Tog'ay va suyak to'qimasi - Медицина - Рефераты

Tog'ay va suyak to'qimasi

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Tog`ay va suyak to`qimasi Reja: 1. Tog`ay to`qimasi. 2. Tog`ay to`qimasi rivojlanishi .

Tog`ay to`qimasi. Xondroblastlar tog`ay to`qimasining chekka sohalarida joylashgan bo`lib, cho`zinchoq shakldagi sitoplazmasi bazofil bo`yaladigan hujayralardir. Xondroblastlar sitoplazmasida yaqin rivojlangan donador endoplazmatik to`r va Golji kompleksini ko`rish mumkin. Bu hujayralar hujayralararo moddalarni sintezlab, hujayralararo muhitga ajratadi. Ba’zi xondroblastlar mitotik bo`linishi mumkin va ular kam funksional faoldir. Tog`ay o`sishi, tiklanishi davomida ular faollashib boradi, hujayralararo moddalarni sintezlaydi va asta- sekin xondrotsit hujayralariga aylanib boradi. Xondrotsitlarning 3-ta turi farqlanadi. Xondrotsitlar tog`ay to`qimasining chuqur qatlamlarida, maxsus bo`shliqlar – lakunalarda joylashadi. Ular xondroblastlarga nisbatan o`zida donador endoplazmatik retikulum membranalarni kam tutadi, lekin shunga qaramay hujayralararo moddaning sintezlanishida ishtirok etadi. 2 ta va undan ko`p xondrotsitlar to`plami izogen guruxlar hosil qilib joylashadi. Izogen guruxlar togay to`qimasining struktur-funksional birligi hisoblanadi. Hujayralararo modda: a) tolalar va, b) amorf moddadan iborat.Tolalar kollagen yoki elastik tolalardan hosil bo`lishi mumkin. Amorf modda – sulfatlangan glikozaminoglikanlar va proteoglikanlardir. Glikozaminoglikanlar ko`p miqdorda suvni biriktirib, hujayralararo moddaning zichligini belgilaydi. Bundan tashqari amorf modda ma’lum miqdorda kristallar hosil qilmaydigan mineral tuzlardan iborat. Tog`ay to`qimasida qon-tomirlar bo`lmaydi. Tog`ay to`qimasi hujayralararo moddasining tuzilishiga qarab 3 turga bo`linadi: 1) gialin, 2) elastik, 3) tolali. 1. Gialin tog`ay – keng tarqalgan tog`ay bo`lib, ko`krak qovurg`asi tugash joyida, bo`g`imlar yuzasida, bronxlarda, kekirdakda va xiqildoqning uzuksimon, qalqonsimon xalqalarida uchraydi. Homiladorlik davrida deyarli xamma suyaklar gialin tog`aydan tashkil topgan. Gialin tog`ayi hujayralararo moddasida faqat kollagen tolalar bo`ladi. Ularning nur sindirish koeffitsienti amorf modda bilan bir

xil bo`lganligi uchun bir-biridan gistologik farqlab bo`lmaydi, shuning uchun gialin tog`ayi shaffof, zich va kam elastik bo`ladi. 2. Elastik tog`ay – hujayralararo sohasida kollagen tolalar bilan birga elastik tolalarning bo`lishi o`ziga xosdir. Elastik tolalarning nur sindirish amorf moddadan farq qiladi. S р uning uchun elastik tolalar gistologik preparatlarda aniq ajralib turadi. Xondrotsitlar ustunsimon ko`rinishda joylashgan. Fizikaviy xususiyatlari buyicha elastik tog`ay egiluvchan, gialin tog`ayga nisbatan zichligi va shaffofligi kamdir. 3. Tolali tog`ay umurtqalararo diskda, gialin tog`ayining paylarga o`tish joyida uchrab, hujayralararo moddasida ko`plab parallel joylashgan kollagen tolalar tutamlarining bo`lishi bilan tavsiflanadi. Xondrotsitlar kollagen tolalar tutamlarining orasida zanjirsimon tizilib joylashgan. Fizikaviy xususiyati: yuqori darajada mustaxkamlikka ega. Tog`ay to`qimasi anatomik a’zo sifatida 1) tog`ay usti pardasi, 2) tog`ay to`qimasidan iborat. Tog`ay usti pardasi 2 kismdan tashkil topgan: a) tashqi qism, zich tolali qon tomirlarga boy biriktiruvchi to`qimadan iborat; b) ichki (kambial) qism, prexondroblast va kam faollashgan xondroblastlar joylashgan. Tog`ay to`qimasi rivojlanishi . U mezenximadagi sklerotom kurtaklardan rivojlanadi. Tog`ay to`qimasi hosil bo`ladigan joylardagi mezenxima hujayralarining proliferatsiyasi kuchayadi, ular yumaloqlashadi va yig`ilib – xondrogen orolchalarni hosil qiladi. YUmaloqlashgan hujayralar xondroblastlarga aylanadi va tog`ay to`qimasi hujayralararo moddasini hosil qiladi. Tog`ay to`qimasini o`rab turgan mezenximadan tog`ay usti pardasi shakllanadi. Suyak to`qimasi. Vazifasi: tayanch, mexanik, ximoya, mineral almashinuvida ishtirok etadi (kalsiy, fosfor). 2 xil suyak to`qimasi. tafovut etiladi.: 1. Retikulofibroz (dag`al tolali). 2. Plastinkasimon (kompakt, g`ovak).

Suyak to`qimasi hujayralardan va hujayralararo moddadan iborat. Hujayralari : osteoblastlar, osteotsitlar, osteoklastlar. Hujayralararo moda – mineral tuzlardan (asosan kalsiy fosfat), kollagen (ossein) tolalardan tuzilgan. Suyak to`qimasining 70% mineral tuzlar, 30% organik moddadan tashkil topgan. Retikulofibroz suyak to`qimasi qalin, tartibsiz joylashgan kollagen tolalar tutamlaridan iborat. Minerallashgan hujayralararo moddada osteotsitlar joylashgan. Plastinkasimon suyak to`qimasi kollagen tolalari parallel joylashgan suyak plastinkalaridan tuzilgan. Bu plastinkalar yon plastinkalar kollagen tolalari bilan 900 burchak ostida etadi. Plastinkalar orasidagi bo`shliklarda osteotsitlar uchraydi. Ularning o`simtalari kanallar bo`ylab plastinkalarning xar tomoniga tarqalgan. Suyak to`qimasining hujayralari: 1) osteoblastlar, 2) osteotsitlar, 3) osteoklastlar. Osteoblastlar rivojlanayotgan suyak to`qimasida, suyak usti pardasining ichki qavatida uchraydi. Shakli: kubsimon, prizmatik, ko`pburchakli. Hujayra sitoplazmasida yaxshi rivojlangan donador endoplazmatik to`r, Golji kompleksi, ko`plab mitoxondriyalarni ko`rish mumkin. Bu hujayralar hujayralararo moddani – kollagen tolalarni, organik moddalarni (glikozaminoglikanlar, proteoglikanlar) sintezlaydi. Suyak to`qimasi organik asoslariga kalsiy tuzlari cho`kib, suyak plastinkalarining minerallashishini ta’minlaydi. Plastinkalar hosil bo`lishi natijasida osteoblastlar funksional faolligi pasayadi va u osteotsitga aylanadi, ularning organellari ma’lum miqdorda kamayadi. Osteoblastlar suyak usti pardasining ichki qatlamida funksional faolligi ancha past bo`ladi. Suyakning o`sishida, singan suyakning regeneratsiyasi soxalarida ular faollashadi va hujayralararo moddani hosil qiladi. Osteotsitlar – keng tarqalgan suyak hujayralaridir. Ular bo`shliqlarda joylashgan bo`lib, o`simtalari har bir suyak plastinkalarini teshib utuvchi suyak kanalchalarida yotadi. Suyak kanalchalarining miqdori juda ko`p, ular o`zaro anastamozlar hosil qilib, butun suyak to`qimasi bo`ylab tarqalgan. Ular perivaskulyar soha bilan tutashib, oziq moddalarning transportini, hujayralar va

hujayralararo moddalarning almashinuvini ta’minlaydi. Osteotsitda sust rivojlangan donador endoplazmatik tur, kam miqdorda mitoxondriyalar, lizosomalar uchraydi. Bu hujayrada sentriola topilmagan. SHunday qilib osteotsitlar moddalar almashinuvida ishtirok etadi va bu hujayralar bo`linmaydi, ular osteoblastlardan hosil bo`ladi. Osteoklastlar – tog`ayni (suyak to`qimasi rivojlanishida), suyak to`qimasini (yoshga qarab o`zgarishida, regeneratsiyasida) emirishda ishtirok etadi. SHakllangan suyak to`qimasida ular uchramaydi. Osteoklastlar nisbatan yirik (100 mkm) hujayralar bo`lib, ko`p yadroli (3-5-7 va undan ko`prok), oval shaklda. Sitoplazmasi atsidofil, unda emiruvchi xoshiya, tiniq, vezikulyar va bazal sohalar tafovut qilinadi. Emiruvchi xoshiya – osteoklastlarning faol periferik sohasi bo`lib, bu erda atrof suyak to`qimasining emirilishi kuzatiladi. Bu hoshiyalar mikrovorsinkalarni eslatib, plazmolemmaning sitoplazmatik o`simtalari sifatida namoyon bo`ladi. Hoshiya yuzasidan N+ ajraladi, ular kislotali muhitni hosil qilib, kalsiy tuzlarini eritadi. Bundan tashqari bu erga proteaza, kollagenaza va boshqa fermentlar ajralib, suyak to`qimasining organik moddalarini emiradi. Osteoklastning tiniq sohasi – suyak matriksiga zich tegib turadi. Bu N+ va proteolitik fermentlar uchun tor muhitni hosil qiladi. Hujayra sitoskeletining tarkibiga kiruvchi ko`plab faol mikrofilamentlar suyak yuzasiga zich kontakt hosil bo`lishini ta’minlaydi. Vezikulyar soha ko`plab lizosomalar tutadi. Bazal sohada yadro va organellalar joylashgan. Suyak a’zo sifatida: 1) suyak tukimasi, 2) suyak usti pardasi, 3) suyak ko`migi, 4) qon tomirlar va nervlardan iborat.Suyak usti pardasi tashqi fibroz va ichki hujayrali (kambial) qavatlarga ajraladi. Ichki qavatda osteoblast va osteoklast hujayralari mavjud. Suyak usti pardasi ostida, shakllangan suyaklarda plastinkasimon (g`ovak yoki kompakt) suyak tukimasi joylashgan. Yassi suyaklarda va naysimon suyakning epifiz qismida plastinkalar tartibsiz joylashgan, to`siqlar hosil qilgan. Bu g`ovak suyaklar xisoblanadi. Naysimon

suyaklarning diafiz kismida plastinkalar bir-biriga zich tegib turadi va kompakt suyakni hosil qiladi. Bunday suyaklarning ko`ndalang kesimida farqlanadi: 1. Suyak usti pardasi. 2. Tashqi umumiy yoki general plastinkalar 3. Osteonlar. 4. Oraliq yoki qo`shimcha plastinkalar. 5. Ichki umumiy yoki general plastinkalar 6. Endost (ichki fibroz plastinka). Tashqi umumiy plastinkalar suyak usti pardasining ostida joylashadi, lekin to`liq xalqa hosil qilmaydi. Ulardan teshib o`tuvchi kanallar o`tib, qon tomirlar va siyrak biriktiruvchi to`qima joylashgan. Bu qon tomirlar naysimon suyak bushlig`ida joylashgan suyak ko`migiga va osteonlarga tarmoqlanadi. Ichki umumiy plastinkalar endost ostida joylashib, tashqi umumiy plastinkalar tuzilishini eslatadi. Osteon – kompakt suyakning struktur-funksional birligi bo`lib, 5-20 ta konsentrik plastinka qatlamlaridan iborat. Markazida kanal bo`lib, osteotsitlar va plastinkalar atrofini oziqlantiruvchi qon tomirlar joylashgan. Qo`shni osteonlar kanallari anastomozlar yordamida bog`langan. Bu anastomozlar qon kapillyarlari tutadi. Oraliq yoki qo`shimcha plastinkalar – osteonlarni bir-biridan ajratib turadi. Oralik plastinkalar so`rilayotgan osteon qoldiqlari hisoblanadi. YUqorida qayd etilgan barcha plastinkalar bo`shliqlarida (lakunalarida) osteotsitlar joylashadi. Ularning o`simtalari qo`shni plastinkalar tomon yo`nalgan va kanallar ichida yotadi. Suyak to`qimasining rivojlanishi. I. To`g`ri osteogenez – bevosita mezenximadan. II. Noto`g`ri osteogenez – tog`ay o`rnida. To`g`ri osteogenez 4 bosqichda boradi: 1. Mezenximdan skeletogen orolchalarining hosil bo`lishi.

2. Organik matriks – osseoid to`qimaning hosil bo`lishi. 3. Mineralizatsiya (kalsifikatsiya) – retikulofibroz suyak to`qimasining hosil bo`lishi. 4. Retikulofibroz to`qimadan plastinkasimon suyak hosil bo`lishi. Notugri osteogenez – homila taraqqiyotining 2 oyidan tog`ay modeli o`rnida suyaklanish hosil bo`ladi. Suyaklanish 2 yul bilan boradi: a) perixondral (tog`ay yuzasidan), b) endoxondral (tog`ay ichidan). Bo`lajak suyak o`rnida, diafiz sohadan tog`ay modelining tog`ay usti pardasida osteoblastlar shakllanadi. Ular retikulofibroz suyak to`qimasini hosil qilib, tog`ayning tashqi tomonidan manjetka (gilof) ko`rinishda o`rab oladi. Bu perixondral suyaklanish hisoblanadi. Hosil bo`lgan suyak manjetkasi uning ostida yotgan tog`ayning oziqlanishini buzadi. Xondrotsitlar bo`kadi (shishadi), yadro pufaksimon bo`lib qoladi, ba’zida ohaklanish kuzatiladi. Shu vaqtda suyak usti pardasidan tog`ay moddasiga qon tomirlar o`sib kiradi, shu qon tomirlar bilan birga osteoklastlar va osteoblastlar ko`chib o`tadi. Tog`ay to`qimasi distrofik o`zgarishlarga uchraganidan so`ng kapillyarlar turli tomonga shoxlanadi va uning atrofida tartibsiz retikulofibroz suyak shakllanadi. Bu suyak to`qimasining hosil bo`lishi ichki tog`ay yoki endoxondral suyaklanish deyiladi. Asta sekin tashqi tomondan ham, ichki tomondan ham bo`lajak suyakning diafiz qismidagi retikulofibroz suyak plastinkasimon ko`rinishga o`tadi. Osteoklastlar faoliyati davomida suyak ichida bo`shliqlar hosil qiladi. Bu bo`shliqlarda qizil suyak ko`migi, keyinchalik esa sariq suyak ko`migi joylashadi. Suyak manjetkasi diafiz markazidan asta-sekin epifiz tomon siljib boradi. Tog`ay modelidan kompakt suyak hosil bo`lishi natijasida quyidagi sohalar ajratiladi: 1. Chegara soha – intensiv emirilayotgan tog`ay; 2. Ustunsimon tog`ay hujayralari sohasi – mitotik bo`linayotgan tog`ay hujayralari ustunsimon ko`rinishda joylashadi. 3. Pufaksimon hujayralar sohasi – 1 va 2 soha orasida oziqlanishi

buzilgan hujayralar joylashadi. Inson xayotining 20 yoshlargacha naysimon suyaklarning diafiz va epifiz orasida tog`ay hujayralarining intensiv bo`linish sohasi kuzatiladi. Bu soha metaepifizar plastinka deyilib, naysimon suyakning bo`yiga o`sishini ta’minlaydi. Suyakning eniga o`sishi esa osteonlar atrofidagi konsentrik plastinkalar va general plastinkalar hisobiga ro`y beradi. Suyak to`qimasining regeneratsiyasi – qon bilan yaxshi ta’minlangan suyak usti pardasidagi osteoblastlar hisobiga amalga oshadi. Suyak to`qimasining qayta tiklanishi (fiziologik regeneratsiya) – osteoblastlar, osteoklastlar va qon tomirlarning o`zaro dinamik uyg`unligidan ro`y beradi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

Похожие

Epiteliy to'qimasi

Nerv to'qimasi

Mushak to'qimasi

Suyak kasalliklari

Suyak sinishi. bo'g'imlar chiqishi