Organizmning umumiy ta’rifi. Hujayraning tuzilishi, kimyoviy tarkibi va bo’linish - Медицина - Рефераты

Organizmning umumiy ta’rifi. Hujayraning tuzilishi, kimyoviy tarkibi va bo’linish

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

614.474609375 KB

Organizmning umumiy ta’rifi. Hujayraning tuzilishi, kimyoviy tarkibi va bo’linish Reja: 1. Organizmning umumiy ta’rifi. Hujayraning tuzilishi, kimyoviy tarkibi va bo’linishi. 2. rganlar va organlar sistemasi. Organizm bir butun yaxlit sistema. 3. To’qimalar. Epiteliy va biriktiruvchi to’qimalar

Organizmning umumiy ta’rifi. Hujayraning tuzilishi, kimyoviy tarkibi va bo’linishi. Har qanday tirik mavjudotlar kabi odam organizmi ham o’zining tuzilish darajalariga ega. Odam tanasi biologik molekulalardan iborat. Ular o’z navbatida hujayralarni hosil qiladi. Bir xil vazifalarni bajaruvchi va tuzilishi o’xshash bo’lgan hujayralar, to’qimalarni hosil qiladi. Har xil to’qimalar organlarni, organlar esa organlar sistemasini hosil qiladi. Organlar sistemasi birgalikda yaxlit bir organizmni shakllantiradi. (11-rasm) Organlar va organlar sistemasi. Organizm bir butun yaxlit sistema. Odam organizmi organlardan iborat. Yurak, o’pka, buyrak, jigar – bularning hammasi organizmning bir qismi bo’lib, ma’lum bir vazifani bajaradi. Bajaradigan vazifasiga ko’ra, organlarning tuzilishi ham turlicha bo’ladi. Odatda organlarning tarkibida 4 xil to’qimaning hammasi ham bo’ladi, lekin ulardan biri organga xos bo’lgan asosiy funksiyani bajaradi. Masalan, suyak to’qimasi – suyakning asosiy qismini tashkil qiladi. Epiteliy to’qimasi bezlarning asosini tashkil qiladi. Mushaklarning asosiy to’qimasi esa – mushak to’qimasidir. Lekin shu bilan birga har bir organning tarkibida boshqa to’qimalar ham bo’ladi. Organizmning ma’lum bir fiziologik funksiyasini bajaruvchi organlar birgalikda, organlar sistemasini hosil qiladi. Odam organizmida quyidagi organlar sistemasi tafovut qilinadi. 1. Tayanch-harakat sistemasi 2. Yurak-qon tomirlar sistemasi 3. Qoplovchi sistema 4. Ovqat hazm qilish sistemasi 5. Nafas olish sistemasi 6. Ayirish sistemasi 7. Jinsiy sistema 8. Endokrin sistema 9. Nerv sistemasi 10. Sezgi organlari sistemasi.

Tirik organizm o’zida va atrof-muhitda bo’lib turadigan o’zgarishlarga ta’sirlanish bilan javob qaytaradi. Organizm suvsizlikka, kislorodning yetishmovchiligiga, haroratning o’zgarishiga, zararli moddalar va ovqatga nisbatan befarq bo’la olamaydi. Organizmning reaksiyasi vujudga kelgan ehtiyojlarini (ochlik, tashnalik va boshqalar) qondirishga, zararli ta’sirlardan himoyalanishga va muhitning o’zgaruvchan sharoitiga moslashishga qaratiladi. Organizmning, uning organ va to’qimalarining bunday maqsadga yo’naltirilgan faoliyatini-organizmning funksiyalari deyiladi. Odam organizmining normal ishlashi uchun, uning hujayra va to’qimalari bir-birlari bilan o’zaro birgalikda ishlashi va hayot faoliyati uchun zarur moddalar bilan ta’minlanib turishi kerak. Odam organizmining muhim fiziologik funksiyalaridan biri, to’qima va hujayralarning kimyoviy tarkibining va fizik, kimyoviy xossalarining doimiyligini saqlashdan iborat. Organizmning bu ichki muhitining doimiyligini saqlay olish xususiyati gomeostaz deyiladi. Masalan, organizmning hujayralari qondagi glyukoza miqdorining o’zgarishiga juda sezgir bo’ladi. Qonda glyukoza miqdorining ortib ketishi, uni jigar va mushaklarda zahira holatiga o’tkazilishiga sabab bo’ladi. Agar qonda glyukozaning miqdori kamayib ketsa, glyukoza jigar va mushaklardan qonga chiqariladi. Shunday qilib, qonda glyukoza miqdorining doimiyligi saqlanadi. Bu jarayonlar nerv va gumoral yo’l bilan boshqariladi. Odam organizmining yana bir muhim funksiyasi, organizmni tashqi dunyo bilan uzluksiz o’zaro munosabatini o’rnatishdan iborat. Organizmning bu funksiyasi uning ruhiy faoliyati yordamida erishiladi. Ruhiy faoliyat tufayli odamda tashqi dunyo va o’zi haqida tasavvur shakllanadi va odam shunga mos ravishda o’zining yurish-turishini boshqaradi. Natijada odam o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishadi va turli hayotiy vaziyatlarni hal qiladi. Bularning hammasi odamning ruhiy faoliyati deyiladi.

12-rasm. Odam organizmning yaxlit bir sistema sifatida tuzilishi. Barcha tirik mavjudotlar kabi odam organizmi ham hujayralardan tuzilgan. Organizmlarning hujayraviy tuzilishi tiriklikning kelib chiqishi bir ekanligini isbotlovchi dalil hisoblanadi. Tuzilish jihatdan barcha organizmlarning hujayralari o’xshash bo’ladi. Eukariot hujayralarning hammasi uchta tarkibiy qism: hujayra qobig’i, sitoplazma va yadrodan iborat. 13-rasm. Hayvon hujayrasining tuzilishi.

1 – hujayra membranasi; 2 – Golji apparati; 3 – sitoplazma; 4 – sentrosoma; 5 – silliq endoplazmatik to’r; 6 – mikronaychalar; 7 – yadro qobig’i; 8 – yadro teshikchalari; 9 – yadrocha; 10 – xromatin; 11 – mitoxondriya; 12 – ribosomalar; 13 – donador endoplazmatik to’r. Hujayra qobig’i sitoplazmatik membrana va uni o’rab turuvchi glikokaliksdan iborat Glikokaliks lipoproteid moddadan tashkil topgan bo’lib, hujayraning retseptorlik vazifasini bajaradi. Sitoplazmatik membrana, hujayrani boshqa hujayralardan chegaralab turadi. Sitoplazmatik membrana orqali sitoplazma bilan tashqi muhit orasida moddalar almashinuvi amalga oshadi. Sitoplazmatik membrana hujayra ichi bilan hujayralar aro moddadagi ionlarning ma’lum muvozanatda bo’lishini ta’minlaydi. Sitoplazma - hujayraning ichki muhiti bo’lib, u gialoplazma va organoidlardan iborat. Gialoplazma – yarim suyuq kolloid modda bo’lib, unda erigan holda oqsillar, yog’lar, uglevodlar, mineral tuzlar bo’ladi. Organoidlar – hujayrada ma’lum bir vazifani bajaruvchi uning tarkibiy qismlaridir. Ular quyidagilardan iborat: 1. mitoxondriyalar – hujayraning asosiy organoidlaridan biri bo’lib, unda biologik oksidlanish natijasida hosil bo’lgan energiya hisobiga katta energetik sig’imga ega bo’lgan ATF (adenozin uchfosfat kislota) sintezlanadi. ATF hujayraning faoliyatini ta’minlovchi universal energiya manbai hisoblanadi. Shuning uchun mitoxondriyalarni hujayraning “energetik stansiyasi” deyiladi. 2. endoplazmatik to’r – Endoplazmatik to’rning 2 turi farq qilinadi: - Donador endoplazmatik to’r – naychalar sistemasidan iborat bo’lib, uning membranasida ribosomalar joylashgan; bu ribosomalar ishtirokida hujayradan tashqariga chiqariladigan transport oqsillar sintezlanadi. - Silliq endoplazmatik to’r – ribosoma tutmagan naychalar sistemasi bo’lib, uglevod, yog’ va steroid gormonlar sintezida qatnashadi.

3. Golji apparati – uglevodlar sintezida qatnashadi. Golji apparatida lizosomalar va hujayraning membranali strukturalari shakllanadi. 4. lizosomalar – lizosomalar mayda, membranali pufakchalar bo’lib, unda 50 ga yaqin hazm fermentlari bo’ladi. Ular yordamida oziq moddalar o’zlarining monomerlarigacha parchalanadilar. 5. ribosomalar – oqsil va ribonuklein kislotadan iborat bo’lgan mayda tanachalardir. Ribosomalar yadrochada shakllanadi va sitoplazmaga chiqib, oqsillarni sintezlaydi. 6. hujayra markazi yoki sentrosoma - hujayraning mitoz bo’linishida, xromosomalarning ikkala hujayraga teng taqsimlanishini ta’minlaydi. Yadro – eukariot hujayralarning eng muhim tarkibiy qismi. Yadro sitoplazmadan yadro membranasi bilan ajralib turadi. Yadro 4 ta tarkibiy qismdan tuzilgan: 1. Yadro membranasi 2. Yadro shirasi 3. Yadrocha 4. Xromatin Yadro quyidagi 2 ta asosiy funksiyani bajaradi: 1. Irsiy axborotni saqlash, ko’paytirish va uni hujayra bo’linganda qiz hujayralarga teng taqsimlash. 2. Hujayrada oqsil biosintezini boshqarish. Yadro membranasi orqali, yadro bilan sitoplazma orasida moddalar almashinuvi amalga oshiriladi. Yadro shirasi – yadroning ichki muhiti bo’lib, unda xromatin, yadrocha, oqsillar, nukleotidlar, aminokislotalar va uglevodlar bo’ladi. Xromatin – oqsillar va DNK dan (dezoksiribonuklein kislota) iborat yadroning eng muhim tuzilmasidir. Xromatinning, hujayraning bo’linish vaqtidagi holatini xromosoma deyiladi. Odamning tana hujayrasida 46 ta xromosoma bo’ladi, jinsiy hujayralarda esa 23 tadan xromosomalar mavjud. Hujayraning kimyoviy tarkibi. Hujayrada turli organik va anorganik moddalar bo’ladi.

1-jadval. Hujayraning kimyoviy tarkibi. № Hujayraning kimyoviy birikmalarining miqdori % Foizlarda 1 Suv 70-80% 2 Oqsillar 10-20% 3 Uglevodlar 0,2-2% 4 Yog’lar 1-5% 5 Anorganik tuzlar 1-1,5% 6 Nuklein kislotalar 0,7% 7 ATF 0,1-0,5% Suv hujayraning asosiy anorganik moddasidir. Hujayrada kechadigan barcha hayotiy jarayonlar suvli muhitda o’tadi. Bu esa dastlabki hayotning suvda paydo bo’lganligini isbotlovchi dalildir. Mineral tuzlar – hujayrada kationlar va anionlar shaklida bo’ladi. Kationlar va anionlarning hujayra ichidagi va tashqarisidagi konsentratsiyasi har xil bo’ladi. Ionlar konsentratsiyasini farqi ya’ni potensiallar ayirmasi hujayraning ta’sirlanish, qo’zg’alish kabi muhim jarayonlarni ta’minlaydi. Ayrim kimyoviy elementlar (C, H, O, N, S, Fe, Mg, P va boshqalar) ham turli organik moddalarning tarkibiga kiradi. Hujayraning organik moddalari oqsillar, yog’lar, nuklein kislotalar va uglevodlardan iborat. Oqsillar hujayraning asosiy organik birikmalaridir. Oqsillarning elementar tarkibi, uglerod, vodorod, kislorod, azot va oltingugurtdan iborat. Oqsil molekularining o’lchami juda katta bo’lib, uning zanjiri bir necha yuzdan, millionlargacha oddiy birikmalar – aminokislotalardan iborat. Oqsillar asosiy qurilish materiali bo’lib hisoblanadi. Ular hujayraning membranasi, yadro membranasi va sitoplazmaning organoidlarining tarkibiga kiradi. Ko’pchilik oqsillar fermentlar bo’lib, ular hujayradagi biologik reaksiyalarni tezlashtiruvchi biologik katalizatorlardir. 1 gramm oqsil parchalanganda 17,2 kj energiya ajralib chiqadi. Uglevodlar. Uglevodlar – uglerod, vodorod va kisloroddan iborat organik birikmalardir. Uglevodlar ham qurilish materiali sifatida hujayraning

membranasining tarkibiga kiradi. Uglevodlar hujayraning asosiy energiya manbai hisoblanadi. 1 gramm uglevod oksidlanganda 17,2 kj energiya ajraladi. Yog’lar. Yog’lar ham uglevodlar kabi uglerod, vodorod va kisloroddan iborat. Yog’lar suvda erimaydi. Yog’lar ham hujayra membranasining tarkibiga kiradi va energiya manbai bo’lib xizmat qiladi. 1 gramm yog’ to’liq oksidlanganda 38,9 kj energiya ajraladi. Nuklein kislotalar. Nuklein kislotalarning tarkibi uglerod, vodorod, kislorod va fosfordan iborat. Nuklein kislotalarning 2 tipi farq qilinadi: 1. DNK – dezoksiribonuklein kislota 2. RNK – ribonuklein kislota DNK xromosomaning tarkibiga kiradi va oqsillarning tarkibi to’g’risidagi axborotni va irsiy axborotni o’zida saqlaydi. RNK esa oqsillarning sintezini amalga oshiradi. Hujayraning bo’linishi. Organizmlarning ko’payishi, o’sishi, yangilanishi va jarohatlardan keyin tiklanish jarayonlarining asosida hujayralarning bo’linib ko’payishi yotadi. Odam tanasida 2 xil hujayra mavjud: 1. Tana hujayrasi ya’ni somatik hujayra; 2. Jinsiy ya’ni generativ hujayra. Odam organizmining somatik hujayralari mitoz yo’li bilan bo’linadi (14- rasm). 14- rasm. Hujayraning bo’linishi 1,2,3 – profaza; 4– metafaza; 5– anafaza; 6,7– telofaza.

Hujayralarning mitoz bo’linishi murakkab jarayon bo’lib, u bir necha bosqichda o’tadi. Hujayra bo’linishdan oldin, DNK molekulasi 2 marta ortadi. Birinchi bosqich profaza deyiladi. Bu bosqichda xromosomalar spiral bo’lib buraladi, yo’g’onlashadi va oddiy mikroskopda ko’rinadigan holatga kiradi. Yadro qobig’i va yadrocha yo’qoladi. Sentrosomalar hujayraning qarama-qarshi qutbiga tarqaladi. Sentrosomalardan “bo’linish duklari” hosil bo’lib, ularning bir uchi xromosomalarga tutashadi. Ikkinchi – metafaza bosqichida xromosomalar hujayralarning ekvatorida bir qator bo’lib joylashadilar. Metafazada xromosomalar eng yaxshi ko’rinadigan holatga kiradilar. Shuning uchun xromosomalarning tuzilishi metafaza davrida o’rganiladi. Keyingi – anafaza bosqichida har bir xromosoma ikkiga bo’linadi va hujayraning qarama-qarshi qutbi tomon tortiladi. Xromosomalar hujayraning qarama-qarshi qutbiga yetib kelgach, to’rtinchi - telofaza bosqichi boshlanadi. Bunda hujayrada 2 ta yadro hosil bo’ladi. Yadro hosil bo’lishi tugagandan keyin, sitoplazma ham ikkiga bo’linadi va ikkita qiz hujayra hosil bo’ladi. Mitoz bo’linishi natijasida hosil bo’lgan ikkita hujayralarda yana 46 tadan xromosomalar bo’ladi. Shuning uchun mitoz bo’linishidan hosil bo’lgan ikkita yangi hujayra irsiy jihatdan bir xil bo’ladi. To’qimalar. Epiteliy va biriktiruvchi to’qimalar Tarixiy taraqqiyot jarayonida vujudga kelgan, kelib chiqishi, tuzilishi bir bo’lgan va ma’lum funksiyani bajarishga ixtisoslashgan hujayralar va hujayralar aro moddadan iborat bo’lgan tuzilmaga to’qima deyiladi. To’qima hayotning tuzilish darajalaridan biri hisoblanadi. Odam va hayvonlar organizmida 4 xil to’qima farqlanadi: 1. Epiteliy to’qimalari 2. Biriktiruvchi to’qimalar 3. Mushak to’qimalari 4. Nerv to’qimasi

Epiteliy to’qimasi. Epiteliy to’qimasi chegaralovchi to’qima bo’lib, tana yuzasini, hazm nayining, nafas, siydik va tanosil yo’llarning ichki yuzasi, bezlarning parenximasini va seroz pardalarning yuzasini qoplab turadi. Epiteliy to’qimasi himoya, sekretor, so’rish va ekskretor funksiyalarini bajaradi. Epiteliy to’qimasi chegara to’qima bo’lganligi uchun, u o’zining ostida joylashgan to’qimalarni turli ta’sirlardan himoya qilib turadi. Sog’lom teri epiteliysi zaharli moddalarni va mikroblarni o’tkazmaydi. Epiteliy to’qimasi bajaradigan funksiyalarining har xil bo’lishiga qaramay boshqa to’qimalardan qator belgilar bilan farq qiladi: 1. Epiteliy to’qimasi bir-biriga zich joylashgan hujayralardan tashkil topgan bo’lib, ularning orasida hujayralar aro modda deyarli bo’lmaydi. 2. Epiteliy to’qimasi yuqori darajada qayta tiklanish (regeneratsiya) xususiyatiga ega. 3. Epiteliy to’qimasi orasida qon tomirlar bo’lmaydi, hujayralar bazal membrana orqali biriktiruvchi to’qimadan diffuz yo’l bilan oziqlanadi. Epiteliy to’qimasi hujayralarning bazal membrana bilan munosabatiga qarab bir va ko’p qavatli bo’ladi (15-rasm).

15-rasm. Bir qavatli epiteliy to’qimalari A – yassi epiteliy; B – kubsimon epiteliy; C – kiprikli epiteliy; D – silindrsimon epiteliy. Yassi Bir qatorli Kubsimon Bir qavatli Silindrsimon Ko’p qatorli Silindrsimon Epiteliy to’qimasi Yassi muguzlanadigan Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Shikastga qarshi organizmning umumiy va mahalliy javob reaksiyasi

Toay to’qimasi haqida ma'lumot. Toay hujayralari, hujayralararo moddasining kimyoviy tarkibi va gistologiya tuzilishi. Toay to’qimasi gistogenezi rivojlanishi va regenerasiyasi

Mezakson haqida tushuncha. Mielinsiz va mielin pardali nerv tolalari. Sinapslar tuzilishi. Makrogliya va mikrogliya. Nerv sistemasining evolyusion taraqqiyoti

Qon aylanish organizmning yosh xususiyatlari

Tibbiy yordamning anatomik – fiziologik asoslari. Odam organizmining tuzilishi. Tayanch – harakatlanish tizimi