Гидростатика - Медицина - Рефераты

Гидростатика

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Гидростатика Режа 1. Гидромеханик жараёнлар 2. Мувозанат ҳолатининг дифференциал тенгламаси 3. Гидростатиканинг асосий тенгламаси 4. Суюқлик ҳаракатини тафсилловчи асосий катталиклар

Гидромеханик жараёнларнинг моҳияти ҳақида маълумот берилади. Шу дарсда талабалар суюқлик мувозанат ҳолати шартлари ва гидростатиканинг асосий тенгламаси билан танишадилар, ҳамда бу тенгламанинг амалий аҳамияти ҳақида тушунча оладилар.

Гидромеханик жараёнлар Химия саноатининг барча тармоқларида суюқлик ва газларни узатиш, суюқликларни аралаштириш, ҳар хил жинсли газ ва суюқлик аралашмаларини ажратиш каби жараёнлар кўп учрайди. Бу жараёнларнинг тезлиги гидромеханика қонунлари билан ифодаланади. Гидромеханика қонунларини ва улардан амалда фойдаланиш усулларини гидравлика ўрганади. Гидравлика икки асосий қисмдан: суюқликларнинг мувозанат қонунларини ўрганадиган гидростатика ва суюқликларнинг ҳаракат қонунларини ўрганадиган гидродинамикадан ташкил топган. Суюқликлар оқувчанлик хусусиятига эга. Суюқлик гўё маълум ҳажмга эга, лекин шаклга эга эмас (қандай идишга солинса, ўша идиш шаклини олади), аммо суюқ масса ташқи кучлар бўлмаган шароитда, фақат молекуляр кучлар таъсири остида шар шаклини олади. Моддаларнинг суюқ ҳолати ўз табиатига кўра, газ ҳолат билан қаттиқ ҳолат ўртасидаги оралиқ ўринни эгаллайди. Суюқлик ва газларнинг ҳаракат тезликлари товуш тезлигидан паст бўлгани учун уларнинг ҳаракат қонунлари бир хил. Шунинг учун гидравликада суюқлик дейилганда газ ҳам, суюқлик ҳам тушунилади. Уларни бир-биридан ажратиш учун суюқликлар томчили, газлар эса эластик суюқлик деб қаралади. Суюқлик ва газлар қуйидаги хоссалари билан бир-бирига ўхшайди: 1) суюқликлар худди газлар каби маълум шаклга эга эмас, унинг физик хоссалари барча йўналишда бир хил, яъни изотропдир; 2) газларнинг қовушоқлиги кичик бўлиб, суюқликларникига яқинлашади; 3) критик температурадан юқори температурада суюқликлар билан газлар орасида фарқ йўқолади. Суюқликларнинг мувозанат ва ҳаракат қонунлари дифференциал тенгламалар билан ифодаланади.

Бошқа соҳаларда бўлгани каби, гидравликада ҳам назарий тадқиқотлар натижаларини соддалаштириш мақсадида идеал суюқлик моделидан фойдаланилади. Идеал суюқлик деб, босим ва температура таъсирида ўз ҳажмини ўзгартирмайдиган ёки сиқилмайдиган, ўзгармас зичликка эга бўлган ва ички ишқаланиши (қовушоқлиги) бўлмаган суюқликларга айтилади. Аслида эса, ҳар қандай суюқлик босим ёки температура таъсирида ўз ҳажмини ўзгартиради. Ҳар қандай суюқликда ички ишқаланиш кучлари ва қовушоқлик бўлади. Демак, ҳақиқатда табиатда идеал суюқлик бўлмайди, яъни барча суюқликлар реал суюқлиқдир. Аммо баъзи суюқликларнинг қовушоқлиги жуда кичик бўлади. Улар температура ва босим таъсирида ўз ҳажмини шу қадар кам ўзгартирадики, бу ўзгаришни амалда ҳисобга олмаса ҳам бўлади. Бундай суюқликлар шартли равишда идеал суюқликлар дейилади. Бу тушунча реал суюқлик қонунларини ўрганишни осонлаштиради. Эластик суюқликларнинг ҳажми температура ва босим таъсирида кескин ўзгаради. Мувозанат ҳолатининг дифференциал тенгламаси Бирор идишда тинч турган суюқликка оғирлик ва босим кучлари таъсир қилади. Бу кучларнинг ўзаро таъсирининг суюқлик ичида тақсимланиши Эйлер томонидан ишлаб чиқарилган дифференциал тенглама билан ифодаланади. Ушбу тенгламани келтириб чиқариш учун идишдаги суюқлик ҳажмидан кичкина параллепипед шаклидаги бўлакча олиб, фазовий координаталар системасида унга таъсир қилаётган кучларни кўрамиз ( - расм).

Параллепипеднинг ҳажмини dV, унинг х , y ва z координаталар ўқига параллел йўналган қирраларини dx, dy ва dz билан белгилаймиз. Параллепипедга таъсир қилаётган оғирлик кучи масса m билан эркин тушиш тезланиши g нинг кўпайтмасига тенг, яъни gdm. Гидростатик босим кучлари эса, гидростатик босимнинг шу қирралар юзаси кўпайтмасига тенг бўлиб, унинг қиймати координаталар ўқларига боғлиқ: р = f(x, y, z). Статиканинг асосий қоидасига мувофиқ, тинч ҳолатга турган кичкина ҳажмга таъсир қилаётган барча кучларнинг координаталар ўқларига нисбатан олинган проекцияларининг йиғиндиси нолга тенг, акс ҳолда суюқлик ҳаракатда бўлар эди.

Кучлар йиғиндисини z ўққа нисбатан проекциялаймиз. Оғирлик кучи z ўққа параллел ва унга қарама-қарши томонга йўналган, шунинг учун бу куч z ўққа манфий (-) ишора билан проекцияланади: -gdm = -g  dV = -  gdxdydz. Параллепипеднинг ҳажми: dV = dxdydz. Параллепипеднинг пастки қиррасига гидростатик босим нормал бўйича таъсир қилади ва унинг z ўққа нисбатан проекция pdxdy га тенг. Агар z ўқ бўйича бирор нуқтадаги гидростатик босимнинг ўзгариши dp/dz бўлса, dz қирранинг узунлигида бу босим га тенг бўлади. Бунда қарама- қарши (юқориги) қиррадаги гидростатик босим га тенг ва унинг z ўқ бўйича проекцияси: z ўққа тенг таъсир этувчи босим кучларининг проекцияси: z ўққа проекцияланган умумий кучларнинг йиҲидиси нолга тенг ёки: Параллепипеднинг ҳажми ҳеч қачон нолга тенг эмас, яъни dV = dxdydz  0. Шунинг учун

Оғирлик кучининг x ва у ўкларга нисбатан проекцияси нолга тенг, бу ўкларга фақат гидростатик босим таъсир қилади. Унинг х ўққа проекцияси: Қ авсни очиб, тегишли қисқартириш ишларини бажарсак: Худди шунингдек у ўқ учун: Шундай қилиб, кичкина параллепипеднинг мувозанат шарти қуйидаги тенгламалар системаси билан ифодаланади:

Бу тенгламалар системаси Эйлернинг мувозанат ҳолатининг дифференциал тенгламаси дейилади. Суюқликнинг исталган нуқтасидаги гидростатик ва оғирлик кучини аниқлаш учун бу тенгламалар системасини интеграллаш керак. Тенгламаларнинг интеграли гидростатиканинг асосий тенгламаси бўлиб, инженерлик ҳисоблаш ишларида кенг қўлланилади. Гидростатиканинг асосий тенгламаси ( ) тенгламалар системасидан кўриниб турибдики, тинч турган суюқликнинг исталган нуқтасидаги босимнинг х ва у ўқлар бўйича ўзгариши нолга тенг бўлиб, босим вертикал z ўқ бўйича ўзгаради. Шунинг учун хусусий ҳосила миқдорини билан алмаштирамиз, у ҳолда: Бундан Тенгламанинг чап ва ўнг қисмини  g га бўлиб, ишораларини ўзгартирамиз: Бир жинсли аниқ сиқилмайдиган суюқликларнинг зичлиги ўзгармас бўлгани учун Бу тенгламани интеграллаймиз, у ҳолда:

Бу тенгллама гидростатиканинг асосий тенгламаси дейилади. Тенгламада z - ихтиёрий горизонтал текисликка нисбатан олинган нуқтанинг баландлиги (нивелир баландлик) ёки геометрик напор, Р/  g - статик ёки пьезометрик босим кучи. Гидростатиканинг асосий тенгламасига мувофиқ, тинч турган суюқликнинг ҳар қандай нуқтасида нивелир баландлик ва статик босим кучларининг йиғиндиси ўзгармас миқдорга тенг. Нивелир баландлик ва статик босим кучи метр ҳисобида ифодаланади. Умумий ҳолда тенгламани қуйидагича ёзиш мумкин: Р 0 - тинч турган суюқлик сиртига таъсир қилаётган атмосфера босими. ( ) тенгламадан кўриниб турибдики, тинч турган бир жинсли суюқликнинг бир хил ҳажмида битта горизонтал текисликда жойлашган барча заррачалари бир хил гидростатик босим остида бўлади. Ҳар қайси нуқтадаги гидростатик босимнинг катталиги суюқлик устунининг баландлигига боғлиқ. ( ) тенглама Паскаль қонунининг бир кўринишидир, яъни бу формулага биноан, тинч ҳолатдаги суюқликнинг исталган нуқтасига таъсир этаётган ташқи босим суюқликнинг барча нуқталарига ўзгаришсиз узатилади. Суюқлик ҳаракатини тафсилловчи асосий катталиклар

Суюқликнинг ҳаракати тезлик, сарф ва бошқа катталиклар билан характерланади. Вақт бирлиги ичида оқиб ўтган суюқлик миқдори м 3 /соат, л/соат, л/с ва м 3 /с бирликларда ўлчанса ҳажмий сарф, агар кг/соат, кг/с да ўлчанса массавий сарф дейилади. Трубада оқаётган суюқликнинг тезлиги трубанинг деворларига яқинлашган сари камаяди, чунки суюқлик ҳаракати ишқаланиш кучи туфайли секинлашади ва суюқлик заррачалари деворга ёпишиб, қўзғалмас бўлиб қолади. Суюқлик заррачалари трубанинг ўртасида максимал тезлик билан ҳаракат қилади. Суюқликнинг ҳақиқий тезлигини ўлчаш қийин, чунки суюқлик заррачалари оқимнинг ҳар бир нуқтасида алоҳида тезликка эга бўлади. Шунинг учун заррачаларнинг тезлиги ўртача катталик билан аниқланади. Ҳажмий сарф миқдорининг труба кўндаланг кесимига нисбати ўртача тезлик дейилади:  = V/S, м/с; бу ерда V - ҳажмий сарф миқдори, м 3 /с; S - трубанинг кўндаланг кесими, м 2 . Юқоридаги тенгликдан: V =  . S, м 3 /с. Бу тенглик секундли сарф тенгламаси дейилади. Суюқликнинг массавий сарфи қуйидагича аниқланади: М =   S, кг/с бу ерда  - суюқликнинг массавий тезлиги, кг/(м 2 с). Труба ёки бошқа шаклдаги каналда суюқлик икки хил режимда, яъни ламинар ва тўлқинсимон (турбулент) режимда ҳаракат қилади. Оқимларнинг ҳаракат режимини биринчи бўлиб 1883 йилда инглиз физиги О. Рейнолдс

рангли эритмалар ёрдамида суюқликнинг икки хил - ламинар ва турбулент режимда бўлишини аниқлади. Тажриба қурилмаси - расмда кўрсатилган. Резервуарда сувнинг сатҳи бир хил ушлаб турилади. Унга горизонтал шиша труба бириктирилган. Шиша трубадаги оқим ҳаракатини кузатиш учун унинг ўқи бўйлаб рангли суюқлик юбориладиган найча ўрнатилган. Сувнинг трубадаги тезлиги кран орқали ростланади. Сув оқимининг тезлиги кичик бўлганда рангли суюқлик сувга аралашмасдан тўғри чизиқ бўйлаб горизонтал ип шаклида ҳаракат қилади. Чунки, кичик тезликда сувнинг заррачалари бир-бирига аралашмасдан, параллел ҳолда тартибли ҳаракат қилади ( - расм, а ). Бундай ҳаракат ламинар режим деб юритилади.

Трубадаги сув оқими тезлиги кескин кўпайтирилса, рангли эритма труба бўйлаб тўлқинсимон ҳаракат қилиб сувнинг бутун массасига аралашиб кетади ( - расм, в ). Бу вақтда сув заррачалари ҳам бир-бири билан аралашиб, тартибсиз тўлқинсимон ҳаракат қилади. Бундай оқим турбулент режим дейилади. Рейнолдс ўз тажрибаларида фақат тезликни эмас, балки трубанинг диаметри, суюқликнинг қовушоқлиги ва зичлигини ўзгартирди. Бу ўзгарувчан катталиклар: тезлик  , диаметр d , зичлик  , қовушоқлик  каби катталиклардан Рейнолдс ўлчамсиз комплекс келтириб чиқарди, яъни:

Бу комплекс Рейнолдс критерийси дейилади. Рейнолдс критерийси ўлчовсиз маълум сон қийматга эга. Масалан, Халқаро бирликлар системасида унинг сон қиймати қуйидаги тенг: Рейнолдс критерийси ҳаракат режимини аниқлаш билан бирга оқим ҳаракатидаги қовушоқлик ва инерция кучларининг ўзаро нисбатини ҳам аниқлайди. Суюқликларнинг ҳаракат режими Рейнолдс критерийсининг критик қиймати Re кр билан аниқланади. Тўғри ва текис юзага эга бўлган трубалардаги суюқлик оқими учун Re кр = 2320 га тенг. Агар Re < 2320 бўлса, тўлқинсимон ҳаракат (турбулент режим) бўлади. Re > 10000 бўлганда турғун турбулент режим бўлади. Re = 2300 - 10000 чегарада ўзгарса ўтиш соҳаси бўлиб, бу вақтда бир вақтнинг ўзида трубада икки хил ҳаракат мавжуд бўлади, яъни труба ўртасида суюқлик турбулент, девор яқинида ламинар ҳаракатда бўлади. Суюқликлар ҳаракатини думалоқ кесим юзали трубалардан ташқари ҳар хил каналларда аниқлаш учун Re критерийсидаги диаметр урнига эквивалент диаметр катталиги ишлатилади. У ҳолда бу ерда S - суюқлик оқимининг кесим юзаси, м 2 ; П - ҳўлланган периметр.

Диаметр d га тенг бўлган думалоқ кесим юзаси труба учун d э = d . Агар каналнинг кесим юзаси томонлари а ва b га тенг бўлган тўрт-бурчаклик бўлса ( - расм), у ҳолда:

Похожие

Асосий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси

Ички юқумсиз касалликлар

Хирургик касалликлар

Паррандаларнинг юқумли касалликлари

Ветеринария фанининг ривожланиш тарихи