Ички секреция безлари физиологияси - Медицина - Рефераты

Ички секреция безлари физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Ички секреция безлари физиологияси Режа: 1. Эндокрин тизим ва унинг физиологик вазифаларини бажаришдаги роли. 2. Гармонларнинг асосий хусусиятлари. 3. Гармонларнинг кимёвий тузулиши ва таъсир этиш механизми. 4. Гармонларнинг нишон-ҳужайралар билан ҳамкор механизми. 5. Гипофиз. 6. Буйрак усти безлари. қалқонсимон без. қалқонсимон олд безлари.

Эндокрин тизим ва унинг физиологик вазифаларини бажаришдаги роли. Эндокрин безлар асаб тизими билан биргаликда организм фаолиятини бошқаришда жуда катта аҳамиятга эга. Эндокрин тизимга: гипофиз. Жинсий безлар, буйрак ости безининг пўстлоқ қисми ва магиз қисми, меъда ости безининг Лангреганс оралчаларидаги ҳужайралар, қалқонсимон без ва қалқонсимон без олди безлари, эпифиз, хазм аъзолари шиллиқ пардасидаги инкретор ҳужайралар киради. Эндокрин тизим гармонлар ёрдамида таъсир қилади. Гармон ишлаб чиқарувчи эндокрин чиқариш йўллари йўқ, синтезланган моддалар тўғридан-тўғри қонга ўтади. Гармонларнинг асосий хусусиятлари. Г о рмонларнинг ўзига хос хусусиятлари куйидагидан иборат: 1) ҳар бир г о рмон муайян иктисослашган безда ишлаб чиқарилади; 2) ҳар бир г о рмон муайян аъзо ва фаолиятларга таъсир қилиб, уларда ўзига хос ўзгаришлар пайдо қилади; 3) жуда катта биологик фаолликга эга (1 мг адреналин 10000 ажратиб олинган бақа юрагини ишини тезлаштира олади; 4) дистант таъсир қилади; 5) ҳужайра мембраналаридан ўтиш қобилиятига эга; 6) нисбатан тез парчаланади ( ярим парчаланиш вақти бир неча сониядан (пептид г о рмонлар) бир неча кунни (йодтиронинлар) ташкил қилади ) ; 7) кўпчилик г о рмонларни турга оид махсуслик ҳоссалари йўқ; 8) фақат ҳужайраларда ёки уларнинг фаол тузилмаларда рўй берувчи жараёнларга таъсир қилади. Гармонларнинг кимёвий тузулиши ва таъсир этиш механизми. Кимёвий тузили - шига кўра гормонлар: аминлар, йодтиронинлар, кичик пептидлар, оксиллар, гликопро - теинлар ва стероидларга бўлинади. Амин гормонлар гуруҳини дофамин, норадреналин, адреналин ва мелатонин ташкил қилади. Йодтиронинлар гурухи тироксин ва трийодтирониндан иборат. Пептид гормонлар гуруҳига антидиуретик гормон, окситоцин, меланоцитларни рағбатлантирувчи гормон (МРГ), тиреотропин рилизинг гормон (ТРГ), гонатропин – рилизинг гормон (ГРГ), соматостатин, кортикотропин – рилизинг гормон (КРГ), соматокринин ва ангиотинзинлар киради. Оқсил гормонларга инсулин, гликагон, ўсиш гормони, плацентар

лактоген (ПЛ), пролактин, паратгормон, энкефалин, кальцитонин, адренокартикотроп гормон (АКТГ), секретин, холецистокинин, гастрин, меъданинг ингибирловчи пептиди (МИП) киради. Глюкопротеид гормонлар гурухини фолликулаларни рағбатлантирувчи гормон ва хорионик гонадотропинлар ташкил қилади. Стероид гормонларга гликокортикоидлар, эстрогентлар, тестостерон, прогестерон ва альдостеронлар киради. Вазифасига кўра гормонлари 3 турга бўлинади: 1) нишон аъзоларга бевосита таъсир қилувчи гормонлар, яъни эффектор гормонлар ; 2) эффектор гормонларининг синтези ва ажралишини бошқарадиган гормонлар ( гландотроп гормонлар ); 3) гипоталамуснинг асаб ҳужайраларида синтезланувчи ва гландотроп гормонларнинг ажралишини бошқарувчи рилизинг гормонлар ва ингибитор гормонлар. Шу гормонлар сабабли, эндокрин тизим МАТ билан боғланади. Гармонларнинг нишон-ҳужайралар билан ҳамкор механизми. Гормонларнинг таъсири нишон – аъзолар ҳужайраларидаги баъзи энзимларнинг каталитик фаоллигини кучайтириш ёки сустлаштириш билан руёбга чиқади. Гормонлар ҳужайраларда энзимлар синтезини тезлаштириб, уларда энзимлар миқдорини ошириш йўли билан таъсир қилади. Умуман гормонлар учта муҳим вазифани бажаради: 1) организмнинг жисмоний, жинсий ва рухий ривожланиши ва кўпайишини таъминлайди; 2) организм ва унинг фаолий тузилмаларини доимий ўзгариб турувчи шароитларга мослашишини таъминлайди: 3) баъзи физиологик кўрсатгичларнинг (қонда глюкоза, кальций, фосфор ва бошқа моддалар миқдорининг) барқарорлигини сақлайди (гомеостатик фаолият). Гипофиз. Бу мураккаб ички секреция бези бўлиб олдинги, оралиқ ва орқа бўлаклардан тузилган. Олдинги бўлаги ( аденогипофиз ) хромофоб (55– 60%) ва хромофил (40-45%) ҳужайралардан тузилган. Хромофил ҳужайраларнинг кўпчилиги ацидофил, қолгани базофил бўлади. Гормонлар хромофилларда синтезланади. Базофил ҳужайралар адренокартикотроп, тиреотропин, гонадотроп (фолликулни стимулловчи ва лютеинловчи),

ацидофиллар ўсиш гормони (соматотропин) ва пролактин ишлаб чиқаради. Гипофизнинг гландатроп гормонлари фолликулнинг ривожланиши ва етилишини, овуляцияни (Грааф пуфакчаси ёрилиб, ундан тухум ҳужайра чиқишини), сариқ тана ривожланишини ва фаолиятини таъсирлайди. Эркакларда уруғдон найчаларининг ривожланиши ва спермоцитлар етилиши, сперматозоидлар пайдо бўлиши учун гонатроп гормонлар зарур. Бу гормонлар жинсий безларда аёллар жинсий гормонлари - эстрадиол, эстрон ва прогестерон ва эркаклар жинсий гормони - тестостерон ишлаб чиқарилишини бошқариб туради. Тиротроп гормон қалқонсимон безнинг ўсишини тезлаштиради, безда тиреоид гормонларнинг ҳосил бўлишини ва қонга ўтишини бошқаради. Адренокортикотроп гормон буйрак усти бези пўстлоқ қисмининг тутамли ва тўрли зонасининг ўсиши ва бу ерда гормонлар синтези учун зарур. Гипофизнинг орқа бўлагини глия ҳужайраларга ўхшаган питуицитлардан иборат бўлгани ва МАТ нинг гипоталамус қисми билан функционал ва морфологик боғлиқлиги учун нейрогипофиз дейилади. Нейрогипофиздан андиуретик гормон ва окситоцин олинган. Андидиуретик гормон сийдик ҳосил бўлишини секинлаштиради. Бу гормон етишмаса қандсиз диабет пайдо бўлади. Окситоцин бачадоннинг ритмик қисқаришини таъминлайди. Гипоталамуснинг гипофизиотропик соҳаси гипофизнинг гландотроп гормонларини ва ўсиш гармонинг қонга ўтишини бошқаради. Бу соҳадаги кичик нейросекретор ҳужайралар аденогипофиздан гармонларнинг ситезларини ва қонга ўтишини тезлашти - радиган рилизинг гармонларни ( либеринларни ) ва бу жараёнларни тормозлайдиган ингибитор омилларини ( статинларни ) ишлаб чиқади. Либерин ва статинларни аденоги - пофизга қон етказади. Аденогопофиз гармонларидан бири адренокортикотроп гормон буйрак усти безида глюкокортикоидлар синтезини бошқаради, иккинчиси – тиротроп гормон – қолқонсимон безда тиреоид гормон ишлаб чиқаришини

рағбатлантиради, фолликулаларни рағбатлантирувчи гормон ва лютеинловчи гормон жинсий гормон синтези учун керак. Буйрак усти безлари. Бу безларнинг пўстлоқ қисми: ташқи қават – коптокчали соҳа: ўрта қават – тутамли соҳа ва ички қават – тўрли соҳадан тузилган. Безнинг пўстлоқ қисми учта гормонал фаолликка эга бўлган стероидларни синтезлайди: кортизол (гидрокортизон), алдостерон ва кортикостерон. Кортикоидлар жуда кўп жараёнларга таъсир қилиш кобилиятига эга. Аммо бу таъсирларнинг асосийси: 1) минералокортикоид самара – электролитлар алмашинувига таъсир қилиш ва 2) глюкортикоид самара – углеводлар алмашинувига таъсир қилиш. Глюкортикоидлар глюконеогенезни тезлаштиради. Бу жараёнда иштирок этувчи баъзи энзимларнинг фаоллиги ошиши туфайли, аминокислоталарнинг азотсиз қолдиқларидан глюкозанинг синтезланиши тезлашади, унинг қондаги миқдори кўпаяди. Глюкоза гликоген шаклида жигар ва мушакларда захирага ўтади. Оқсилларнинг парчаланиши тезлашиб, манфий азот баланси кузатилиши мумкин. Демак, глюкокортикоидлар каттаболик самарага эга. Бу гормонлар ёғларнинг захирадан қонга ўтишини тезлаштириб, энергия манбаи сифатида сарфланишини кўпайтиради. Глюкокортикоидлар яллиғланиш ва аллергик реакцияларни сусайтиради. Антителолар ишлаб чиқарилишини камайтиради. Бу гормонлар етишмаганда таъм ва хид сезиш, эшитиш бузилади. Глюкортикоидлар мия марказларидаги ахборот тахлилига таъсир этиши мумкин. Глюкокортикоидларнинг қондаги миқдори махсус механизмлар туфайли нисбатан барқарор сақланади: гипоталамуснинг гипофизотроп соҳасида рилизинг – гормон ажралиб, қон орқали аденогипофизга етиб келади. Унинг таъсирида адренокортикотроп гормон қонга ўтиб, буйрак усти безининг пўстлоқ қисмига таъсир қилади. Натижада глюкокортикоиднинг қондаги миқдори ошади. Агар глюкокортикоидларнинг миқдори сезиларли даражада кўпайса, қайтар алоқа тамойили бўйича адренокортикотроприлизинг – гормоннинг ажралиши, адренокорти-котроп гормоннинг қонга ўтиши камаяди, бу ўз

навбатида глюкортикоидларнинг қондаги миқдорини камайтиради. Глюкортикоидларнинг қонга ўтиши организм хаддан ташқари кучли таъсиротлар остида қолганда (стресс холатларда) кескин ўзгаради. Г.Селье бўйича бу уч босқичдан – хавотирланиш, чидаш ва мадорсизланишдан иборат. Биринчи ва иккинчи босқичларда буйрак усти безлари глюкокортикоидларни кўп миқдорда синтезлаб, эхтиёжни қондириб туради. Стресс таъсири давом этаверса, мадорсизланиш босқичи ривожланиши мумкин. Бу вақтда буйрак усти безларида кортикоидлар захираси тугайди, безнинг пўстлоқ қисми емирилади. Организмга ташқариидан глюкортикоидлар киритилган тақдирдагина аҳвол енгиллашади. Глюкокортикоидлар секрециясининг кучайиши ёки сусайиши организмда жиддий ўзгаришларга олиб келади. қонда кортизолнинг кўпайиб кетиши гипергликемияга, семириб кетишга, қон босимининг ошишига, шиш пайдо бўлишига ва бошқа ўзгаришларга олиб келади. Бу гормонларнинг етишмовчилиги Аддисон касаллигига олиб келади. Тери қорайиб, жез рангини олади, скелет ва юрак мушаклари қувватдан кетади, одам салга чарчаб қолади, юқумли хасталикларга чалинадиган бўлиб қолди. Минералокортиноидлар га альдостерон, кортикостерон, дезоксикортикостерон киради. Альдостерон буйрак найчаларида натрий ва хлорнинг қайта сўрилишини ошириб, шу йўл билан қонда, ва тўқималараро суюқликда натрий хлориднинг миқдорини кўпайтиради. Сўлак, тер, ичак шираси таркибида ажраладиган натрий миқдорини камайтиради. қон ва тўқималарда натрийнинг кўпайиши, осмотик босимни кўтаради, натижада сув организмда тўпланиб қолади, қоннинг хажми кўпаяди, артериал қон босими ортади. Атриал натрий уретик пептид гормон альдостеронга нисбатан қарама қарши таъсир кўрсатади. Номидан кўриниб турибдики, бу модда юрак бўлмаларида синтезланиб, сийдик таркибида натрий ажралишини кўпайтиради. Бу гормон тўқима гормонларидан бири.

Минералокортикоидлар етишмовчилигида организм натрийни кўплаб йўқотиши сабабли халок бўлиши мумкин. Буйрак усти бези олиб ташланган организмга альдостерон ва натрий киритилмаса у тез кунда халок бўлади. Минералокортикоидларнинг бездан қонга ўтиши организмда натрий ва калий миқдорига боғлиқ. Натрий миқдорининг кўпайиши минералокортикоидлар чиқарилишини тормозлайди, натрий оз бўлса, гормоннинг қондаги миқдори кўпаяди. Калий ионлари қарама-қарши таъсирга эга. Минералокортикоидлар, хусусан альдестерон секрецияси ренин – ангиотензин орқали бошқарилади. Ренин нефронларнинг эфферент томирлари деворида учрайдиган юкста - гломеруляр ҳужайраларда синтезланади. У қон плазмасидаги пептид ангиотензин I га таъсир қилиб, ундан ангиотентиз II ҳосил қилади. Ангиотензин II альдостерон секреция - сини тезлаштирадиган энг кучли модда. Ренин-ангиотензин тизими фаоллигининг кучайиши альдостерон миқдорини кўпайтиради. Буйрак усти безлари пўстлоқ моддасининг жинсий гормонлари организм ривожланишини эмбрион давридаёқ ишлаб чиқарила бошлайди ва хомиланинг ўғил ёки қизлиги бўйича шаклланишини идора қилади. Пўстлоқ моддасининг турли соҳасида туғма ёки орттирилган ўсма пайдо бўлганда одамнинг жинсидан катъий назар, эркак жинсий гормонлари – андрогенларнинг син-тези тезлашади. Натижада аёл генотипли бўлган болаларда сохта гермофродитизм (жинсий аъзолар эркак жинсий аъзоларига ўхшаб кетади, бачадон, тухумдонлар, сут безлари етарлича ривожланмайди). Эркак генотипи бўлган болаларда андорогенларнинг ортиқча - лиги бўйнинг барвақт ўсишига, гениталийнинг катталашувига, маякларнинг етилмай қолишига, сперматогенез бўлмаслиги, иккиламчи жинсий белгилар, жинсий майл, эрекция кабиларнинг кеч пайдо бўлишига олиб келади. Катта ёшдаги аёлларда буйрак усти безлари пўстлоқ моддаси фаолиятининг бузилиши таъсирида овоз да ғ аллашади, соқол-мўйлов чиқади, тери ости тўқималарида ёғ камаяди ва бошқа иккиламчи жинсий белгилар

пайдо бўлади. Катта ёшдаги эркакда аёлга хос икиламчи жинсий белгилар ( феминизация ходисаси ) пайдо бўлади. Буйрак усти безининг мағиз қаватини ташкил қилувчи ҳужайралар калий бихромат билан яхши бўялганидан хромофин ҳужайралар деб аталади. Хромофин ҳужайралар икки хил бўлиб, бири адреналин, иккинчиси норадреналин ишлаб чиқаради. Гормон синтезловчи ҳужайралар С А Тнинг ўзгариб кетган постганглионар нейронларидир. Уларни С А Тнинг преганглионар толалари бевосита нервлайди. Хромофин ҳужайралар гавданинг бошқа қисмларида ҳам учрайди. Улар симпатик асаб лар сингари адреналинга яқин физиологик фаол модда ишлаб чиқаргани учун симпатик- адреналин тизимга киритилади. Ёши улуғ одамда буйрак усти безини мағиз қаватида ишлаб чиқариладиган катехоламинларнинг 70-90% ни адреналин ташкил қилади. С А Т нинг охирларида ажралувчи катехоламинларнинг асосий қисмини норадреналин ташкил қилади. Бу гормон бош миянинг турли қисмларида ҳам синтезланиб медиатор ролини бажаради. Катехоламин гормонлар биринчидан кўндаланг -тарғил ва силлиқ му шак ларнинг тонуси ва қисқаришига таъсир қилади, икинчидан, ё ғ лар ва углеводлар алмашинувида иштирок қилади. Адреналин қонда глюкоза миқдорини кўпайиши тезлаштиради. Бу жигарда гликоген парчаланишини тезлашишининг натижасидир. Норадреналин қондаги глюкоза миқдорига кам таъсир қилади. Адреналин энг кучли контринсуляр (яъни инсулинга қарши) гормон бўлиб, қондаги глюкоза миқдорини бошқаришда муҳим аҳамиятига эга. Адреналин ва норадреналин ёғ тўқимасида ёғнинг парчаланишини тезлаштириб, қонда эркин ёғ кислоталар миқдорини оширади. Ёғ кислоталар энергия манбаи сифатида сарфланади. Адреналин таъсирида катта ёшли одамнинг асосий модда алмашинуви 1,3 марта атрофида, чақалоқларда эса 4 мартага яқин тезлашади. Бундай термоген самара норадреналинда ҳам кузатилади.

Катехоламинлар юрак-томир тизимига кучли таъсир қилади. Норадреналин бош мия томирларидан ташқари ҳамма томирларнинг силлиқ му шак толаларини қўзғатиб, торайтиради. Адреналин баъзи қон томирларни, масалан, тери қон томирларини торайтириб, бошқа қон томирларни (скелет му шак лар томирларини) кенгайтиради. Адреналин ва норадреналин организмдан ажратиб олинган юракка мусбат хронотроп ва инотроп таъсир кўрсатади. Аммо бутун организмда бу катехоламинларнинг юракка кўрсатадиган таъсирида фарқ бор. Организмга киритилган норадреналин юрак қисқаришини тезлаштирмайди, аксинча брадикардия пайдо қилади. Бу адашган асаб нинг рефлектор қўзғалишининг натижаси бўлса керак, чунки атропин юборилганда норадреналин брадикардияга олиб келмайди. қ онда норадреналиннинг кўпайиши систолик ва диастолик артериал қон босимини оширади. Адреналин таъсирида фақат систолик босим ошиб, диастолик босим ўзгармайди ёки аксинча, пасаяди. Адреналин ва норадреналин нафас олишни чуқурлаштириб, бронхларни кенгайтиради. Одатда, булар овқат хазм қилиш тизими аъзоларининг силлиқ му шак ларини бўшаштиради, аммо бошқа аъзолардаги силлиқ му шак ларга (талоқ қобиғи, тери тукларини кўтарувчи му шак лар, қорачиқни кенгайтирувчи му шак ларга) кўзгатувчан таъсир қилади. Адреналин М В Т фаолиятини рағбатлантиради, унинг таъсирида одамнинг диққат-эътибори, ақлий қобилияти яхшиланади. Тинч холатда буйрак усти безидан адреналин ва норадреналин ажралиши унча кўп эмас, фақат С А Т қўзғалганда уларнинг қондаги миқдори кўпаяди. Буни стресс холатларда яққол кўриш мумкин. Қалқонсимон без . Бу ички секреция безлари орасида энг каттаси бўлиб (15-30г), ҳар хил диаметрли фолликуллардан ташкил топган. Фолликулларнинг ички юзаси кубик эпителиал ҳужайралар билан қопланган. Бу ҳужайраларнинг асосий хусусияти қондаги йодни кимёвий ва электрик градиентга қарши ажратиб олиб, уни гормонал фаол органик моддаларга

айлантиришдан иборат. Безнинг асосий гормонлари тироксин ва трийодтиронин фолликулалар эпителийи ишлаган коллоиднинг таркибида бўлади. Фолликулалар атрофида тиреокальцитонини синтезловчи парафолликуляр ҳужайралар жойлашган. Фоликуллар атрофидаги бўшлиқдан жуда кўп капиллярлар ўтади. Бу капиллярлар орқали безга гормонларни синтезланиши учун зарур бўлган моддалар етказилиб, тайёр гормон қонга чиқарилади. қ алқонсимон без гормонлар йод ва тирозин аминокислотасидан синтезланади. қ он плазма си даги йоднинг 90-95% тероксин таркибида бўлади. Тиреоид гормонларнинг фақат 0,1% плазмада эркин, қолган қисми оқсилларга боғлиқ холда бўл ади . Физиологик фалликга эркин тироксин эга бўлади. Тиреоид гормонлар кўплаб метоболик жараёнларни ўзгартириб, тўқималарнинг ўсиши ва етилишига таъсир қилади. Картикоид ва тиреоид гормонлар организмнинг муҳит ўзгаришларига хусусан, мавсумий ўзгаришларига мослашишини таъминлайди. Бу гормонлар организмга юборилганда асосий модда алмашуви ошади, кислород сарфланиши ва карбонат ангидрид чиқариши кўпаяди. Гормонлар митохондрияларидаги оксидланиш ва оксидланишли фосфорланиш жараёнига бевосита таъсир қилади. Ҳужайраларда оқсил синтези тезлашиб, ёғ ва углеводлар кўпроқ парчаланади. Тиреоид гормонлар тўқималарнинг катехоламинларига нисбатан сезгирлигини оширади. Бу гормонлар миқдори қонда кўпайса, адреналин ва норадреналининг жуда ҳам озгинаси периферик қон томирларини торайтириб, артериал қон босимини оширади. Қ алқонсимон без фаолиятининг хаддан ташқари кучайиб кетиши тиреотоксикоз га олиб келади ва организмда қуйидаги ўзгаришлар рўй беради: 1) МАТ қўзғалувчанлиги ошади одам сержахл бўлиб қолади, бехуда безовталанади, йиғлайди, уйқуси бузилади; 2) қўлларида титраш (тремор) пайдо бўлади; 3) тахикардия рўй бериб, артериал қон босими кўтарилади; 4)

нафас ўзгаради, ўпканинг дақиқалик ҳаво алмашинуви (вентиляцияси) кўпаяди; 5) меъда-ичак тизимининг ҳаракатлари кучаяди; 6) кўз ёриғи ва қорачиқ кен - гаяди ҳамда кўз чақчаяди. Қалқонсимон без болалик давриданоқ суст ишлаганда кретинизм рўй беради. Кретинларнинг бўйи ўсмай қолади, гавда нисбатлари ўзгаради, яъни қўл-оёқлари калта, боши катта бўлади, балоғатга етиш тўхтайди, рухий ривожланишдан орқада қолади. Тили оғзига сиғмай оғзидан чиқиб туради. Бу микседема (шилимшиқ шиш) белгиларидан биридир. Микседема вояга етган одамнинг қалқонсимон бези суст ишлаганда кузатиладиган холат. Унинг кўпгина белгилари тиретоксикоз аломатларининг тескариси. Микседемага учраганларнинг асосий модда алмашинуви 30-40% га секинлашиб кетади. Тана ҳарорати пасаяди, брадикардия, гипотония кузатилади. Оқсиллар алмашинуви бузилиши натижасида аъзо ва тўқималарнинг ҳужайрааро бўшлиқларида альбумин ва муцин миқдори кўпайиб, бу ердаги суюқликнинг онкотик босими ошиб кетади. Натижада тўқималарда сув йиғилади, «шилимшиқ шиш» пайдо бўлади. Кретин хасталигига учраган боланинг тили шишиб кетиш сабабли оғзига сиғмай қолади. М А Т фаолияти бузилиши натижасида микседема касалига учраганларнинг фикр юритиши ва сўзлаши қийинлашади, унга хеч нарсага иштиёқ бўлмайди. Бошқа эндокрин безлар, хусусан жинсий безлар фаолияти бузилади. Тиреоид гормонларнинг қондаги миқдори барқарорлигини гипофизнинг тиреотроп гормони таъминлайди. Треотроп гормоннинг қонга ўтиш тезлиги, ўз навбатида, рилизининг гормонларининг фаоллигига боғлиқ. Тиреотроп гормонларини қондаги миқдори камайса ёки организмнинг бу гормонларга эхтиёжи ошса, масалан, организмга совуқ таъсир қилганда, гипоталамуснинг гипофизотроп соҳасидан тиреотропин – рилизинг гормоннинг аденогипофизга ўтиши тезлашади , қ онда тиретроп гормон миқдори ошиб, фолликуллардан тиреоид гормонларининг қонга ўтиши тезлашади. Агар трийодтиронин ва тироксиннинг қондаги миқдори ошса, рилизинг гормоннинг фаоллиги пасаяди, тиретропин миқдори ҳам камаяди, натижада

қалқонсимон без гормонларининг қондаги миқдори камаяди. Демак, қалқонсимон без фаоллиятини бошқаришда ҳам манфий қайтар алоқа тамойили муҳим рол ўйнайди. Қ алқонсимон олд безлари. Кальций ва фосфор мувозанатни сақлашда витамин Д билан бир қаторда яна икки гормон – паратгормон ва кальцитонин қатнашади. Паратгормон қалқонсимон бези олди безларида, кальцитонин эса қалқонсимон безнинг махсус с -ҳужайрасида синтезланади. Паратгормон мол. массаси 8,5м и н г га тенг , к альцитон ин – 3,6 минг га тенг оқсил модда лар. П аратгормон , биринчидан остеобластларнинг фаоллигини кучайтириб, суякдан кальций ва фосфор ажралиб чиқишини тезлаштиради. Иккинчидан, у буйракларда реабсорбцияни кучайтиради. Витамин Д нинг миқдори етарли бўлганда паратгормон ичакда кальций сўрилишини ҳам тезлаштиради. Натижада қонда доимий (0,1г/л ёки 3ммоль/л) бўлган кальций миқдори кўпаяди. Фосфорнинг қондаги миқдори парадгормон таъсирида унчалик ўзгармайди. Калцитонин паратгормоннинг антогоности бўлиб, қонда Ca 2+ миқдорини камайтиради. Бу суякларда кальций ажралишининг сусайиши натижасида хисобланади. Калцитонин меъданинг пилорик қисмида сентезланадиган ва меъда сикрециясининг жуда кучли стимулятори хисоблан ган гастрин гормонининг қонга ўтишини тозмозлайди. Паратгормон етишмовчилиги қонда кальций миқдорини камайтиради. Калций миқдори 0,08г/л га тушиб қолса тетания рўй беради. Скелет му шак ларнинг қўзғалувчанлиги ошиб, улар кучсиз таъсуротга тоник қисқариш билан жавоб беради. Нафас му шак лари кучли тоник қисқариш холатига ўтганда, одам халок бўлиши мумкин. Гиперпаратиреозда кальцийнинг қондаги миқдори кўпаяди. Кальций миқдори 0,17г/л дан ошиб кетса, одамнинг юраги тўхтаб ўлиши мумкин. Меъда ости бези. Бу безнинг асосий қисми овқат хазмида иштирок этувчи шира ишлаб чиқаради. Бу ишни бажарувчи экзокрин тўқима орасида махсус эндокрин ҳужайралар – Ланггерганс оролчалари жойлашган. Улардаги  -

ҳужайралар глюкагон  -ҳужайралар инсулин ажратади, дельта - ҳужайралар соматостатинларни синтезлайди. Гипоталамик соматостатин гипофизда ўсиш гормони ажралишини тормозлайди. Бундан ташқари, соматостатин инсулин, глюкагон ва гастроинтестинал гормонларнинг қонга ўтишини тормозлайди. МАТ нинг фаолиятида соматостатин медиатор ролини ҳам бажаради. Инсулин ва глюкагон организмида углеводлар алмашинувини бошқарувчи асосий гормонлар хисобланади. Инсулиннинг молекуляр массаси 6минга тенг бўлган оқсил. У бир-бирига параллел бўлган иккита дисульфид кўприкчалар ёрдамида боғланган икки полипептиддан иборат. Глюкагон молекуляр массаси 3,5минг дан иборат бўлган полипеп - тиддир.Инсулин қонда глюкоза миқдорини камайтирувчи ягона гормон. Глюкозанинг қондаги миқдори 0,8-1,0г/л (4,4- 6,6ммоль/л) бўлади. Бу миқдорнинг ошиши қандли диабетга олиб келади. Бунинг асосий сабаби инсулин етишмовчилиги хисобланади. Глюкоза миқдори қонда 1,8г/л дан ошиб кетса, сийдик билан чика бошлайди. Нефрон каналчаларида тўлиқ реабсорбцияга учрамаган глюкоза охирги сийдик хажми ошишига сабаб бўлади. Организмга ташқаридан инсулин критилса, қондаги глюкоза миқдорини камайишининг сабаби: 1) инсулин глюкозани скелет мушаклари, ёғ тўқимаси ва миокард ҳужайраларига ўтишини енгиллаштиради ва ҳужайраларда глюкоза алмашинувини тезлаштиради; 2) жигарда гликоген ҳосил бўлишини рағбатлайди; 3) аминокислоталардан глюкоза синтезланишини (глюқонеогенезни) секинлаштиради. Инсулин ёғ алмашинувга ҳам таъсир қилиб, қондан эркин ёғ кислоталарини жигар ва ёғ тўқимасига ўтишини, триглицерид шаклида жамғарилишини амалга оширади. Ҳужайра мембранасида жойлашган махсус рецептор инсулинни ҳужайра ичига киришини таъминлайди. У оқсил тузилма бўлиб, бир жуфт б ва бир жуфт в қисмлардан ташкил топган; б -қисми мембрананинг ташқи томонида туриб, инсулинни танийди ва у билан боғланади, в –қисми эса ҳужайра ичига киришини таъминлайди. Протоплазмада инсулин–рецептор бирикма парчаланади, рецептор мембранадан ўз жойига қайтади. Инсулин эса

энзимлар фаоллигини кучайтириб, биологик таъсир ўтказади. Бу таъсир кўп қ иррали, яъни ДНК, оқсил, ёғ синтезлаш, модда алмашинувини кўп жараёнларига аралашишдан иборат. Инсулин ҳужайралар бўлинишини тезлаштириш, яъни митоген таъсирига эга. Унинг бу таъсири жигарда ўсиш гормонига боғлиқ бўлган соматомедин синтезининг тезлашиши натижаси хисобланади. Глюкогон жигарда гликогеннинг глюкозага парчаланишини тезлаштиради. Шу билан бирга у глюкозани бошқа моддалардан, масалан аминокислоталардан синтезла - нишини кучайтиради. Натижада қонда глюкоза миқдори ошиб кетади. Бу гормоннинг ҳам ёғ алмашинувига таъсири бор. Глюкагон жигарда ёғ кислоталарниниг оксидланишини тезлаштиради ва кўп миқдорда кетонлар ҳосил бўлишига олиб келади. Инсулин ва глюкагон қонга ўтиш тезлиги қондаги глюкоза м и кдорига боғлиқ. Бу миқдорни ошқозон ости безидаги рецепторлар « ў лчайди» ва олинган маълумот асосида в-ҳужайраларда инсулин синтези бевосита ўзгартирилади. Глюкагон секрециясини бошқаришда иштирок қиладиган рецепторлар гипоталамусда бўлиб, улар қонда глюкоза миқдори камайганини сезади. Бу рецепторлар таъсирида гипоталамусдан троп гормон қонга кўплаб ўта бошлайди, у ўз навбатида, глюкагон секрециясини оширади, натижада қонда глюкоза нинг миқдори кўпаяди. Троп гормон ролини ўсиш гормони бажаради деган таҳмин бор. Соматостатин глюкагонни қонга ўтишини секинлаштиради. Асаб тизими меьда ости бези ички секрециясига бевосита таьсир кўрсатади. Адашган асаб инсулин секрецияисини кучайтиради, симпатик асаб эса бу жараённи тормозлайди. Глюкагоннинг қондаги миқдори С А Т таъсирида кўпаяди . Эпифиз . Бу без одамда диаметри 3-4мм га тенг бўлиб, бош мия марказида, учинчи қоринча тубида жойлашган, мелотонин гормонини синтезлайди. Мелатонин бошқа бир биоген амин - серотониндан ҳосил

бўлиб, пигмент алмашинувини, жинсий фаолиятни, кеча-кундузлик ва фаоллик ритмларини, ҳужайралар бўлинишини ва ривожланишини бошқаришда иштирок қилади. Малатонин эпифиздан ташқари хазм тизимидаги апудоцитларда, томирлар эндотелий и да, буйрак усти бези пўстлоқ қисмида, миячанинг Пуркинье ҳ ужайраларида, симпатик тугунларида ҳам синтезланади. Мелатонин кўзнинг тўр пардасида ҳам топилган. Тўр пардада гормоннинг миқдори камайиб кетса, одамнинг рангларини ажратиш қобилияти бузилади. Мелатонин уйқу келтириш қобилиятига ҳам эга. Бир неча томчи гормон эритмаси мушук бурнига томизилганда 70 - 100 дақиқа давом этувчи чуқур уйқу кузаталади. Мелатонин ҳужайралар бўлинишини секинлаштириб, ўсмага қарши таъсир кўрсатади. Мелатонин гипофиздан гонадотроп гормонларнинг қонга ўтишини секинлаштиради. Шу сабабли унинг қондаги миқдори кўпайиб кетса балоғатга етиш чўзилиб кетади. Гормоннинг етишмовчилигида эса жинсий ривожланиш тезлашади. Айрисимон без (тимус ) . Бу без иммун тизимининг марказий аъзоси бўлиб, эндокрин фаолият ҳам кўрсатади. Бу без тўқимасидан бир қанча пептид ва оқсил табиатли физиологик моддалар олинган. Уларга лимфоцитларни рағбатлантирувчи гормон, тимозин, тимин, тимотоксин ва бошқалар киради. Бу моддалар иммунитетнинг турли омилларига, лимфопоэзга, асаб – му шак ўтказувчанлигига таъсир қилади. Аммо уларни чин гормон хисоблаб бўлмайди. Тимуснинг физиологик фаол моддалари билан тироксин, жинсий гормонлар, адренокортикотроп гормонлар ўртасида қарама–қарши муносабатлар бор. ўсиш гормонига эса тимус гормонлари кўмакдош. Демак, тимус иммун тизими ва ички секреция безлари фаолиятини монандлаштириб турувчи аъзо. Тўқима гормонлари. Ҳозирги пайтда тўқима ва аъзоларда 50 хилга яқин гормонни синтезлаш қобалиятига эга бўлган ҳужайралар топилган. Бу ҳужайраларнинг кўп қисми хазм тизими аъзоларида, ўпка, буйрак, юрак ва бошқа эндокрин тизимига кирмайдиган аъзоларда учрайди. Гормон

синтезловчи ҳужайраларни махсус иммуногистокимёвий усуллар ёрдамида аниқланади. Бу ҳужайралар биоген аминларнинг ўтмишдошларини карбоксилсизлантириш ва уларнинг қолдиғидан пептид гормонларини синтезлаш қобилиятига эга. Бу ҳужайралар АПУД-тизимни ташкил қилади. Апудоцитлар синтезлайдиган гормонлар жуда кўп. Улар серотонин, секретин, мотилин ва бошқа моддаларни ишлаб чиқаради. Демак, гормонлар фақат махсус эндокрин безлардагина эмас, балки аъзо ва тўқималарда ҳам синтезланиши мумкин. Бу борада хазм тизимининг фаоллиги юқори, ундан апудоцитлар 20 тур гормон ишлаб чикаради. Бу гормонлар энг аввало хазм аъзолари фаолиятини бошқаришда муҳим роль ўйнайди. Бундан ташқари, хазм тизими гормонлари умумий модда алмашинувини назорат қилишда ҳам иштирок қилади. Бу гормонларнинг аҳамияти ниҳоятда катта. Уларни асосан ингичка ичак шиллиқ пардасидаги ҳужайраларда синтезланади, шу туфайли уларнинг энтерин тизими гормонлари гуруҳига бирлаштиради. Уларни яна гастроинтестинал гормонлар, деб айтилади. Энтерин тизими гормонлар и . Секретинни 1902 йилда ингилиз олимлари Бейлисс ва Стиарлинг кашф этганлар. Гормон атамаси илк бор секретинга нисбатан ишлатилган. Секретинни ўн икки бармоқ ичакнинг шиллиқ пардасидаги махсус ҳужайралар синтезлайди. Молекуляр массаси 3035 га тенг, молекуласи 27 аминокислота қолдиғидан ташкил топган. Гормоннинг қонга ўтиши учун ў н икки бармоқ ичакка меъдадан хлорид кислота ўтиб, ундаги рН ни 4,5 дан пастга тушириши керак. Секретин таъсирида меъда ости безидан шира ажралиши кескин кўпаяди, шира таркибидаги бикарбо-натлар миқдори ортади. Бундан ташқари, бу гормон ўт- софро ва ингичка ичак шираси билан сув ва тузлар ажралишини кўпайтиради. Секретин таъсирида меъда безларида энзимлар ажралиши кўпайса, айни вақтда хлорид кислота секрецияси тўхтайди. У хазм тизими аъзоларининг силлиқ му шак лари фаолиятини ҳам тормозлайди. Ингичка

ичакнинг шиллиқ пардасидаги энтероцитларнинг бўлиниши ва уларда инвертаза ва мальтаза энзимлари сентезланиши сектерин таъсирида тезлашади. Секретин юракдан томирларга чиқадиган қон миқдорини, сийдик хажмини ва ундаги натрий, калий катионлари ва бикарбонатлар миқдорини оширади. Холецистокинин (панкреозимин) ҳам асосан хазм тизими аъзоларининг секретор ва мотор фаолиятларини бошқаришда иштирок қиладиган гастроинтестинал гормон. Бу гормон энг аввало ўт пуфагини қисқартиради, ундаги ўтни ўн икки бармоқ ичакка чиқаради, меъда ости безидан энзимлар ажралишини кучайтиради. Холецистокинин меъда ҳаракатларини тормозлаб, ичак ҳаракатларини яхшилайди. Унинг таъсирида Лангерганс оролчаларидан инсулин ва глюкагон ажралиши тезлашади. Холецистокинин ўн икки бармоқ ичакдан ташқари марказий ва периферик нейронларда ҳам синтезланади. Буни синтезловчи нейронлар катта ярим шарлар пўстлоғида, лимбик тизим ва гипофизнинг орқа бўлагида кўпроқ учрайди. М А Т даги холецистокинин иштахани бошқаришда иштирок этади. Бош мия қоринчаларига бу гормонни киритилса ҳайвонларда тўйиш хисси пайдо бўлади. Холецистокинин медиатор вазифасини ҳам бажаради. Гастрин меъданинг пилорик қисмида синтезланиб, қон орқали меъда безлари фаолиятини рағбатлантирадиган гормон. Унинг қонга ўтиши учун пилорус шиллиқ пардасига кимёвий ва механик таъсириротлар берилиши керак. Кимёвий моддалардан оқсилнинг парчаланиш маҳсулотлари ва овқатнинг экстрактив моддалари гастринни эркин холга ўтишини анча тезлаштиради. Пилорик кисмдаги овқат ва шира аралашмасида (химусда) хлорид кислота миқдорининг кўпайиб кетиши гастрин инкрециясини тормозлайди. Одам қонидаги гормон лар дан 17 аминокислотадан ташкил топган ва молекуляр массаси 7 минг бўлгани асосийси хисобланади. Меъда безларини ташкил қилувчи ҳужайралардан: қопловчи ҳужайраларга секретин энг кучли, асосий ҳужайраларга ўртача ва қўшимча ҳужайраларга кучсиз таъсири қилади. Демак, гормон киритилгандан кейин йиғилган меъда

ширасида хлорид кислотанинг миқдори анча кўп бўлади. Гастрин меъда ҳаракатларини кучайтиради, меъда ости безидан энзимлар ажралишини тезлаштиради. Унинг таъсирида ўт-сарфо миқдори ҳам кўпаяди. Гастрин ингичка ичакда глюкоза, натрий ва сув сўрилишини тормозлайди. Бошқа тўқималарининг гормонлари (физиологик фаол аминлар ва пептидлар). Серотонин бош миянинг баъзи қисмларидаги асаб охирларида ажраладиган модда. Уни ичакдаги энтерохроммофин ҳужайралар ҳам синтезлайди. Тромбоцитлар таркибида учрайдиган серотонин қон томирларни торайтириб, жарохатланган томирдан қон оқишини секинлаштиради. Бу модданинг хулқ-атвор шаклланишига даҳли бор. Мия тузилмаларида серотонин миқдорининг камайиб кетиши депрессияга олиб келади . Гистамин гистидиндан ҳосил бўлади ва аллергик реакцияларни пайдо қилади. Унинг таъсирида нафас олиш йўлларидаги силлиқ му шак лар қисқаради, бронх ва бронхиолалар торайиб, нафас олиш қийинлашади. Терининг қон томирларини кенгайтиради ва капиллярлар деворининг ўтказувчанлигини кучайтиради. Гистамин гипофиз ва гипоталамусда ҳам учрайди, бу ерда у медиатор вазифасини бажаради. Гистамин таъсирида меъда безлари хлорид кислота ажратишни кескин оширади. Кининлар кининогендан келиб чиққан. Кининогенни кининга айланиши учун калликреин энзими зарур. Бу энзимни хазм безлари, хусусан сўлак безлари ажратади. Калликреин қон плазмасининг б-глобулин бўлган кининогенни парчалаб, полипептид каллидин ҳосил қилади. Каллидин тезда брадикинин га айланиш қобилиятига эга. Кал-лидин ва брадикинин қон томирларни сезиларли даражада кенгайтиради ва капиллярлар ўтказувчанлигини оширади. Бу пептидларни тўқима киназалари тез парчалайди. Шу сабабли, уларнинг таъсири фақат бир неча дақиқа давом этади. Кининларни 9-11 аминокислоталар қолдиғидан ташкил топган ва тузилиши бир-бирига яқин пептидлар ташкил қилади. Брадикинин иссиқ

шароитда тери томирларини кенгайтириб, тер ажралишини кўпайтиради ва тана ҳарорати барқарорлигини сақлашда иштирок қилади. Простагландинлар ҳамма ҳ ужайраларнинг мембранасида учрайдиган арахидон кислотасидан синтезланади ва турли жараёнларга таъсир қилади. Проастагландинлар биринчи марта уруғ суюқлигида топилган, аммо уларни организмдаги деярли ҳамма ҳ ужайралар ишлаб чикариши мумкин. Простагландин А, простагландин Е ва проста - гландин Г каби турлари мавжуд. Булардан келиб чиққан тромбаксин ва протациклинлар ҳам физиологик фаолликга эга. Простагландинлар томирларни кенгайтириб, артериал қон босимини пасайтиради. Бундан ташқари, ажралаётган сийдик хажмини ва сийдикдаги натрий миқдорини кўпайтиради. Ҳаво йўлларидаги силлиқ му шак лар ҳам простаглан-динлар таъсирида бўшашади, бронхлар кенгаяди. Аммо бачадон ва меъда-ичак тизими аъзоларидаги силлиқ му шак лар простагландинлар таъсирида қисқаради. Меъда безлари простагландинлар таъсирида шира таркибида хлорид кислота ажратишни камайтиради. Натижада меъдада пептик яралар пайдо бўлиши хавфи камаяди. Простагландинлар баъзи бир эндокрин безларда, масалан буйрак усти безларининг пўстлоқ қаватида ва қалқонсимон безда гормонларнинг сиетезланишини тезлаштиради. Простагландинлар қон ивишига ҳам сезиларли таъсир к ў рсатади. Простациклин томирларни кенгайтиради ва тромбоцитлар агрегациясини (ғуж бўлиб, бир-бирига ёпишишини) тормозлайди. Натижада жароҳатланган томирлардан қон оқиши вақти узаяди. Тромбоксин эса томирларни торайтириб, тромбоцитлар агрегациясини тезлаштиради, бинобарин қон оқиш вақти камаяди. Простагландинлар тана ҳароратини ошириш қобилиятига эга. Шунинг учун уларнинг синтезини тормозловчи моддалар, масалан аспирин иситмани туширади. Р субстанция, энкефалин ва эндорфинлар оғриқни сезиш, умаман хиссиётлар шаклланишида муҳим роль ўйнайди. Р субстанция оғриқни кучайтирадиган ва ўзгартирадиган модда. Ташқаридан организмга

киритилган Р модда қон томирларни кенгайтиради, қон томирлардан бошқа аъзолардаги силлиқ му шак ларнинг қисқаришига олиб келади. Булардан ташқарии, сўлак, меъда ости бези шираси ва ўт-сафро ажралишини тезлаштиради. Энкефалин ва эндорфинлар эса организмнинг ўзи синтезлайдиган наркотикларидир. Ташқаридан киритилган морфинга (кўкноридан олинадиган дори) ўхшаб, бу моддалар оғриқ сезгисини камайтиради. Бундан ташқари, бу эндоген опиатлар қора дори юзага келтирадиган хиссиёт – кайф шаклланишини ҳам таъминлайди. Аммо одам уларга ўрганиб қолмайди. Соғлом организмнинг оғриқни сезмаслиги оғриқни пайдо қилувчи ва оғриқни йўқотиб турувчи тизимларининг мувозанатда бўлишига боғлиқ. Эндорфинларни аъзоларда ишлаб чиқарилишини баъзи таъсирларда масалан, игна санчиш кўпайтиради. Буйракларнинг юкстагломеруляр аппаратида синтезланадиган эритропоэтинни, тимуснинг гуморал омиллари ва шу каби бошқа модаларини ҳам тўқима гормонларига қўшиш мумкин.

Адабиётлар: 1. Клиническая фармакология, под ред. В.Г. Кукеса, М.1991 г. 2. Основы клинической фармакологии и рациональной фармакотерапии, М.2002 г. 3. Харкевич Д.А.Азизова С.С., Махсумов М.Н. ва бошқаларнинг «Фармакология» уқув адабиётлари 4. Лепахин В.К. и др. «Клиническая фармакология», М. 1988 г. 5. Маматов Ю ва бошқалар «Клиническая фармакология», Т.2002 й.

Похожие

Ички секреция безлари ва уларнинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Ички муҳит физиологияси

Ҳазм безлари жигар, ошқозон ости безлари

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Хавфли ва заиф даврлар назарияси. Одам саломатлигига хавфли даврларнинг таъсири