Epiteliy to'qimasi - Медицина - Рефераты

Epiteliy to'qimasi

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

58 KB

Epiteliy to`qimasi Reja: 1. To`qimalar tasnifi. 2. Qoplovchi epiteliyga umumiy tavsif. 3. Ko`p qavatli epiteliy. Ko`p qavatli muguzlanmaydigan epiteliy.

To`qima – filogenetik taraqqiyot davomida hosil bo`lgan, ma’lum bir tuzilishga va vazifaga ixtisoslashgan hujayralararo modda va undagi elementlar kompleksiga aytiladi. To`qimalarning asosiy elementi – hujayralardir, ularning hosilalariga esa hujayra mahsuloti va hujayralararo modda deyiladi. Hujayralarning o`zaro qo`shilishidan hosil bo`lgan – simplastlar (ko`ndalang targ`il mushak, sinsitiotrofoblastlar) va sinsitiy – takomillashmagan hujayralarning kiprikchalar orqali bog`lanishi (emal a’zosining pulpasi, jinsiy hujayralar). Hujayraning maxsulotiga ko`ra trombotsitlar, epidermisning muguz qavati kiradi. Hujayralararo modda – asosiy modda va tolalardan iborat. Asosiy modda gel, zol yoki minerallashgan ko`rinishda bo`lishi mumkin. Tolalar ichida kollagen, elastik va retikulyar turlari farqlanadi. Hujayralar hujayralararo moddada alohida, ma’lum masofada (biriktiruvchi to`qimada), o`simtalar bilan bog`langan (retikulyar to`qima) yoki hujayra plastlari hosil qilib joylashishi mumkin (masalan, parenximatoz a’zolar, yurak mushagi). Epiteliy, ichki muxit, mushak va nerv to`qimalari farqlanadi. SHu to`qimalrdagi xar bir hujayra o`zining ma’lum bir strukturasi va funksional belgilariga ega, ularni shu xususiyatlari bilan boshqa to`qima hujayralaridan farqlash mumkin. Hujayralararo moddalar ham turli tipdagi to`qimalarda o`ziga xos tuzilgan. Ba’zida, alohida to`qimalarning o`zida hujayralar va hujayralararo moddalarning morfofunksional xususiyatlari turlicha bo`lishi mumkin. SHuning uchun ba’zi to`qimalar tarkibi turli ko`rinishlarga ajratiladi. Masalan, ichki muhit to`qimasini qon va biriktiruvchi to`qimaga ajralishi mumkin, biriktiruvchi to`qimaning o`zini esa yana bir qator ko`rinishlari mavjud (siyrak, zich biriktiruvchi to`qima, suyak va tog`ay to`qimasi). A’zolarning tarkibida hamma to`qimalar bo`ladi. Ularning ba’zilari a’zoning asosini hosil qiladi (skelet), ularga stroma deb ataladi, boshqalari esa – parenxima deyiladi. Parenxima a’zoning asosiy vazifasini bajaradi. Ko`p hujayralar boshqa to`qimalardan bazal membrana (uglevod-oqsil-lipid komponentli) bilan ajralib turadi. Bazal membrana to`siq va tuzilma xosil qilish vazifalarini bajaradi. U matriks va IV tip kollagendan tuzilgan.

To`qimalar tasnifi. To`qimalarni 4-5 xilga bo`lish juda nisbiy. Asosiy ko`rsatgichi bo`lib uchta homila varag`idan kelib chiqishi emas, balki ularning tuzilishi va vazifasi xizmat qiladi. Ma’lum bo`lishicha, ko`plab qoplovchi to`qimalar ektoderma va entodermadan, ba’zilari mezodermadan rivojlanadi. Biriktiruvchi to`qima mezodermadan, mushak to`qimasi xam mezodermadan, faqat ma’lum qismi ektodermadan hosil bo`ladi. A’zolarda bir necha xil to`qimalar mujassamlashgan. Masalan, mushak to`qimasi biriktiruvchi to`qima bilan aralash. Nerv to`qimasida ham biriktiruvchi to`qima ishtirok etadi. Shunday qilib, xozirgi paytda to`qimalarning nisbiy tasnifi qabul qilingan. To`qimalarning rivojlanishi va shakllanishi qaysi yo`l bilan va qanday borishi haqidagi tushunchani Xlopin N.G. yaxshi ta’rifini bergan (divergent rivojlanish konsepsiyasi). Epiteliy to`qimasi. Umumiy tavsif. Epiteliy to`qimasi tanani, ichki a’zolarning shilliq va seroz pardalarini qoplaydi, ko`plab bezlarni hosil qiladi. SHunga qarab qoplovchi epiteliy va bezlarga bo`linadi. Qoplovchi epiteliyga umumiy tavsif. 1. Qoplovchi epiteliyning vazifasi – chegaralovchi, organizmni tashqi muhitdan ajratib turadi, moddalar almashinuvida ishtirok etadi. Aminokislotalar, glyukoza, immunoglobulinlar va gormonlarning transportida, moddalarning so`rilishida, sekretsiyada (shilliq, gormonlar), ostida yotgan to`qimalarni himoya qilishda ishtirok etadi. Qizilo`ngach epiteliysi uning yorilishi va titilishiga qarshilik qiladi, shuning uchun u bir necha qavatdan iborat. Teri yuzasi havo bilan munosabatda bo`ladi, shuning uchun uning qurib qolishidan himoyalanishga ehtiyoj tug`iladi, buni esa muguz qavatni qoplagan keratinli ko`p qavatli epiteliy ta’minlaydi. Bundan tashqari keratin suvdan bo`kib qolishdan himoya qilib turadi. Qurib qolishdan himoya qilish ichki a’zolar uchun ham muhimdir, lekin bu yerda u sekretsiyasi hisobiga yuz beradi. Epiteliy zaxarli moddalar va mikroorganizmlar

uchun to`siq hisoblanadi. 2. Epiteliy to`qimasidagi hujayralar plastlar (yopqich epiteliy), tasmalar (jigarda), orolchalar (me’da osti bezida), naylar (bezlarda, buyrak kanalchalarida), follikullar (qalqonsimon bezda), to`rlar (timusda) hosil qiladi, ularning orasida deyarli hujayralararo modda bo`lmaydi. 3. Hujayralar bir-biri bilan desmosomalar, tirqishlar va zich birikishlar yordamida bog`lanadi. 4. Epiteliy hujayralari orasida qon tomirlar bo`lmaydi, kislorod va oziq moddalar qon kapillyarlaridan biriktiruvchi to`qima hujayralararo moddasidan va bazal membrana orqali diffuz yo`l bilan o`tadi. 5. Epiteliy bazal membrana ustida yotadi, bazal membrana bazal plastinka va uning ostidagi retikulin tolalardan iborat. Bazal plastinka IV tip kollagendan, glikoproteindan, laminin moddasidan tuzilgan. Hujayralar bazal membranaga yarim desmosalar orqali birikadi. 6. Epiteliy o`zak hujayralarning mitotik bo`linishi hisobiga yaxshi regeneratsiya ega. Ayniqsa yopqich (qoplovchi) epiteliylar yaxshi regeneratsiyaga uchraydi. Langergans orolchalaridagi hujayralarda esa regeneratsiya bo`lmaydi. Epiteliy to`qimasining tasnifi: Kelib chiqishi, tuzilishi va vazifasiga asosan qabul qilingan. Ontofilogenetik tasnif. Ektodermal – ko`p qavatli, ko`p qatorli. Enterodermal – bir qavatli kubsimon, silindrsimon va bezli. Selonefrodermal – bir qavatli yassi, kubsimon, prizmatik. Epekdimoglial – nerv nayidan, miya bo`shliqlarini egallaydi. Angiodermal – endoteliy, qon tomirlarini qoplaydi. Bir qavatli epiteliy. Bir qavatli yassi epiteliy . Mezoteliy – plevrani, qorin pardani, yurak oldi xaltalarini qoplaydi. Bazal membrane ustida yotgan bir qavatli yassi hujayralardan tuzilgan, hujayra 1-3 ta yadro tutadi, hujayraning yadro saqlovchi qismi bo`rtib turadi, yuzasida

mikrovorsinkalarga ega. Vazifasi – seroz suyuqlikni ajratish va so`rish, chandiqlar hosil bo`lishini oldini olish. Bir qavatli kubsimon epiteliy. Buyrak kanalchalari, me’da osti bezi va jigarning mayda chiqaruv naylarini, respirator bronxiolalarni, so`lak bezlarining ba’zi chiqaruv naylarini, tuxumdonni qoplab turadi. Bazal chiziqlilik xarakterli belgidir, plazmolemmaning bazal qismi burmalar hosil qiladi va burmalar orasida mitoxondriyalar to`plami yotadi. Erkin yuzasida ko`plab mikrovorsinkalar ko`rinadi. Vazifasi – so`rish. Bir qavatli silindrsimon epiteliy. Oshqozon, ingichka va yo`g`on ichak, jigarning, me’da osti bezining yirik naylarini, o`t pufakchani, bachadonni qoplab turadi. Bu baland hujayralar, yadrosi bazal qismda yotadi, hujayra ko`ndalang kesimida geksagonal ko`rinishga ega, bir- biriga zich yotadi. Bu epiteliy hujayralarining ichida sekretor (oshqozon va ichakdan shilliq ajratuvchi) va ichakdagi so`ruvchi enterositlar farqlanadi, enterotsitlarning yuzasida ko`plab mikrovorsinkalar bo`lib, ular hujayraning yuzasini kengaytirib turadi. Ularda (jiyakli hoshiyada) oziq moddalarning fermentativ parchalanishi va enterotsitlarga pinositoz yo`l bilan so`rilishi yuz beradi, keyinchalik lizosomalar yordamida parchalanadi va qonga transport qilinadi. Ko`p qatorli epiteliy. Bu epiteliyni yana yolg`on ko`p qavatli deb ham ataladi, chunki yadrolari turli balandlikda joylashganligi uchun ko`p qavatlilik taassurotini uyg`otadi. YUqori nafas yo`lining katta qismini, urug` chiqaruv yo`llarini qoplaydi. Bu erda 4 xil endokrin E, C, P va D hujayralar farqlanadi. Ko`p qavatli epiteliy. Ko`p qavatli muguzlanmaydigan epiteliy. Og`iz bo`shlig`ini, qizilo`ngachni, qinni va ko`z muguz pardasini qoplaydi. Uch qavat hujayralardan hosil bo`ladi. Birinchi qavat silindr shaklidagi hujayralar, keyingi qavat poligonal uchinchi qavat esa yassi hujayralardan iborat. Bazal va

tikanaksimon qavatda ko`payish yuz beradi, ko`plab mitoz shakllar kuzatiladi. Bu erda juda ko`p erkin nerv oxirlari bor. Ko`p qavatli muguzlanuvchi epiteliy. Teri qoplamasi – tashqi tomonini hosil qiladi, tez yangilanib turiladi, kaft va tovonda (qalin teri) besh qavat, qolgan sohalarda esa 4 qavat hujayralardan iborat. Keratin qavati hisobiga kuchli mexanik ta’sirlarga yahshi qarshilik ko`rsatadi. Eng ichki bazal qavatda bo`linayotgan hujayralar ko`rinadi. Keyingi bir necha qator hujayralar tikanaksimon qavatni hosil qiladi. Bu erda hujayralar bir-biridan atin hisobiga ajralib turadi, lekin ma’lum sohalardagi hujayralar desmosomalar bilan bog`langan, fiksatsiyada bir-biridan ajralib ketmaydi, shuning uchun butun plast ma’lum bir ko`rinishda nomayon bo`ladi. Bazal va tikanaksimon qavatlarda melanotsitlar, dendrotsitlar, Langergans hujayralar va limfotsitlar uchraydi. Keyingi qavat donador qavat bo`lib, bu qavat hujayralarida keratoglialin donachalari alohida ajralib turadi. Yaltiroq qavat yassi hujayralardan hosil bo`ladi, bu qavat eleidin hisobiga kuchli nur sindirish xususiyatiga ega. Eleidin – keratoglialinning tonofibrillari bilan hosil qilgan kompleksidir. Eng yuqori qavat muguz qavat deyiladi. U terini termik va mexanik ta’sirlardan himoya qilib turadi. Undan keyin tushib ketuvchi qavat keladi. O`zgaruvchan epiteliy. Buyrak kosachasidan boshlab, siydik yo`llarini qoplab turadi. CHo`zilgan holatda ko`p qavatli muguzlanmaydigan epiteliyni eslatadi. Oddiy holatda esa hujayralar yuzasi yumaloqlashadi. Pastki qavat hujayralari yuqorigi qavatga bo`rtib chiqishi hisobiga qavatlar soni oshadi. Bez epiteliysi. Ekzokrin bular shunaqa bezlarki, ularda asosiy funksiyani bajaradigan to`qima epiteliy to`qimasidir. Bezlar bir hujayrali va ko`p hujayrali bo`ladi. Har bir bezlar o`zining bir qator belgilari bilan xarakterlanadi. Bir hujayrali bezlar turli shaklda bo`lishi mumkin, epiteliy tasmasi ichida (endoepitelial) yoki uning tashqarisida (ekzoepitelial) joylashadi, sekretini qonga

yoki erkin yuzaga ajratishi mumkin (endo yoki ekzokrin), nihoyat ajratadigan sekreti tarkibiga qarab oqsil, mukopolisaxarid va boshqa turlari farqlanadi. Ko`p hujayrali bezlar 2 tur hujayraga ega: Sekretor (atsinar) va chiqaruv naylarining hujayralari. Bu hujayralarning tuzilishi va vazifasi turlicha. Birinchi tipdagi hujayralar maxsus shu bez uchun xos bo`lgan sekret ishlab chiqaradi, ular keskin qutbli: bazal qutbda yadro joylashadi, apikal qutbni esa sekret donachalari egallagan, donador endoplazmatik to`r yahshi rivojlangan. Sut, so`lak, oshqozon suyuqligi, biologik aktiv moddalar xosil bo`lishida ishtirok etadi. Ikkilamchi tip hujayralar naylar sistemasini shakllantiradi. Bu erda sekret harakat qiladi, yo`l- yo`lakay suvga to`yinadi, naylar devorida filtrlanadi, yoki aksincha ortiqcha suv va tuzlarni chiqaradi. Shilimshiq, minerallar va boshqa komponentlar bilan to`ldiriladi. Bundan tashqari nay hujayralari filtrlash va mexanik vazifalar bilan bir qatorda sekretor vazifani xam bajarishi mumkin. Naylar murakkab bezlarda tarmoqlangan oddiy bezlarda esa tarmoqlanmagan bo`ladi. Oxirgi bo`limlarning shakliga qarab naysimon alveolyar va alveolyar naysimon xillari farqlanadi. Sekretining tarkibi bo`yicha esa oqsil, shilliq va aralash bo`ladi. Sekretini ajratish bo`yicha bezlar merokrin, golokrin va apokrin bo`ladi. Sekretor hujayralarning davriy o`zgarishi sekretning hosil bo`lishi, eg`ilishi, ajralishi bilan bog`liq. Bu jarayon sekretor sikl deb ataladi. Sekretning sintezi va uning ajralishi to`xtovsiz davom etadi, lekin sekretning ajralishi kuchayishi yoki susayishi mumkin. Golokrin sekretsiya jarayonini yorug`lik hamda elektron mikroskopda kuzatish mumkin. Sekretor maxsulotni hosil bo`lishi hujayralarning halok bo`lishi bilan bog`liq, bu kariopiknoz va yog`ning sitoplazmada qayta to`planishi bilan boradi. Apokrin sekretsiya hujayra yuzasida o`simta hosil bo`lishi bilan boradi, ular sekret bilan bo`ladi, keyin esa yoriladi, mikrovorsinkalar yo`qoladi. Sekretsiya natijasida hujayraning balandligi pasayadi. Keyin hujayraning butunligi qayta tiklanadi.

Merokrin sekretsiya apikal membrananing butunligi saqlanishi bilan xarakterlanadi. Sekretor maxsulot molekula ko`rinishida diffuz yo`l orqali tashqariga chiqadi, bu paytda apikal plazmatik membrana butunligini saqlab qoladi. Bundan tashqari hayot sikli jarayoni davomida ekstruziya tiplari almashinuvi yuz berishi mumkin. Masalan, yog` hujayralarida (tipik golokrin) sekret avval merokrin yo`l bilan ajraladi, keyinchalik esa golokrin yo`l bilan ajraladi. Xuddi shu xarakterdagi sekretsiya oshqozon va ichak shilliq ishlovchi hujayralarida ham kuzatiladi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

Похожие

Nerv to'qimasi

Mushak to'qimasi

Tog'ay va suyak to'qimasi

Epiteliy to’qimasi. Epiteliy to’qimasining morfologik, fiziologik va genetik klassifikasiyasi

Bir qavatli va ko’p qavatli epiteliy, yassi epiteliy, kubsimon, silindrsimon, ko’p qatorli va ko’p qavatli epiteliy