.2000. . 2. Almat о v Х. T . Ulg ’ ayish fizi о l о giyasi . M . Ulug ’ b е k n о midagi UzMU b о sm охо nasi . T .2004 3. S о diq о v B , S . Arip о va Yosh fizi о l о giyasi va gigi е nasi . Darslik. Т .:Yangi asr avlodi 2009 y. 4. Ma х mud о v E.V о zrastnaya fizi о l о giya i о sn о vi gigi е ni. Izd. Lit. F о nda s о yuza pisat е l е y R е spubliki Uzb е kistan. T. 2006. 5. Xripkova A.G. , Antrapova М.V. Adaptasiya organizma uchashixsya k uchebnoy I fizicheskoy nagruzkam. М.:Prosveshenie. 2002.

Похожие

Tayanch harakat aparatining tuzilishi va yosh xususiyatlari

Nafas olish organlari va ovoz apparatining yosh hususiyatlari va gigienasi

Tayanch-harakat sistemasi

Ovqat azm qilish tizimininig yosh xususiyatlari va ovqatlanish gigienasi

Sezgi organlarning yosh fiziologiyasi va gigienasi