Ички секреция безлари ва уларнинг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Медицина - Рефераты

Ички секреция безлари ва уларнинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Ички секреция безлари ва уларнинг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1. Ички секреция ёки эндокрин безлар 2. Буйрак усти безлари 3. Айрисимон без ва эпифиз

Ички секреция ёки эндокрин безлар инсон организмидаги муҳим тизим ҳисобланиб, унинг ҳаётий жараёнларини бошқаришда нерв тизими билан бир қаторда алоҳида аҳамият касб этади (моддалар ва энергия алмашинуви, тўқима ва хужайраларнинг таркиби ва функцияси ва бошқалар). Уларнинг ички секреция безлари дейилишига сабаб, ишлаб чиқарадиган суюқликларини махсус йўл билан тегишли бўшлиққа эмас, балки тўғридан- тўғри қонга ажратишидир. Шу боис уларни яна эндокрин (юнонча endo - ички, krinein - ажратмоқ) безлар деб ҳам аташади. Эндокрин безларга гипофиз, эпифиз, қалқонсимон без, қалқонсимон без олди безлари, айрисимон без, ошқозон ости бези, буйрак усти бези ва жинсий безлар киради (расм. Хрипкова и др., 1990, стр. 130). Шулардан иккитаси, ошқозон ости бези ва жинсий безлар, ташқи секреторлик функциясини ҳам бажаради, яъни улар ўн икки бармоқ ичакка ҳазм шираси (ошқозон ости бези) ва уруғ ёки тухум хужайралари (жинсий безлар) ишлаб чиқаради. Шунинг учун улар аралаш безлар деб ҳам аталади. Барча эндокрин безлар ҳажми ва массаси жиҳатидан анча кичик бўлсада (бир неча граммгача), қон ва нерв томирлари билан анча яхши таъминланган, бу ҳол улар фаолиятининг организм учун муҳимлигидан дарак беради. Эндокрин безлар ўзларининг бошқарув функцияларини қонга ажратиб чиқарадиган махсус суюқликлари, яъни гормонлари (юнонча hormоо - қўзғатаман) билан амалга оширади. Улар юқори биологик фаолликка эга бўлиб, жуда оз миқдорда ҳам тана фаолиятига кучли таъсир қилиш хусусиятига эга. Ҳозирги пайтда гормонларнинг кўпчилиги амалиётда синтетик йўл билан олинган бўлиб, асаб тизими, моддалар ва энергия алмашинуви, нафас олиш, қон айланиш, ҳазм, ажратиш, жинсий функциялар ҳамда хужайра мембранаси ўтказувчанлиги ва бошқа тизимлар ишига кенг таъсир кўрсатиши ва бошқалар ўрганилган. Гипофиз бош мия асосий суягининг турк эгари қисмида жойлашган бўлиб, бола туғилганида унинг массаси 100-150 мг (катта одамларда 0,4-1,1 г), 4-5 ва

11 ёшларга келиб бу без сезиларли даражада катталашади, 18-20 ёшда унинг массаси 500-650 мг га етади. Гипофизда морфо-функционал жиҳатдан олдинги, ўрта ва кейинги қисмлар фарқланиб, халқаро анатомик номенклатурага мувофиқ биринчи икки қисм аденогипофиз, кейингиси эса нейрогипофиз деб аталади. Олдинги қисмдан қатор гормонлар ажралиб (соматотроп, тиреотроп, адренокортикотроп, гонодотроп ва бошқалар), улардан айримларига батафсилроқ тўхталамиз. Сомотроп ёки ўсиш гормони, суякларни бўйига ўстиради, танада моддалар алмашинувини кучайтиради. Бу гормон ёшликдан кам ишлаб чиқарилса, паканалик юзага келади. Лекин бундай одамларда тана мутаносиблиги (пропорцияси) сақланиб, улар ақлий жиҳатдан айтарли нуқсонсиз бўлади. Баъзан бу гормон меъёридан кўп ажралиб, бола танасида найсимон суякларнинг тез ўсиши (гигантизм) кузатилади. Бундай болаларда бўй узунлиги 2 м 83 см ва ҳатто 3 м 20 см га етганлиги ҳақида маълумотлар бор. Лекин улар жинсий жиҳатдан яхши ривожланмаган ва жисмонан паст иш қобилятига эга бўлади. Баъзан ушбу гормоннинг кўп ажралиши танадаги найсимон суяклар тўлиқ шаклланганидан кейин рўй беради ва оқибатда кеч суякланиш кузатиладиган юз, жағ, кафт суяклари ўсиб кетади. Бу ҳолатни акромегалия дейилади, бундай одамларда бурун, тил, қулоқ, афт-башара бесунақай катталашиб кетади. Уларда яна жигар, юрак, ошқозон-ичак тракти ҳам катталашиб кетиши мумкин. Безнинг ушбу бўлагидан ажраладиган энг муҳим гормонлардан яна бири бу адренокортикотроп гормон (АКТГ) бўлиб, у буйрак усти безлари қобиқ қисми функциясини кучайтириб юборади, натижада моддалар алмашинуви жараёни бузилиб, қонда шакар кўпаяди. Бу ҳол юз ва танада ошиқча ёғ тўпланишига, жун ва тукларнинг кўпайишига, баъзан эса аёлларда соқол- мўйловлар пайдо бўлишига (Иценко-Кушинга касаллиги) сабаб бўлади. Аденогепофиздан ажраладиган тиреотроп гормон қалқонсимон без фаолияти учун зарур. Гонадотроп гормонлар эса жинсий безлар ишини бошқариб боради (уруғдонларда сперматозоид ҳосил бўлишини,

тухумдонларда тухум хужайрасининг пишиб етилишини ва ҳоказо). Аденогепофизнинг ўрта қисмидан ажраладиган гормонлардан яхши ўрганилгани меланафор гормонидир, у тери пигментациясини ўзгартирадиган фаол моддадир, масалан ҳомиладор оналар юз терисида доғлар пайдо бўлиши шу гормонларнинг иши ҳисобланади. Нейрогипофиздан ажраладиган гормонларга антидиуретик гормон (вазопрессин) ва окситоцинларни мисол келтириш мумкин. Антидиуретик гормон буйракларда ҳосил бўлган бирламчи сийдик таркибидан сув сўрилишини кучайтириб, ҳақиқий сийдик ҳосил бўлишини камайтиради. Окситоцин оналарда сут ажралишини яхшилар экан, яна у туғиш жараёнида силлиқ мускуллар қисқаришини кучайтиради. Шу нарсани ҳам қайд қилиш жоизки, гипофиз бези бош миянинг гипоталамус қисми билан яқин функционал алоқага эга ва улар биргаликда гипоталамо-гипофизар тизимни ташкил қилиб, қолган барча эндокрин безларнинг фаолият кўрсатишида алоҳида ўрин тутади. Гипоталамусдаги нейросекретин ҳужайралар ўзларидан махсус гормон - релизинг-факторини гипофизга ажратиб чиқаради ва ўз навбатида бу суюқлик гипофиздан ишлаб чиқариладиган гормонларни рағбатлантириб туради. Айнан шу нейросекрет хужайраларнинг аксонлари гипофиз билан туташган бўлади. Қалқонсимон без ҳиқилдоқнинг олдинги томонида жойлашган бўлиб, икки қисмдан иборат. У энди туғилган болаларда 1-5 г массага эга. Бола 15 ёшга тўлганида без морфологик ва функционал жиҳатдан катта одамлардагидек бўлади (15-30 г). У қон ва лимфа томирлари билан жуда яхши таъминланган. Бу без ажратадиган гормон - тироксин 65 % йод моддасидан иборат. Тироксин моддалар алмашинувини, жумладан, оқсил, ёғ ва карбонсувлар алмашинувини, митохондряларда оксидланиш жараёнларини кучайтиради, асаб тизими фаолиятига сезиларли даражада таъсир қилади. Бола бир ёшга тўлгунча тироксин кам ажралса ёки ишлаб чиқарилмаса, у руҳий жиҳатдан тенгқурларидан анча орқада қолади. Умуман олганда бу без болаликнинг

дастлабки даврларида муҳим аҳамият касб этиб, ёш организмнинг ақлий ва жисмоний шаклланишида алоҳида ўрин тутади. Ёш болаларда бездан кам гормон ажралиб чиқарилиши қайд қилганимиздек руҳий қолоқликка ҳамда кретинизмга (паканалик) олиб келади. Бунда уларнинг бўйи ўсмасдан қолади, тана аъзоларининг мутаносиблиги бузилади, жинсий етилиш кечикади ва ҳоказо. Қалқон бези функциясининг етишмаслиги генетик сабаблардан ташқари истеъмол таомлари ва ичиладиган сувда йод элементи етишмаслигидан ҳам юзага келади (йод тироксин ишлаб чиқарилиши учун зарур). Одатда бундай тақчиллик тоғ ён бағирларида, тупроқ ва сувида йод жуда кам учрайдиган ўрмон атрофида яшайдиган аҳоли вакилларида кузатилади. Касаллик аломатлари безнинг катталашиши билан характерланади ва уни эндемик буқоқ дейилади, яъни касаллик қайд қилинган жойларда доим яшаб келганлар орасида кенг тарқалган бўлади. Шуни ҳам айтиш зарурки, ҳозирги пайтда бутун дунё бўйича кенг тарқалган бу касаллик инсониятга катта талофат етказмоқда. Эндемик буқоқнинг олдини олишда энг муҳим тадбирлардан бири ейиладиган овқат, нон, туз ва ичиладиган сувни етарли даражада йодлаб туришдир. Одатда 100 г ош тузига 1 г йод қўшиб ишлатилса, киши талаби қондирилади. Тузни йод билан бойитишдан ташқари истеъмол қилинадиган таомлар, мева-чевалар, полиз маҳсулотларининг ҳам таркибида йод кўп бўлишига эътибор бериш фойдадан холи эмас. Масалан, йодга бой ҳайвон маҳсулотларидан биринчи ўринда тухум (100 г да 60 мкг), сут (100 г да 45 мкг), ўсимлик маҳсулотларидан эса пиёз (100 г да 44 мкг), карам (100 г да 37 мкг), сабзи (100 г да 35 мкг), ловия (100 г да 24 мкг) ва бошқалар туради. Организмни йод билан таъминлашда ва эндемик буқоқни даволашда фойдаланиш ва вақти-вақти билан денгиз ҳавосидан нафас олиш яхши натижа беради, яъни бундай туз ва сув таркибида йод мўл бўлади. Буйрак усти безлари бир жуфт, ҳар иккала буйрак устида жойлашган, энди туғилган болаларда бошқа безларга нисбатан анча катта бўлиб, ҳар

иккаласининг массаси 6-8 г (катта одамларда 14-15 г) келади. Улар морфологик ва функционал жиҳатдан бир-биридан фарқ қиладиган икки қисмдан, яъни ички миясимон ва ташқи пўстлоқ қаватлардан ташкил топган. Пўстлоқ қаватнинг қонга 40 дан ошиқ гормон ажратиб чиқариши аниқланган, уларни кортикостероидлар дейилади. Барча кортикостероидлар таъсир этиш хусусиятларига кўра уч гуруҳга бўлинади: 1) глюкокортикоидлар (гидрокортизон, кортизон ва кортикостерон) моддалар алмашинувига айниқса, углеводлар алмашинувига фаол таъсир этади. Бир вақтнинг ўзида улар яллиғланиш ҳолатларига қарши таъсир этиш хусусиятига ҳам эга; 2) минералакортикоидлар (алдостерон) танада минерал моддалар ва сув алмашинувини бошқариб боради; 3) жинсий гормонларга ўхшаш гормонлар (андрогенлар ва эстрогенлар), улар бевосита жинсий безлардан ишлаб чиқариладиган шу хилдаги гормонлардан анча кучсиз. Безнинг миясимон қисми бола туғилиши олдидан функционал жиҳатдан етук бўлмаган нерв тўқималаридан иборат бўлиб, биринчи ёш давомида гормон ишлаб чиқарадиган ҳужайраларга айланади. Улардан қонга ажралиб чиқадиган гормонларни умумий ном билан катехоламинлар дейилади (адреналин, норадреналин). Катехоламинлар ўз таъсири билан симпатик нерв тизими таъсирига ўхшайди, улар гранула шаклида без миясимон қисмида сақланади. Уларнинг қонга чиқиши симпатик нервнинг қитиқланиши, жисмоний, ақлий меҳнат бажариш, иссиқ ёки совуқ ҳарорат таъсир этиши, асабийлашиш ва бошқалар билан кучаяди. Катехоламинларнинг қарийиб 80 % адреналин ҳисобига тўғри келиб, у юрак уришини, нафас олишни, моддалар алмашинувини кучайтиради, қон босимини кўтаради, жигарда гликоген парчланишини жадаллаштиради, мускуллар қисқаришини, чарчамасликни таъминлайди ва ҳоказо. Бундай ҳолат организмга турли хил фавқулоддаги (экстремал) омиллар таъсир қилганида кузатилиб, юзага келадиган стресс реакцияларнинг зарарли оқибатларидан организмни ҳимоя қилади (иссиқ ва совуқда қолиб кетиш, кучли ақлий ва жисмоний зўриқишларга дуч келиш ва бошқалар). Бола 6 ёшга тўлиши билан унинг

буйрак усти безлари анча шаклланиб, ҳар хил ноқулай омиллар таъсирига бардош бериш ҳолатлари юзага кела бошлайди. Ошқозон ости бези меъданинг остида, ўн икки бармоқ ичак ёнида жойлашган бўлиб, икки хил, яъни ички ва ташқи секреторлик функциясини бажарувчи безлар гуруҳига киради. Ташқи секреторлик функцияси ўн икки бармоқ ичакка ҳазм шираси ишлаб чиқариш бўлса, ички секреторлик функцияси қонга гормонлар ишлаб чиқаришдир. Гормонлар ишлаб чиқаришни бездаги махсус хужайралар ёки Лангерганс оролчалари амалга оширади. Бу оролчалар сони 200 мингдан 1,8 млн гача бўлади. Бездан синтез қилинадиган гормонларнинг энг муҳими инсулиндир (лотинча insula - оролча). Инсулин карбонсувлар алмашинувига кучли таъсир этади, бу борада унинг табиати буйрак усти безларининг миясимон қисмидан ишлаб чиқариладиган адреналинга тескари, яъни адреналин жигар ва мускуллардаги заҳира углеводни (гликогенни) шакарга (глюкозага) парчаланиб организм эҳтиёжлари учун сарфланишини таъминласа, инсулин қондаги ортиқча шакарни заҳира углеводга айлантириб туради. Инсулин кам ажралса, ёки унга тақчиллик кузатилса, ҳазм аъзоларидан шимилган шакар заҳирага ўтмасдан, бунинг устига адреналин таъсирида жигардан парчаланиб чиқарилган шакар ҳам қўшилиб, қонда унинг умумий миқдори кўпайиб кетади. Натижада қондаги ортиқча шакар сийдик билан ажратила бошлайди, яъни шакарли диабет касаллиги юзага келади. Ушбу хасталикнинг белгилари - доимий очлик туйғуси, сувга чанқоқлик, тез-тез пешоб ажратиб туриш, ориқлаб кетиш. Инсулин гормони илк бор 1921 йил Бантинг ва Бест томонидан меъда ости безидан ажратиб олинган бўлса-да, унинг углеводлар алмашинувини бошқариб боришдаги аҳамиятини анча илгарироқ, аниқроғи Меринг ва Минковскийлар 1889 йили очишган. Итда бу без олиб ташланганида унинг сийдигида шакар кўпайиб кетганлиги аниқланган.

Бола туғилганидан 6 ойлик бўлгунича инсулин гормонининг ажралиб чиқиши катта одамларникига қараганда анча (икки баравар) зиёд бўлади. Бу гормон яна тўқималарда шакар парчаланишини рағбатлантириб, углеводларнинг организмда ўзлаштирилишини кучайтиради. Шу боисдан туғилган болаларда инсулиннинг кўп ажралиши энергетик эҳтиёжни қоплаш нуқтаи назаридан мақсадга мувофиқ бўлиши мумкин. Маълумки ёш болалар ширинликка жуда ўч бўлади, ҳар хил қанд- қурсларни кўп истеъмол қилиш бола меъда ости бези инсуляр аппаратини чарчатиб, шакарли диабет чақириши мумкин. Шунинг учун ота-оналар, тарбиячи мураббийлар бу борада назорат ишларини олиб бориб туриши керак, яъни болалар ҳар хил ширинликларни меъёридан кўп емаслиги маъқул. Меъда ости безидан қонга яна глюкагон ва липокаин гормонлари ажралиб чиқиб туради. Улардан глюкагон ўз таъсири билан инсулинга қарама-қарши, у жигарда гликогенни камайтириб, қонда шакар миқдорини оширади. Липокаин эса танада ошиқча углеводлардан ёғ ҳосил бўлишини тормозлаб туради. Жинсий безлар ҳам аралаш безлар гуруҳига кириб, икки хил маҳсулот, яъни уруғ ёки тухум хужайралари (ташқи секреторлик функция) ҳамда жинсий гормонлар (ички секреторлик функция) ишлаб чиқаради. Бу безлар уруғдонлар (эркакларда) ва тухумдонлар (аёлларда) кўринишида бўлиб, бола туғилганида уруғдонлар (мояклар) 0,3 г (биттаси), бир ёшга тўлганида 1 г, 14 ёшда 2 г, 15-16 ёшда 8 г ва 19 ёшда 20 г га етади. Тухумдоннинг массаси эса бола туғилганида 5-6 г бўлиб, улғайиб борган сари кўп ўзгармайди (балоғатга етганларда 6-8 г). Эркаклик жинсий гормонлари ёки андрогенлар уруғдонларда махсус хужайралар томонидан ишлаб чиқарилади ва уларнинг типик вакили сифатида тестостерон ёки унинг ҳосиласи андростеронни олиш мумкин. Уларнинг таъсирида жинсий аппарат ривожланиб, жинсий аъзо ўсади ҳамда иккинчи тартибли жинсий белгилар (товушнинг йўғонлашуви, скелет ва

мускулларнинг ривожланиши, ўсиши, юз ва тананинг бошқа қисмларида жун ўсиши ва ҳоказо) юзага келади. Агар ёш болаларда (балоғатга етмаганларда) андрогенлар меъёридан кўп ишлаб чиқарилса, эртачи жинсий етишиш, тананинг тез ўсиши, иккинчи тартибли жинсий белгиларнинг ривожланиш ҳолати юзага келади. Уруғдонлар олиб ташланганида (бичиш) ёки улар ўз функциясини етарли амалга оширмаса, товуш ингичкалиги сақланади, иккинчи тартибли жинсий белгилар ҳосил бўлмайди, қўл ва оёқ суяклари одатдагидан узунлашади, жинсий мойиллик юзага келмайди ва ҳоказо. Хотин-қизлар жинсий гормони, яъни эстрогенлар (эстродиол, прогестерон) тухумдонларда ишлаб чиқарилади ва улар жинсий аъзолар ривожланишига таъсир қилади, тухум хужайрасининг пишиб етилишини, унинг оталанишга тайёр бўлишини, сут безларининг ва бачадоннинг ривожланишини таъминлайди. Агар маълум сабаблар боис тухумдон ўзидан қайд қилинган гормонларни 4-5 ёшдан бошлаб кўп синтез қилса , шу ёшдаги қиз болаларда жинсий етишиш содир бўлади. Боланинг ўсиши ва ривожланишида жинсий безлар бошқа эндокрин безлар орасида алоҳида ўрин тутади, чунки бу безлардан ажраладиган гормонлар жуда фаол бўлиб, организм хужайра ва тўқималарида кечадиган барча ҳаётий жараёнларни тезлатиши ёки сусайтириши ҳамда руҳиятга сезиларли таъсир этиши мумкин. Жинсий безлар фаолиятининг жадаллашиши кўпинча ўспиринлик даврига тўғри келади ва бу ҳолат оқибатда жинсий етишишга (балоғатга етишишга) олиб келади. Бу давр қизларда ўғил болаларга нисбатан 1-2 йил олдин юз беради. Бу нарса улар организмининг ўзига хос физиологик хусусиятларидан келиб чиқади. Шаҳарлардаги ва баъзи бир бой-бадавлат оилалардаги иқтисодий, ижтимоий ва социал шароитлар, қулайликлар ўғил-қизларнинг эртачи балоғатга етишишига олиб келади.

Балоғатга етишиш бир текис бормасдан бир неча даврларга бўлинади. Ушбу даврлар бирламчи ва иккиламчи жинсий белгилар мажмуи билан аниқланади ва улар ўғил ҳамда қиз болаларда бешга бўлинади. I давр - предпубертат давр ёки болалик даври, 8-10 ёшларни ўз ичига олади. Бу давр иккиламчи жинсий белгиларнинг кузатилмаслиги билан характерланади. II давр - пубертат даврнинг бошланиши (уни ўсмирлик даври ҳам дейилади), 9-10 ва 12-13 ёшларни ўз ичига олади. Бу давр ўғил болаларда моякларнинг қисман катталашиши, қов юзасида жун пайдо бўлиши, қизларда кўкрак безларнинг бўртиб чиқиши, катта жинсий лабларда туклар ўсиши, жинсий гормонлар ҳамда гипофиз ва буйрак усти безлари фаолиятининг кучайиши билан характерланади. Соматотроп гормон қизларда ўғил болаларга нисбатан кўп ажралгани боис уларнинг бўйи бу вақтга келиб анча тез ўсади. III давр - ўспиринлик даври 12-13 ва 16-17 ёшларни ўз ичига олади, ўғил болаларда мояклар катталашиши давом этади, олат узунасига ўсади. Қизларда сут безларининг ривожланиши давом этади, жинсий аъзо атрофида тукланиш кучаяди, жинсий гормонлар ажралиши жадаллашади. Бу даврга келиб ўғил болаларда соматотроп гормон миқдори кўпаяди ва уларда бўй ўсиши сезиларли даражада бўлади. IV давр 17-18 ёшларни ўз ичига олади, ўғил болаларда олат энига ўсади, товуш йўғонлашиб, юзда ҳуснбузарлар (бўжама) пайдо бўлади, соқол- мўйловлар, қўлтиқ тагидаги жунлар ўсади, улар қонида соматотропин миқдори камаймайди, шу боис бўй ўсиши давом этади. Қиз болаларда эса бу гормон камайганлиги учун ўсиш тўхтайди. V давр ўғил ва қизларнинг тўлиқ балоғатга етишганлиги билан характерланади. Ўғилларда жинсий аъзо ва иккиламчи тартибли жинсий белгилар ривожланиши ниҳоясига етади. Қизларда сут безлари етук аёлларники сингари бўлиб қолади ҳамда уларда ҳайз кўриш барқарор ҳолга ўтади ва тухумдонда оталанишга тайёр тухум хужайраси етилади.

Юқорида айтиб ўтилганидек балоғатга етишиш даврларида ўғил ва қиз болалар организмида қатор морфологик ва физиологик ўзгаришлар рўй беради, агар улар тўғри баҳоланиб, ўсмирлар ҳаётида ҳисобга олинган ҳолда тарбия олиб борилса, мақсадга мувофиқ бўлади, акс ҳолда, биринчи навбатда организмда физиологик жиҳатдан бекаму-кўст шаклланиш қийин кечади, кейин болалар зарарли одатларга берилиб кетиши мумкин. Баъзан балоғатга етишиш даврида кузатиладиган бўйнинг тез ўсиши билан ички аъзоларнинг, айниқса юрак қон томирларнинг ривожланиши параллел бормайди, кўпинча бу тизимда ривожланиш тезлиги бўй ўсишидан кейинда қолади. Натижада қатор нохуш ҳолатлар, масалан, қон босимининг кўтарилиши, юрак уришининг тезлашиши, бош айланиши, тез чарчаш, эринчоқлик, оёқ ва қўлларнинг совуқ бўлиши ва бошқалар кузатилади. Жинсий етишиш ниҳоясига етганидан кейин бундай салбий ўзгаришлар ўз- ўзидан йўқолиб кетади. Бу вақтда бола руҳияти ва асаб тизимида ҳам сезиларли ўзгаришлар рўй беради, ўғил болаларда қизларга нисбатан, қиз болаларда ўғилларга нисбатан қизиқиш юзага келади, улар ота-оналар маслаҳатини, танқидий фикрларини тўғри қабул қилмай, тез аччиқланадиган, бақириб чақирадиган ёки бўлар бўлмасга йиғлайдиган (қизларда) бўлиб қолишади. Ота-оналар ва мураббий-тарбиячилар жинсий етишиш даврларидаги қайд қилинган салбий ҳолатларни тўғри баҳолаб тарбия жараёнини сабр тоқат билан олиб бориши керак. Балоғатга етишиш даврларида ўғил-қизларни қизиқишига қараб турли тўгаракларга жалб қилиш, жисмоний тарбия ва спорт машғулотлари билан мунтазам равишда шуғулланиб бориши, ақлий ва жисмоний меҳнат қилиши, овқатланиши ва дам олишини оқилона ташкил қилиш бола организмидаги физиологик функцияларнинг мақсадга мувофиқ равишда шаклланиши ва амалга оширилишида муҳим аҳамият касб этади (сексуал интилишларнинг кучайиб кетмаслиги, зарарли одатларни касб этмаслик ва ҳоказо). Хотин-қизларда ҳайз кўриш одатда 2-5 кун давом этади. Бу ҳолат барқарор бўлганидан кейин ҳар 24-28 кунда такрорланиб туради. Бундай даврнинг

доим бир хил тартибда такрорланиб туриши ҳайз кўришнинг меъёрида эканлигини кўрсатади. Қизларда ҳайз кўриш илк бор 7-8 кун давом этиши ёки ойлаб, йиллаб содир бўлмаслиги ҳам мумкин. Унинг барқарор ҳолга кўчиши аста-секин юзага келадиган жараёндир. Кўпинча биринчи ҳайз кўриш бош оғриши, ўзини ёмон сезиш, ич кетиши, ҳарорат кўтарилиши, оғриқ ва анча-мунча қон йўқотиш билан боради. Бунда албатта қизлар ўзини зўрга солмай, оғир ва давомли жисмоний иш қилмасдан вақтни кўпинча ётиб ўтказишлари керак, аччиқ-чучуклар емаслиги, спиртли ичмликлар ичмаслиги керак. Кучли асабийлашиш, доимий суратда оғир меҳнат қилиш ва бошқа зўриқиш турлари (стресс) ҳайз кўришни анча муддатга тўхтатиб қўйиши ҳам мумкин. Ўғил болаларда балоғатга етишиш кечалари ихтиёрсиз шаҳватни олат орқали ташқарига чиқариб юбориш билан характерланади (иҳти-лом). Бу нарса табиий (физиологик) ҳолат бўлиб, одатда ўспиринларда, етук эркакларда эса узоқ муддат жинсий алоқасиз яшаганда кузатилади ва унинг оқибатида организм ошиқча жинсий суюқликлар ва зўриқишдан қутилади. Ихтилом илк бор содир бўлганида бола уялиб, руҳий азият чекмаслиги учун катталар (ота-оналар, тарбиячилар) у ҳақда тушунтириш ишларини олиб боришлари лозим. Қалқонсимон без олди безлари икки жуфт бўлиб, қалқон безининг орқа томонида жойлашган, ҳар бирининг массаси 0,1-0,15 г атрофида. Бола туғилганидан кейин бу безнинг ривожланиши давом этиб, 4-7 ёшларда энг фаол бўлади. Бу безлардан танада кальций ва фосфор алмашинувини бошқарадиган паратгормонлар ёки паратиреоидин ажралади. Қонда бу гормоннинг маълум меъёрда бўлиши скелет тизимининг яхши ривожланиб боришини таъминлайди. Агар у қонда кўпайиб кетса (гиперфункция), Реклингаузен касаллиги юзага келади, бу вақтда суяклар диформацияланиб, эгри-бугри бўлиб қолади (чунки суяклардаги кальций қонга чиқиб кетади). Буйраклар ва тананинг бошқа аъзоларида кальций тузлари тошчалар кўринишида тўпланиб

қолиши мумкин. Без гормони қонда камайганда эса асаб тизимида қўзғалиш жараёни кучайиб кетади ва бу нарса кейинчалик мускуллар тортишиб қолишига (тетания) олиб келади. Айрисимон без ва эпифиз. Булардан биринчиси тўш суягининг орқа томонида жойлашган бўлиб, массаси ўртача 38 г келади. Безнинг фаол ишлаши 13-15 ёшларгача давом этади. Жинсий етишиш бошланиши билан у атрофияланиб кета бошлайди. Бу безнинг функцияси ҳозирга қадар аниқ ўрганилмаган, фақат уни олиб ташлаш ва экстрактини қонга юбориб эндокрин безларга ўхшаш функциялари борлиги аниқланган. Без энди туғилган ҳайвонда олиб ташланганида улар ўсишдан қолиб, ориқлаб кетади, қондаги лимфоцитлар камайиб кетади. Агар уларга без экстракти юборилса, қайд қилинган салбий ҳолатлар йўқолиб ўсиш ва ривожланиш меъёрига қайтади. Айрисимон без ва жинсий безлар бир-бирларининг функциясини тормозлаш хусусиятига ҳам эга. Эпифиз бош миядаги тўрт тепаликнинг олдинги иккитаси орасида жойлашган. Бола туғилганида унинг массаси 7 г, катта одамларда эса 100-200 мг атрофида бўлади. Унинг фаол ишлаши 7 ёшгача кузатилади, шундан кейин у атрофияланиб кета бошлайди. Унинг гормони бўлиб мелатонин ҳисобланади, у гипофиздан ажраладиган меланоморф гормоннинг антогонисти бўлиб, терининг оқаришига олиб келади ва жинсий безлар фаолиятига салбий таъсир этади. Агар ҳайвонда эпифиз олиб ташланса, эртачи жинсий етишиш содир бўлади. 10 ёшлик ўғил болаларда без ишламай қолганида биринчи ва иккинчи тартибли жинсий белгилар ривожланганлиги қайд қилинган.

Adabiyotlar : 1. B. Sodiqov, L. Kuchkarova, Sh. Qurbanov “Bolalar va o`smirlar fiziologiyasi va gigiyеnasi” O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat milliy nashriyoti. T. 2005 y. 2. Q.S. Sodiqov “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyеnasi” T. O`qituvchi, 1992. 3. A.G. Xripkova, M.V. Antropova, D.A. Farbеr, “Yosh fiziologiyasi va gigiyеnasi” M. Prosvеshеniyе 1990. 4. Sog`lom avlod yurtimiz kеlajagi “O`qituvchi gazеtasi”. № 48. 8.12.1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Ички секреция безлари физиологияси

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нейрон ва нерв тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Овқатланиш физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари