Epiteliy to'qimasining umumiy xarakteristkasi va klassifikasiyasi - Медицина - Рефераты

Epiteliy to'qimasining umumiy xarakteristkasi va klassifikasiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

Epiteliy to'qimasining umumiy xarakteristkasi va klassifikasiyasi Reja: 1. Epiteliy to'qimasining vazifasi va rivojlanishi. 2. Epiteliy to'qimasining o'ziga xos xususiyatlari. 3. Epiteliy to'qimasining klassifikasiyasi. 4. Bir qavatili epiteliy.

Epiteliy to'qimasi chegaralovchi to'qima bo'lib, tana yuzasini, tashqi muhit bilan bevosita aloqador bo'lgan bo'shliq organlarni, jumladan, ovqat hazm qilish kanalining, nafas organlarining va siydik ayirish organlarining ichki yuzalarini qoplab turadi. Jigar, meda osti bezi va shuningdek organizmning bir qator ekzokrin va endokrin bezlarining ko'pchiligini paranxemasini (ishchi qismini) tashkil qilgan Seroz pardalar ham epiteliy to'qimasi bilan qoplangan. Epiteliy to'qimasi qo'yidagi muhim vazifalarni bajaradi. 1. Himoya vazifasi. Epiteliy to'qimasi chegaralovchi to'qima bo'lgani uchun u o'zining ostida joylashgan turli to'qimalarni mexanik, fizikaviy, ximiyaviy hamda boshqa turdagi ta'sirlardan himoya qiladi. Jarohatlanmagan, sog'lom teri epiteliysi zararli moddalarni va mikroblarni o'tkazmaydi. 2. Surish vazifasi. Ovqat hazm qilish kanalida, asosan ichak bo'shlig'ida fermentlar ta'sirida parchalangan ovqat tarkibidagi murakkab oqsillar, uglevodlar va ё g'lar monomerlar holatida hamda suv, meniral tuzlar ximus tarkibidan ichak epiteliysi orqali qon va limfaga suriladilar. 3. Sekretor vafzifasi. Epiteliy to'qimasi organizmdagi ko'pchilik bezlarining asosiy ishchi qismini tashki qilganligi sababli, bu hujayralar tarkibida biologik aktiv moddalar bo'lgan seket ishlab chiqaradi. 4. Ekskretor vazifasi. Organizmda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo'lgan qoldiq mahsulotlar ham epiteliy to'qimasi orqali organizmdan tashqariga chiqariladi. Eiteliy to'qimasi embrion taraqqiyotida har uchala homila vaoaqlaridan (ekto, mezo, va entodermadan) taraqqiy etadi. Ilk bor hosil bo'lgan epiteliy hujayralari embrionning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi, ya'ni ona organizmi bilan homila o'rtasida moddalar almashinuvini ta'minlaydi. Epiteliy to'qimasining kelib chiqishi va bajaradigan funksiyalarning har xil bo'lishiga qaramasdan, boshqa to'qimalardan o'ziga xos quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi.

1. Epiteliy to'qimasi bir-biriga zich joylashgan plast holidagi hujayralar to'plamidan iborat bo'lib, hujayralarora modda deyarli bulmaydi. 2. Epiteliy to'qimasi doimo bazal membranada yotadi. 3. Epiteliy to'qimasi bazal membranada joylashgani sababli, uning tarkibitagi hujayralar qutbli differensial-lanish hususiyatiga ega, ya'ni hujayraning apikal va bazal qismlari farq qilinadi. 4. Epiteliy to'qimasida qon tomirlari bo'lmaydi, uning hujayralari bazal membrana orqali ostidagi qo'shuvchi to'qimalardan oziqa moddalarni diffuziya yo'li bilan oladi. 5. Epiteliy to'qimasi yuqori daraja regenerasion (tiklanish) qobiliyatiga ega. 6. Epiteliy to'qimasi nerv ogirlari bilan boy ta'minlangan. Epiteliy to'qimasi rivojlanishi, tuzilishi va funksiyasiga qarab bir necha bor klassifikasiya qilingan, shulardan keng qo'llanaladigani filogenetik va morfo- funksional klassifikasiyalaridir. I. Filogenetik klassifikasiya bo'yicha epiteliy to'qimasi 5ga bo'linadi. 1. Teri epiteliysi. 2. Ichak epiteliysi. 3. Buyrak epiteliysi. 4. Selomik epiteliy. 5. Epandimoglial epiteliy. II. Morfo-funksional klassifikasiyasi. Epiteliy to'qimasining hujayralarini bazal membrana bilan munosabatiga qarab: bir qavatli va ko'p qavatli bo'ladilar. Bir qavatli epiteliy o'z navbatida bir qatorli va ko'p qatorliga bo'linadilar. Bir qatorli epiteliy hujayralarining shakliga qarab: yassi, kubsimon silindrsimon; ko'p qatorli epiteliy esa – faqat qadaqsimon hujayralar aralashgan silindrsimon shaklda bo'ladilar. Bir qavatli epiteliyning maxsus tuzilmalariga hilpillovchi kiprilar, jiyaklar – mikrovar sinkalar va xivchinlar kiradi. Ko'p qavatli epiteliy muguzlanadigan, muguzlanmaydigan va o'zgaruvchan bo'ladi. Ko'p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliyning yuqori qavat hujayralari

muguz (shox) tanalarga aylanib turgani uchun muguzlanadigan epiteliy deyiladi. Muguzlanish (shoxlanish) jarayoni ketmaydigan ko'p qavatli epiteliy muguzlanmaydigan (shoxlanmaydigan) epiteliy deb yuritiladi. O'zgaruvchan epiteliy ko'p qavatli epiteliyning o'ziga xos turi bo'lib, uning tarkibidagi hujayralar organ (a'zo) larning funksional holatiga qarab shaklini o'zgartirib turadi. Bunday epiteliy qoplagan organlarga siydik qopi, siydik yo'llari kiradilar. Epiteliy to'qimasini tarkibidagi hujayralarning sitoplazmasida xususiy organellalar, tonofibrillar bo'ladi. Hujayralarning yon yuzasida desmosomalar va ularning birlashtiruvchi plastinkasiga tegib yotuvchi tonofibrillar joylashadi. Epiteliy hujayralarning sitoplazmasida shakli va qaysi organda joylashganidan qat'iy nazar umumiy va maxsus organellalar bo'ladi. Hujayraning yadrosi ko'pincha hujayra shakliga bog'liq bo'lib, asosan dumaloq, ovalsimon va yassi shaklida bo'ladi. Oqsil sintizida ishtirok etadigan hujayralarda endoplazmatik to'r, ribosomalar, mitoxondriyalar yaxshi rivojlangan bo'ladi. Sekretor hujayralarda Goldji kompleksi kuchlirivojlangan bo'lib, hujayralarning apikal qismlarida, ya'ni yadro ustida joylashadilar. Epiteliy hujayralarida turli maxsus tuzilmalar: mikrovorsinklar, kipriklar va boshqalar bo'lganligi sababli bazal qismidan farq qiladi. Bir qavatli epiteliy. – Bu epiteliyning hujayralarani barchasi bazal membranada joylashgan bo'lib, bir qator va ko'p qator bo'lib yotadilar. Bir qavatli, bir qatorli epiteliy tuzilishini ta'riflaganda “bir qatorli” termini tushirilib qoldiriladi. Bir qavatli epiteliy hujayralarning shakliga qarab yassi, kubsimon va silindirsimon yokiprizmatik epiteliyga bo'linadilar. Bir qavatli yassi epiteliy – mezoteliy deb nomlanib, tananing ikkilamchi bo'shlig'i yoki selom bo'shlig'ini hosil qiluvchi mezodermaning hosilasidir. Mezoteliy seroz pardalar – plevra va qorin pardalari (bryushina) ning pariyetal va visseral varaqlarini yurak oldi xaltachasi devorini - qoplab turadi. Mezoteliy hujayralarini ustidan qaralganda keng yapoloq turli shaklda va chegeralari notekis ekanligini ko'rish mumkin. Bu hujayralarning yadrosi ko'pincha 1-2ta bazan

3tagacha yirik yassilangan bulib, hujayrada biroz bo'rtib turadi. Hujayralar bir- birlari bilan desmosomalar yordamida birikib, apikal yuzalarida mikrovorsinkalari bo'ladi. Mezoteliy yuksak fiziologik regenerasiya qobiliyatiga ega bo'lib, fiziologik holatda hujayra 4-6 %i bo'shliq suyuqligida erkin xolatda bo'ladi. Ajralib turgan hujayralar o'rnini qo'shni hujayralar surilib to'ldiradilar. Patologik holatlarda ajralib tushgan hujayralar o'rnida teshikchalar hosil bo'ladi. Bir qavatli kubsimon epiteliy – buyrak kanallarida, kichik kolibrli bronxlarda va boshqa a'zolarda joylashgan. Hujayralarning yadrosi dumaloq shaklda bo'lib, ularning markazida joylashgan. Hujayralarning apikal zonalarida kipriklar (nafas yo'llari – terminal bronxlarda), mikrovorsinkalar – jiyaklar (buyrak kanallarida) bo'lib, o'ziga xos hususiyatga egadirlar. Bir qavatli silindirsimon epiteliy asosan ovqat hazm qilish kanalining o'rtangi va oxirgi qismlarini, siydik ajralish organi – buyrak kanallarini, o't pufagini, jigar va me'da osti bezining chiqaruv naylarini, hamda bachadon va bachadon naylari ichki yuzalarini qoplagan. Bir qavatli silindirsimon epiteliyning hujayralari baland prizmatik shaklda bo'lib, bir-birga zich joylashadi. Me'da shilliq pardasini qoplagan prizmatik hujayralar sektor hususiyatga ega bo'lib shilliq ishlaydi. Ichak tarkibidagi epiteliy hujayralarining orasida maxsus shilliq ishlovchi qadahsimon, bakalsimon hujayralar bo'ladilar. Bu shilliq ishlovchi hujayralar me'da va ichaklarni shilliq qavatlarini mexanik va ximiyaviy ta'surotlardan himoya qilib turadi. Ichak epiteliysiningasosiy prizmatik hujayralari ovqatni ichaklarda surilish jarayonida muhim vazifani bajarganliklari tufayli o'ziga xos tuzilishga egadirlar. Oddiy mikroskop yordamida kuzatilganda silindirsimon hujayraning apikal zonasida (ingichka va yo'g'on ichaklar, o'tpufagi) jiyak bilan qoplanganligi ko'riladi. Shuning uchun ham bu epiteliyni jiyakli silindrsimon epiteliy deb ham yuritiladi. Elektron mikroskopda esa jiyaklar barmoqsimon o'simta – mikrovorsinkalar ekanligi isbotlandi.

Bir qavatli ko'p qatorli epiteliy – nafas yo'llarini va tanosil sistemaning ayrim qismlarini qoplagan bulib, uning tarkibidagi barcha hujayralar bazal membranada joylashgan, shuning uchun ham bir qavatli deyiladi, lekin hujayralarning shakli turlicha bo'lganligi sababli ularning yadrolari har xil tekislikda yotadi va ko'p qatorli deyiladi. Yuqori nafas yo'llarining shilliq pardasini qoplagan epiteliy tarkibida kiprkli silindirsimon, qadaxsimon, yirik (duksimon) va kichik (kubsimon) qo'shimcha hujayralar hamda endokrin hujayralar tafovut qilinadi. Kiprikli hujayralarning apikal yuzasida kiprikchalar bo'lib, har bir hujayrada o'rtacha 250 tacha bo'ladi. Elektron mikroskopda kiprikchalar murakkab tuzilishga ega ekanligi, ya'ni ikkita markaziy va 9ta juft perifik naychalardan tuzilganligi isbotlangan. Kiprikchalarning harakatlanishi oqibatida nafas yo'llarida shilliq moddani siljishi bilan bir qatorda havo chang va yot zarralardan tozalanadi hamda tashqi muhitga chiqarib turiladi.

Похожие

Epiteliy to'qimasining umumiy xarakteristkasi va klassifikasiyasi

Epiteliy to’qimasi. Epiteliy to’qimasining morfologik, fiziologik va genetik klassifikasiyasi

Epiteliy to'qimasi

Bir qavatli va ko’p qavatli epiteliy, yassi epiteliy, kubsimon, silindrsimon, ko’p qatorli va ko’p qavatli epiteliy

Epiteliy to’qimasining rivojlanishi va regenerasiyasi