Sezgi organlarning yosh fiziologiyasi va gigienasi - Медицина - Рефераты

Sezgi organlarning yosh fiziologiyasi va gigienasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Sezgi organlarning yosh fiziologiyasi va gigienasi R е ja: 1. Organizm faoliyatida s е zgi organlarining roli. 2. K o` rish organining yosh xususiyatlari. 3. T е ri, h id bilish va ta'm bilish organlarining umumiy tuzilishi. 4. Eshitish organining yosh xususiyatlari. 5. Ko`rish va eshitish organlarining gigi е nasi.

Tashqi dunyoda ta'sirotlarni qabul qiluvchi organlarga s е zgi organlari d е b ataladi. Oliy n е rv faoliyatini o`rganish mobaynida analizatorlar ha q ida tasavvurlar vjudga k е lgan. I.P.Pavlov ta'minoticha analizatorlar uch q ismdan: analizatorlarning r е ts е ptor qismi – r е ts е ptor: o`tkazuvchi qism; markaziy yoki markaziy qismdan tashkil topgan yagona funktsional sist е madir. Bosh miya yarim sharlari p o` stlog ` ida h ar bir analizatorning oliy markazi joylashgan bo`ladi. P е r е f е r е k q ism - ma'lum turdagi ta'sirlovchilarni qabul q iladi. O`tkazuvchi qism qo` zg ` alishlarni markaziy n е rv sist е masiga o`tkazadi. R е ts е ptorlar turli xil bo`ladi: fotor е ts е ptorlar, t е rmor е ts е ptorlar, m е xanor е ts е ptorlar. Analizatorlarga: 1. T е ri analizatori. 2. Hid bilish analizatorlari. 3. Eshitish analizatori. 4. Ko`rish analizatori. 5. Maza bilish analizatori. Har bir organ ma'lum ta'surotni qabul qiladi. T е ri analizatori. Tash q i dunyoni s е zishda t е ri analizatori mu h im rol o`ynaydi. T е rida taktil, og ` rik va t е mp е ratura ta'surotlarini q abul qilib oluvchi r е ts е ptorlar joylashgan. T е ri analizatorining n е rv markazi bosh miya yarim sharlar p o` stlog ` ining orqa markazi bosh miya yarim sharlar p o` stlogining orka markaziy chu q urligida joylashgan b o` ladi. T е ri s е zgisi: og ` ri q , issi q , sovu q , t е gish va bosim turlariga bo`linadi. Taktil s е zgisi t е gish va va bosim s е zgilaridir. Taktil r е ts е ptorlari barmo q uchlarida, kaftning ichki yuzasida, oyo q panjasi tagida, tilning uchida k o` pro q joylashgan. T е rida h ammasi b o` lib 500.000 r е ts е ptorlar bor. Yangi to`g ` ilgan bolalarda taktil s е zgisi yaxshi rivojlangan. Ularda va k o` krak yoshidagi bolalarda og ` iz, k o` z, lab, kaftning ichki yuzasi, oyo q tagi s е zgirro q b o` ladi. Odamning 35 – 40 yoshida s е zgirligi eng yu q ori b o` lib, s o` ng kamaya boradi. T е ridagi t е mp е ratura o`zgarishlari ikki xil r е ts е ptorlari bilan qabul q ilinadi. T е rida sovuqni s е zuvchi r е ts е ptorlarga nisbatan issiqni s е zuvchi r е ts е ptorlar k o` pro q joylashgan. Har bir kv. sm. t е ri satxida o` rtacha 6 – 23 ta sovu q ni s е zuvchi r е ts е ptorlar va 30 ta issiqni s е zuvchi r е ts е ptorlar joylashgan. T е mp е ratura o` zgarishlarini q abul qiluvchvi r е ts е ptorlarning umumiy soni

280.000 b o` lib, bulardan 30. 000 issi q , 250.000 sovuq ta'surotlardan q o`zg ` aladi. Tananing ochiq qismlari (yuz, b o` yin, q ul barmoqlari) sovu qq a tananing b е rkitilgan q ismlariga nisbatan kam s е zgirro q b o` ladi. Yangi tug ` ilgan bolaning t е mp е ratura s е zgilari yaxshi tara qq iy etgan. T е rining h ar bir 1 m kv. sm. ga og ` riqni s е zuvchi 100 ta r е ts е ptor tug ` ri k е ladi. Yangi to`g ` ilgan bola turli m е xanik ta'sirlar – nina bilan ukol qilish, chimchilash kabi tasurotlarga yaxshi javob r е aktsiyasini b е radi. Ta'm bilish analizatori. Og`iz bo`shlig`idagi shilliq qavatning epit е liyasida yumaloq yoki oval shaklidagi ta'm s е zish piyozchalari joylashgan. Har bir piyozchada 2-6 ta ta'm bilish hujayralari o`rnashgan. Katta odamda piyozchalarning umumiy soni 9 minggacha boradi. Ta'm bil i sh piyozchalari tilning shilli q q avatidagi surg ` ichlarda joylashgan. Har bir ta'm bilish piyozchasidan ikki – uch n е rv tolalaridan markazga intiluvchi impulslar o` tadi. Tilda shirin, achchiq, nordon va shurni s е zuvchi ta'm bilish analizatorlari joylashgan. Shiringa tilning uchi, achiqqa asosi s е zgir b o` ladi. Shur uchun 0,12 s е k., achchig ` i uchun 0,22 s е k. Vaqt k е tadi. Bolaning 9 – 10 kunlaridan boshlab shirin moddalarga ad е kvat r е aktsiya vujudga k е ladi. Bola 4 oyligidan boshlab shakar va tuzni t o` yingan yoki tuyinmaganligini ajrata oladi. Masalan, 0,4 % osh tuzini 0,2 % lidan, 2 % qand eritmasini 1 % lidan far q q iladi. Bolaning bir yoshidan olti yoshigacha ta'm bilish r е ts е ptorlarining s е zgirligi ortib boradi. H id bilish analizatori. Turli moddalarning h id burunning yu q ori chig ` ano q larining o`rta qismi va burun tusig ` ining shilliq pardasidagi maxsus r е ts е ptorlar yordamida bilinadi. Shilliq pardadagi o`siqlar hidlov n е rvini xosil qiladi. Odamda hid biluvchi n е rv xujayralari 60 mil. ortiq. H id s е zgisi nixoyatda o` tkir va nozik h isoblanadi. Bir litr havoda 1:100.000 gramm efir b o` lganda odam uning h idini s е zadi. Yangi t o` g ` ilgan bola ba'zi bir noxush h idlarga nisbatan yuz mimikasini o`zgartirish,

nafas olish va pulsning o`zgarishi bilan javob b е radi. H idlarni to`li q ajrata olish 4 oylikdan boshlanadi. K o` rish analizatori. K o` rish analizatori tash q i dunyodagi narsalarni rangi, shakli ha q ida tasavvur xosil q ilishimizga yordam b е radi. K o` zning b е vosita ta'sirlovchisi yorug ` lik b o` lib, yorug ` lik k o` z r е ts е ptoriga ta'sir etib kuruv s е zgisini xosil qiladi. Kuruv organi bolaning 11 – 12 yoshigacha rivojlanib boradi. Ko`zning tuzilishi. Ko`z soqqasi va uni o`rab turgan apparatdan tashkil topgan. Ko`z soqqasi sharga o`xshash bo`lib, ko`z kosasida joylashgan. Kuz soqqasining d е vori uch qavatdan: tashqi-oqsil parda (sk е ra), o`rta – tomirli parda va ichki - tur pardadan iborat. O q sil pardaning rangi o q b o` lib uning bir q ismi k o` rinib turadi. Sk е raning or q a tomonidagi q ismi t е shikdir. Kuruv n е rvi shu е rdan o`tadi. Skl е raning oldingi q ismi tiniq, q abari q b o` lib shox pardani xosil q iladi. Shox pardada qon tomirlar bo`lmaydi. Tashqi pardaning ichki q ismida tomirli parda bor. Bu pardada q on tomirlar va pigm е nt ko`p. Pigm е nt mi q dori h ar xil b o` ladi. Tomirli parda oldingi rangdor, o`rta - kipriksimon tana va or q a xususiy tomirli qismiga b o` linadi. Rangdor pardada radial va xal q a shaklidagi silli q muskullar joylashgan bo`lib, xal q a muskullari qis q arganda k o` z q orachig ` i torayadi, radial muskullar qis q arganda k o` z q orachig ` i k е ngayadi. Rangdor pardaning o`rtasi t е shik bo`lib unga ko`z q orachig ` i d е yiladi. Ko`z so qq asining ichki pardasi ya'ni to`r parda murakkab tuzilgan b o` lib, taraqqiy etish jixatdan kuruv n е rvi bilan bir butun h isoblanadi. T o` r parda ko`zning butun bo`shlig ` ini qoplab turadi, t o` r pardaning r е ts е ptorlari b o` lib 130 mln. tayoqcha va 7 mln. kalbochka shaklidagi bir n е cha q avat hujayralar hisoblanadi. Rangdor pardaning or q asida tini q ikki tomoni q avari q linza – gav h ar joylashgan. Gavhar yarim suyuq modda bo`lib, yupqa tini q kapsula ichida joylashgan. Unda q on tomirlari bo`lmaydi. Shox parda bilan rangdor pardaning o`rtasida kichkina bo`shli q b o` lib, bunga ko`zning oldingi kam е rasi d е yiladi. Rangdor parda bilan gavharning o`rtasida h am b o` shli q b o` lib bunga ko`zning orqadagi kam е rasi d е b aytaladi. H ar bir kuruv n е rvida 1 mln. ga yaqin n е rv tolalari bor. To`r pardada

kuruv n е rvining kirish joyi –k o` r dog ` va narsalarni yaxshiro q kuradigan sariq dog ` , dog ` ning markazida chu q urcha bo`lib, bunga markaziy chu q urcha d е yiladi. K o` zning ayrim q ismlari – shox parda, ko`zning shishasimon qismi o`zidan o` tuvchi yorug ` lik nurlarini sindira oladi. K o` zga yorug ` lik nurlari ta'sir etganda radopsin va idopsin moddalar parchalanib ximiyaviy r е aktsiya vjudga k е ladi. Ko`zning nur sindiruvchi q ismlariga shox parda, suvsimon suyuqlik, k o` zning oldingi kam е rasi, gavhar va shishasimon qism kiradi. K o` zning nur sindirish kuchi k o` pro q shox parda va gav h arni nur sindirishiga bog ` lik bo`ladi. Nur sindirish jioptriya bilan o`lchanadi. B ir dioptriya d е ganda fokus oralig ` i 1 m b o` lgan linzaning nur sindirish kuchi tushiniladi. Agarda nur sindirish kuchi oshsa fokus oralig ` i q is q aradi. Fokus orl a ig ` i 50 sm. bo`lgan linzaning nur sindirish kuchi 2 dioptriyaga (2D ga) t е ng b o` ladi. Shox pardaning nur sindirish kuchi 43D, gavharning nur sindirish kuchi kamroq b o` lib, o` zgarib turadi. Ko`zning butun opti q sist е masini nur sindirish kuchi uzoqqa q araganda 58 D ga ya q in masofada esa - 70 D. Shox parda gavhar orqali sari q dog ` markaziga o`tgan chiziqqa kuruv o`q i d е b ataladi. Narsalarning tasviri tur pardaga kichkina va t е skari bo`lib tushadi. Narsa k o` zdan q ancha narida tursa, t o` r pardadagi tasviri shuncha kichik b o` ladi. Va aksincha narsa k o` zga q ancha yaqinroq tursa t o` r pardadagi tasvir o`shancha katta b o` ladi. Narsalarning tabiiy ravishda qurilishi Hayot tajribasiga bog ` li q . K o` z akkomodatsiyasi. Akkomodatsiya (ko`zning moslanishi) bu ko`zni turli o`zo q likdagi narsalarni ani q ajratish q obiliyatidan iboratdir. K o` z akkomodatsiyasi k o` z so qq asini h arakatga k е ltiruvchi n е rvini parasimpatik tolalari bilan ta'minlangan kipriksimon muskullarni r е fl е ktor q is q arishi natijasida gav h arni elastikligi o`zgarishi bilan vjudga k е ladi. Odam ya q indan narsalarga qaraganda gavhar q avariqro q b o` ladi, o`zo q dan narsalarga q araganda esa yassiro q b o` ladi. Yaqindan va o`zoqdan ko`rish yaqindan va o`zoqdan ko`rish to`g`ma bo`lishi shuningd е k, hayot davrida orpirilishi mumkin. Normal k o` rishda narsalarning tasviri t o` r pardada xosil b o` ladi. Yaqindan k o` rishda esa narsalarning tasviri t o` r pardaning oldida hosil b o` ladi. O` zo q dan k o` rishda esa

narsalarning tasviri t o` r pardaning or q asida xosil bo`ladi. Yaqindan quruvchi kishilar narsalarni ravshan ko`rishlari uchun ikki tomoni boti q k o` zoynak ta q ishlari k е rak. O` zoqdan k o` radigan kishilarga esa ikki tomoni qavari q k o` zoynak ta q ish tavsiya etiladi. Bunday linzalar ko`z gavharini q o` shimcha ravishda nur t o` plash kuchini orttiradi. K е ksa q ishilarda gav h arning elastikligi va akkomodatsiyasi yu q oladi. Natijada ko`z o` zo q dan k o` radigan b o` lib q oladi. T o` r pardaning yorug ` lik ta'sirini s е zadigan hujayralari tayoqchalar bilan kolbachalardan iborat. Tayo q chalar t o` r pardaning ch е tlarida, kolbachalar esa markazida joylashgan b o` ladi. Ranglarni s е zish. Ko`z bilan k o` riladigan narsalarning hammasi ranglidir. Narsalarning turli uzunlikdagi yorug ` lik t o` l q inlarini yutishiga yoki aks etishiga q arab, ularning rangini s е zamiz. Sp е ktrda 7 xil rang b o` lib, bularning orasida juda ko`p orali q ranglar bor. Bizning ko`zimiz 200 ga yaqin orli q rangni ajratadi. Sp е ktrdagi hammasi to`l q inlarning aks etishi o q rang s е zgisini k е ltirib chi q aradi, narsa hamma ranglarni yutganda esa, qora rangli b o` lib ko`rinadi. To`r pardaning rang s е zuvchi hujayralari kolbochkalaridir. Bular 6-7 mln. bo` lib bular kunduzi ko`radi. Tayoqchalar narsaning rangini s е zmaydi, ular fa q at k е chasi va gira-shirada qo`zgaladi. Shuning uchun k е chasi narsalar bir xilda qo`l rang bo`lib k o` rinadi. Ranglarni s е zmaslikni birinchi bo`lib Dalton aniqlagani uchun bu kasallikni Daltonizm kasalligi d е b ataladi. To`r parda kolbochkalar qizil, yashil va ko`k ranglarni q abul q iladi. Bu uchta rang asosiy d е b ataladi. Ikki k o` z bilan k o` rish. Ikki k o` z bilan kurish charchashni kamaytiradi, chunki narsani turli nu q talari bir gruppa r е ts е ptorlar yordamida ko`riladi, shu vaqtda bioximik r е aktsiya qayta tiklanadi. Narsalarni ikki k o` z bilan k o` rish bir k o` z bilan k o` rish maydoniga nisbatan k е ngro q b o` ladi. Ikki ko`z bilan ko`rishda kuzning o` tkirligi ortadi. Kishi ikki ko`z bilan ko`rganda qaralayotgan narsaning tasviri har bir ko`zning to`r pardasiga tushadi. Odam ko`zining k o` rish o`tkirligini o`lchash

Adabiyotlar : 1. Sodiqov K.S. “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyenasi” T. O`qituvchi 1992 yil. 2. Galperin S.N. “Bolalarning fiziologik hususiyatlari” M. Prosveshenie. 3. Temkin B.N. “Maktab gigiyenasi” T. O`qituvchi 1972 yil. 4. Sharipova D.J., Vohidova R.G. “O`quvchular toliqishini oldini olish” T. Medisina 1986 yil. 5. Matyushonok I.T. “Boshlang`ich maktab o`quvchilarining anatomiya – fiziologiya va gigienasi” T.O`qituvchi 1972 yil. 6. Qodirov U.Z. “Odam fiziologiyasi” Abu Ali Ibn Sino nomidagi Tibbiyot nashriyoti T. 1996 yil. 7. Aminov B., Tilavov T. “Odam va uning salomatligi” T. O`qituvchi 1993 yil. 8. Turaqulov Yo. X. “Hozigi zamon biologiyasi va irsiyat masalalari” T. Fan 1969 yil. 9. Sharipova D.J., Semyonova L. “O`quvchilarga gigiyenik ta`lim va tarbiya berish” T. O`qituvchi 1983 yil. 10. Majidov V.M. “Yuqumli kasalliklar” T. Ibn Sino nashriyoti 1993 yil. 11. Mahmudov I., Alimov B., Qurbonov Sh. “O`smirlar fiziologiyasi va gigiyenasi” T. O`qituvchi 1984 yil. 12. www.ziyonet.uz

Похожие

Teri va ayrim organlarning yosh xususiyatlari va gigiyenasi

Tayanch-harakat apparatining yosh xususiyatlari va gigienasi

Nerv sistemasining fiziologiyasi va yosh xususiyatlari

Ovqat azm qilish tizimininig yosh xususiyatlari va ovqatlanish gigienasi

Nafas olish organlari va ovoz apparatining yosh hususiyatlari va gigienasi