Bir qavatli va ko’p qavatli epiteliy, yassi epiteliy, kubsimon, silindrsimon, ko’p qatorli va ko’p qavatli epiteliy - Медицина - Рефераты

Bir qavatli va ko’p qavatli epiteliy, yassi epiteliy, kubsimon, silindrsimon, ko’p qatorli va ko’p qavatli epiteliy

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

Bir qavatli va ko’p qavatli epiteliy, yassi epiteliy, kubsimon, silindrsimon, ko’p qatorli va ko’p qavatli epiteliy REJA 1. Odam va hayvonlarda uchraydigan bir qavatli epiteliy to’qimasi tuzilishi 2. Bir qavatli, bir qatorli yassi epiteliy tuzilishi va vazifasi 3. Mezoteliyning qiyosiy gistologik elementlari 4. Ichak epiteliysining embrion davri

Epiteliyning bu tari ham o’z navbatida bir necha xillarga bo’linadi va har qaysisi o’ziga xos fiziologik vazifani bajaradi va o’ziga xos morfologik tuzilishga ega bo’ladi; odam va hayvonlarning turli organlarida uchraydi va shu organlar yuzasini qoplab turadi. Bir qavatli epiteliy hujayralarining barchasiga xos xususiyatlardan biri ularning bazal membrana ustida joylashib, u bilan bevosita tutashgan bo’lishi va o’z trofikasini ta'minlashidir. Yuqorigi erkin yuzalari esa bajaradigan vazifasiga qarab turlicha differensiallangan, ya'ni o’ziga xos morfologik tuzilishga esa bo’ladi1. Bu epiteliy hujayralarining shakliga ko’ra yassi, kubsimon, silindirsimon (prizmasimon) bo’ladi. Ularning yadrosi bir xil tekislikda, ya'ni bir qatorda joylashadi. Shunga asoslanib, uni bir qatorli epiteliy deyiladi. Agar bir qavatli epiteliy har xil shaklda bo’lib, yadrolari har xil tekislikda, ya'ni har xil qatorda joylashsa, uni ko’p qatorli epiteliy deyiladi. Bir qavatli bir qatorli epiteliy (mezoteliy). Bu epiteliy sut emizuvchi hayvonlar va odam o’pka pufakchalari, seroz bo’shliqlari devorining plevra pardasi hamda yurak haltasi yuzasini, charvi va qorin pardasining visseral hamda parietal varaqlarini qoplab turadi. mezoteliy nomi organizmning embrional rivojlanishi davrida embrionning mezoderma varaqlaridan hosil bo’lganligiga qarab berilgan. Sut emizuvchi hayvonlar va odamda uchraydigan bir qatorli yassi epiteliy (mezoteliy)ning boshqa epiteliylardan farqi uning aksariyati tashqi muhit bilan boliq bo’lmagan organlar yuzasini qoplab turishidadir. Tuban hayvonlarda esa (masalan, lansetnikda) embrion rivojlanishining boshlanich davrlarida hosil bo’ladigan ikkilamchi bo’shliq devorini qoplab turuvchi bir qatorli epiteliy tashqi muhit bilan boliq bo’ladi. Mezoteliy hujayralari fiziologik va reperativ regenerasiyalanish xususiyatiga ega. Fiziologik regenerasiya. Bu regenerasiyada o’z vazifasini o’tab bo’lgan hujayralar degenerativ holatga uchraydi va asta-sekin yon tomonlardagi hujayralardan va bazal membranadan ajralib, bo’shliqlarga tushib turadi. ularning o’rnini bo’linish xususiyatiga ega bo’lgan yon hujayralar to’ldirib boradi.

Fiziologik regenerasiya jarayonida yon hujayra va bazal membranada hech qanday patologik o’zgarish sodir bo’lmaydi. Reperetiv regenerasiya, odatda, to’qimalar jarohatlanganidan, masalan, operasiyadan so’ng sodir bo’ladi. Bunda jarohatlangan hamma hujayralar to’qimadan ajralib tushadi. Faqat yashash qobiliyati saqlanib qolgan hujayralargina qoladi. So’ng to’qimaning jarohatlangan, ya'ni bo’shab qolgan joyini atrofidagi solom hujayralar mitoz yo’li bilan tez ko’payib to’ldirib turadi. shu yo’l biln to’qima yana butunligini tiklab boradi. Bir qatorli kubsimon epiteliy. Bu epiteliy sut emizuvchi hayvonlar va odam buyrak kanalchalarining devori, jigar hamda tashqi sekresiya bezlarining o’rta diametrdagi chiqaruv kanalchalari (me'da osti bezi, so’lak va sut bezlari)ning ichki yuzalarini qoplab turadi. ular ichki sekresiya bezlaridan qalqonsimon bezning vazifasi normal holatda bo’lganda, ulardan tashqari tuxumdonda, o’pka bronxlarining oxirgi mayda turmoqlari-bronxiolalarning devorida, ya'ni 1-3 tartibli respirator bronxiolalar devorida uchraydi. Kubsimon epiteliy deyilishiga sabab hujayraning eni bo’yiga teng bo’lib, kub shaklini esalatadi. Yadrosi, odatda, bitta bo’lib, u hujayra markazida joylashadi. Bundan tashqari, bir qatorli kubsimon epiteliy sut bezlari, buyrak kanalchalari, siydik ajratish yo’llarining ichki yuzasini qoplab turadi. bu hujayralarning apikal qismida mayda vorsinalar bo’lib, ularga bir qavatli bir qatorli vorsinali kubsimon epiteliy deyiladi. Buyrak kanalchalaridagi bu epiteliy haqiqiy siydik hosil bo’lishida ishtirok etadi. Masalan, u birlamchi siydik tarkibidagi organizm uchun kerak moddalarning (suv, har xil tuzlar va qand moddasining) qaytadan yana qonga so’rilishini ta'minlaydi. Bundan tashqari, organizmda diametri kichik bronxlarning ichki yuzasini qoplab turuvchi epiteliy bo’lib, uni bir qavatli bir qatorli kiprikli kubsimon epiteliy deyi ladi. Bu xildagi epiteliy, shuningdek, suvda va quruq-likda yashovchi hayvonlarning embrional rivojlanishi davrida ularning qoplovchi epiteliy to’qimasini ham tashkil etadi. kiprikli kubsimon epiteliy hujayralarining erkin yuzalari, odatda, hilpillovchi kiprikchalar bilan qoplanib turadi. ularning

asosiy vazifasi nafas yo’llaridan o’pkaga o’tadigan havoni changdan tozalash, sovuq havoni ilitib berish, shuningdek, quruq havoni ilitib berish, shuningdek, quruq havoninamlab berishdan iborat. Mikroskopik tuzilishiga ko’ra, ular trexeya va yirik bronxlar devorini qoplab turuvchi ko’p qatorli silindrsimon hujayra kiprikchalari tuzilishiga o’xshab ketadi, ulardan farqli o’laroq bular kubsimon bo’ladi. Bir qatorli prizmasimon (silindrsimon) kiprikli epiteliy. Bunday hujayralar 6-7 qirrali prizma tuzilishida bo’lib, silindrsimon shaklga ega. Ovalsimon yadrosi hujayraning bazal qismiga bir oz surilgan bo’ladi. Boshqa prizmasimon hujayralardan asosiy farqi uning apikal qismida mayda kiprikchalar bo’lib, ular doim bir tomonga qarab hilpillab turishidir. Shu sababli ham ular hilpillovchi epiteliy ham deyiladi. Bunday hujayralar, odatda, sut emizuvchi hayvonlarda va odamda bachadon naychasi ichki devori bilan bachadonning ichki yuzasini qoplab turadi. Bunday epiteliy hujayralarining atrofida ko’pgina bez hujayralari ham joylashgan bo’lib, ularning chiqaruv kanalchalari naycha bo’shliiga ochiladi. Ishlab chiqarilgan sekret nay bo’shliiga chiqadi. Naychaning kiprikli epiteliy hujay-rasining asosiy vazifasi o’z harakati, ya'ni doimo hilpillab turish bilan nay bo’shliida urulangan tuxum hujayrani bez sekreti yordamida bachadon bo’shlii tomon surishdan iborat. Bachadonga kelib tushgan urulangan tuxum hujayra bachadon bo’shlii devoriga o’rnashib olib, shu erda o’ziga makon topadi va rivojlana borib embrionga aylanadi. Binobarin, homila shu tariqa dunyoga keladi. Bir qatorli xivchinli prizmasimon (silindrsimon) epiteliy. Bir qavatli xivchinli silindrsimon epiteliy qatoriga silindrsimon shakldagi yuqori prizmasimon hujayralar kiradi. Ularning apikal qismida bitta yoki ikkita xivchin bo’ladi. Bunday epiteliy hujayra-lari, asosan umurtqasiz hayvonlarning ovqat hazm qilish organlarida uchraydi. Har xil umurtqasiz hayvonlarda bu hujayra har xil tuzilgan bo’ladi. Masalan, bulutlarning ovqat hazm qilish organlaridagi so’ruv-chi epiteliy, ya'ni gastral hujayralar pastdan yuqoriga tomon konus shaklida ingichkalashib boradi, apikal qismida bittadan xivchin bo’ladi. Xivchinlarning vazifasi hilpillab oziq moddalarni ichkariga yo’naltirishdan iborat.

Kovakichlarda ham ovqat hazm qilish organlaridagi epiteliy hujayralar xivchinli bo’ladi. Bular ikkiga bo’linadi; biri ovqat hazm qilishda ishtirok etadi, bular apikal qismida ikkitadan hivchinga ega. Ikkinchisi bez hujayralari qatoriga kiradi, ular ovqat hazm qilish yo’liga sekret ishlab chiqaradi. Bez hujayralarining apikal qismida ham ikkitadan xivchin bor. Ko’p qatorli epiteliy. Umurtqali va umurtqasiz hayvonlarda ko’p qatorli epiteliy ko’p uchraydi. Odamda yuqori darajada tabaqalangan bo’lib, nafas yo’llari (burun bo’shlii, kekirdak, traxeya, bronx va bronxiolalar) devorini, orqa miya kanali, bosh miya qorinchalari devorini qoplab turadi. ayrim umurtqali hayvonlarda (amfibiya va baliqlarda) hazm qilish organlari yuzalarining ayrim qismlarida uchraydi. Umurtqasiz hayvonlardan ochiq jabrali (polojabernie) mollyuskalar tanasining ko’p qismida uchraydi. Ular umurtqali va umurtqasiz hayvonlarda uch xil shaklda uchraydi: 1)kiprikli; 2)xivchinli; 3)patli. Ko’p qavatli muguzlanuvchi yassi epiteliy. Bu epiteliy odam va hayvonlar terisining yuzasini qoplab turadi. ma'lumki, teri asosan ikkita qalin qavatdan tuzilgan. Birinchisi tashqi epiteliy hujay-ralardan tashkil topgan epidermis, ikkinchisi uning ostida joy-lashgan asosiy qavat-dermadir. Ularning o’rtasida bir- biridan ajra-tib turuvchi bazal membrana joylashgan. Epidermisning o’zi bir necha qavatni tashkil etuvchi epiteliy hujayralardan iborat. Har bir qavat hujayralari morfologik tuzilishi va vazifasiga ko’ra bir-biridan farq qiladi. Epidermis 4-5 qavat hujayralardan tashkil topgan. Terining tuk bo’lmagan qismiga kaft va tovon yuzalari kiradi, bu joylarda epidermis 5 qavatdan iborat. Epidermisning qolgan qismi 4 qavatdan iborat bo’lib, ularda beshinchi yaltiroq qavat bo’lmaydi. Ko’p qavatli muguzlanmaydigan yassi epiteliy. epiteliyning bu turi umurtqali hayvonlarda va odamda yuqori darajada tabaqalangan bo’lib, o’ziga xos hujayralar qavati bilan ajralib turadi. Bunday epiteliy ko’zning muguz pardasi, qizilo’ngach, oiz bo’shlii va uning ichki yuzasini qoplab turadi. bu turdagi epiteliyning mikroskopik tuzilishi ko’z muguz pardasi misolida yaqqol ko’rinadi. U asosan uch qavatdan tashkil topgan. Har bir qavat hujayralari o’ziga xos

morfologik tuzilishga ega. Pastdan birinchi qavatni tashkil etuvchi hujayralar bazal membrana ustida joylashganligi uchun ular bazal hujayralar deyiladi. Ular silindrsimon bo’lib, doim mitoz yo’li bilan bo’linib, ko’payib turadi. bo’lgan hujayralar ajralib, yuqori qavat hujayralarining orasiga suqilib kiradi. Yuqori qavatlardagi o’z vazifasini o’tab bo’lgan hujayralar esa bularga o’rnini bo’shatib beradi. Bazal hujayralar bazal membrana bilan, u esa ostida joylashgan biriktiruvchi to’qima bilan mustahkam birikib, epiteliy to’qimaning mustahkamligini ta'minlaydi.

ADABIYOTLAR 1. Qodirov E.Q. Gistologiya. Toshkent. «O’qituvchi». 1994 y. 2. Zufarov K.A. Gistologiya. Toshkent. «Medisina». 1991 y. 3. Zavarzin A.A. Osnova sravnitelnoy gistologii. Uchebnoe posobie. Leningrad. LGU. 1985 g. 4 . Kuznesov S.L., Mushkambarov N.N., Goryachkina V.L., Atlas po gistologii, sitologii i embrionologii. "Medisinaskoe informativnoe agentstvo». Moskva 2002 g. 5. Алимов Д . А . Гистология ва эмбриология . «Ўқитувчи» - 1966. 6. Антипчук Ю.П. Гистология с основами эмбриологии. М. Просвешение, 1983. 7. Афанасьев Ю.И. Гистология. М. «Медицина», 1989. 8. Бадалхўжаев Гистологиядан амалий машғулотлар. (ўқув қўлланма), Андижон-2006.

Похожие

Epiteliy to’qimasi. Epiteliy to’qimasining morfologik, fiziologik va genetik klassifikasiyasi

Epiteliy to'qimasi

Epiteliy to'qimasining umumiy xarakteristkasi va klassifikasiyasi

Epiteliy to'qimasining umumiy xarakteristkasi va klassifikasiyasi

Organizmning umumiy ta’rifi. Hujayraning tuzilishi, kimyoviy tarkibi va bo’linish