Асосий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси - Медицина - Рефераты

Асосий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

28.451171875 KB

Асосий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси Режа: 1. Қоннинг физиологик-кимёвий хусусиятлари ва қон айланиш тизими. 2. Ҳазмланиш аъзоларининг анатомияси ва физиологияси. 3. Нафас олиш аъзоларининг анатомияси ва физиологияси. 4. Кўпайиш аъзолари ҳақида тушунча.

Таянч иборалар; Қон, қоннинг шаклли элементлари, қон айланиш доираси, ҳазм аъзолари, нафас олиш аъзолари, купайиш аъзолари, жинсий мойиллик, куйга келиш, овуляция ва ҳ.к. Биология бир қанча соҳалар морфология, физиология ва бошқа соҳаларга бўлинган. Морфология организмнинг умумий шакли ва тузилиши, физиология эса танадаги аъзолар функцияси ҳақида маълумот беради. Буларнинг ҳар иккаласи бир-бири билан чамбарчарс боғлиқ бўлиб, организмнинг тузилиши ва шакли маълум бир функцияни бажаришга мувофиқлашган. Организмда қон энг муҳим тўқималардан бири бўлиб ҳисобланади. Қон организмнинг ички муҳитини ташкил қилиб, барча аъзо ва тўқималарнинг фаолиятини бир меъёрда бўлишини таъминлайди. Қоннинг организмдаги аҳамияти у бажарадиган вазифаларидан келиб чиқади. Иссиқлик алмашинуви ва унинг бошқарилишида иштирок этади. Маълумки, организмнинг турли аъзо ва тўқималарида моддалар алмашинувининг даражаси бир хил эмас. Модомики, шундай экан, турли аъзоларда иссиқлик ҳосил бўлиши ҳам бир хил бўлмайди. Қон организм бўйлаб доимо ҳаракатда бўлиб, тегишли аъзолардаги ортиқча иссиқликни олиб, бошқаларига беради, ортиқчасини эса иссиқлик узатадиган аъзоларга - тери, ўпка ва бошқаларга етказади. Шундай қилиб, қон организм ҳарорати доимийлигини таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Қон ҳужайра ва тўқималар учун физик-кимёвий муҳитдир. Бунинг маъноси шундаки, қоннинг физик-кимёвий кўрсаткичлари доимий бўлиб, жуда кам чегарада ўзгаради. Барча ҳужайра ва тўқималар фақат қонда ва лимфада мавжуд бўлган муҳитдагина яшай оладилар. Қон муҳитининг меъёрдан ташқари ўзгариши ҳужайра ва тўқималардаги жараёнларнинг бузилишига олиб келади. Демак, гомеостазни, яъни тўқима ва ҳужайралардаги сув ва электролитлар миқдорини ўзгармас ҳолда сақлаб туришда қон ката роль ўйнайди.

Қон ҳимоя вазифасини ўтайди. Қондаги лейкоцитлар – оқ қон таначалари организмга тушган турли ёт жисмлар, зарарли агентларни, моддаларни ютиб олади, емиради. Бундан ташқари қонда антителалар мавжуд, булар организмни турли зарарли агентлардан ҳимоя қилади. Қон организмдаги физиологик ва биокимёвий жараёнларнинг идора этилишида иштирок этади. Моддалар алмашинуви туфайли ва ички секреция безларининг фаолияти натижасида ҳосил бўладиган гормонлар ва бошқа биологик актив моддалар қонга чиқарилади ва қон билан организмга тарқалади. Оқибатда бу моддалар тегишли аъзоларга таъсир этиб, уларнинг фаолиятини тегишлича бошқаради. Ҳайвонларда қон миқдори тирик вазнига нисбатан олганда отларда 8,0-10,0%, қорамолларда 7,5-8,2%, чўчқаларда 4,5-6,5%, шимол буғусида тахминан 15%, қўйларда 7,0-9,0%, қуёнларда 5,06,5%, итларда 7,5-10,0% ни ташкил қилади. Бу рақамлар ўзгармас рақамлар эмас, қоннинг миқдори бир қатор факторлар таъсирида белгили чегаради ўзгариб туради. Жумладан, ҳайвоннинг ёши, организмининг ҳолати, озиқланиши, йилнинг фасли каби омиллар қон миқдорига таъсир кўрсатади. Масалан, бўғозлик даврида қон кўпаяди, эндигина туғилган ёш ҳайвонларда, қон, онасидагига қараганда 2-3 баравар кўп бўлади. Шунингдек, қўйларда ёз ва куз фаслларида қон максимал даражада кўпайиб, баҳорда эса минимал даражага тушиб қолади. Организмдаги қоннинг 55 % га яқини веналарда, 20% и ўпка томирларида, 15% и артерияларда, 5 % и юракда, 5% и капилярларда бўлади. Одатда организмдаги қонниг ҳаммаси ҳам актив ҳаракатда бўлмайди. Унинг маълум қисми махсус аъзоларнинг томирларида актив ҳаракат қилмасдан, айланмасдан, бирмунча тинч ҳолатда туради. Қон деполари деб аталадиган шундай аъзоларга жигар, талоқ ва тери киради. Жумладан, жигарда 20%, талоқда 16% ва терида 10% қон туради. Юрак-томир тизимсида айланиб, организм бўйлаб тарқаладиган актив ҳаракатдаги қон айланаётган қон дейилади. Айланаётган қон Билан депо қонининг ўзаро

нисбати организмнинг ҳолатига қараб ўзгариб туради. Жумладан, организм актив ҳаракт қилаётган пайтда айланаётган қон, тинч турган пайтида эса деподаги қон миқдори кўпаяди. Қоннинг физикавий кимёвий хусусиятлари тўғрисида тухталадиган бўлсак, қон қизил ршўртак таъмли, ёпишқоқ суюқликдир. Тоза идишга қон олиб, унга ивишдан сақловчи модда қўшилгач, қонни бир неча вақт тинч ҳолатда қолдирсак, у икки қисмга – сарғиш ёки рангсиз тиниқ суюқлик – плазмадан ташкил топган устки қисмга ва шаклли элементлар, яъни қизил қон таначалари (эритроцитлар), оқ қон таначалари (лейкоцитлар) ҳамда қон пластинкалари (тромбоцитлар) дан иборат пастки қисмга ажралади. Ўртача олганда қоннинг 60% га яқин қисмини плазма, 40% га яқин қисмини эса шаклли элементлар ташкил қилади. Аммо, келтирилган бу рақамлар нисбий бўлиб, плазма билан шаклли ҳужайралар миқдорини ўзаро нисбати организмнинг ҳолатига, ҳайвонларнинг турига қараб бирмунча ўзгариб туради. Масалан, балиқлар қонининг 10% дан 30% гача қисмини, иссиқ қонли ҳайвонлар қонининг эса 30% дан 50% гача қисмини шаклли элементларнинг ўзаро нисбати гемотокрит асбоби ёрдамида аниқланади. Қонниг ранги унинг кислород билан тўйиниш даражасига қараб ўзгариб туради. Қон кислород билан яхши тўйинса, оч қизил рангга эга бўлади, бу – артерия қони (артериал қон)дир. Қислород Билан яхши тўйинмаган қон эса қорамтир қизғиш рангли бўлиб, вена қони (веноз қон) дейилади. Қоннинг ёпишқоқлиги 4,0-6,0 га тенг, яъни қон сувга нисбатан 4,0-6,0 баравар ёпишқоқдир. Қоннинг ёпишқоқлиги асосан таркибидаги қизил қон таначалари – эритроцитларнинг миқдорига ва камроқ даражада плазманинг оқсил таркибига боғлиқ. Организм кўп сув йўқотганида, қонда эритроцитлар, карбонат ангидриднинг миқдори кўпайганда, ҳарорат кўтарилганда қоннинг ёпишқоқлиги ошади. Аксинча, эритроцитлар ва плазма оқсиллари камайганда, қонда кислород кўпайганда қоннинг ёпишқоқлиги камаяди.

Қонннинг 80 % га яқин қисмини сув, 20% ини эса қуруқ моддалар ташкил қилади. Қоннинг бир қатор физик-кимёвий хусусиятлари плазмасининг хосса ва хусусиятлари Билан белгиланади. Қоннинг айланаши - қон ўзига хос, специфик функцияларини доимо, узлуксиз ҳаракатда бўлгандагина адо эта олади. Шунинг учун ҳам у юрак-томир тизимси бўйлаб тўхтовсиз ҳаракат қилиб туради ва бутун организмга тарқалади. Сут эмизувчи ҳайвонлар ва қушларнинг қон айланиш тизимси иккита ёпиқ доирани: ката ва кичик қон айланиш доираларини ҳосил қилади. Катта қон айланиш доираси юракнинг чап қоринчасидан аорта томири билан бошланади. Чап қоринчадан аортага ҳайдаб чиқариладиган қон кислородга бой бўлган артериал қондир. Аорта тананинг турли қисмларида турлича шохланиб, артерия қон томирларига айланади. Ўз навбатида артерия қон томирлари эса дихотомик равишда Яна шохланиб, кичикроқ диаметрли артерияларга, улар эса артериолаларга, артериолалар энг кичик диаметрли қон томирлари бўлган капилляр қон томирларига тармоқланади. Капилляр қон томирлари организмда мавжуд бўлган барча тўқима ва ҳужайраларни артериал, яъни кислородга бой қон Билан таъминлайди. Капилляр қон томирлари девори орқали қондан кислород ва турли озуқа моддалари ҳужайраларга ўтказилади. Ҳужайралардан эса, уларда кечаётган ҳаётий жараёнлар оқибатида ҳосил бўлган турли чиқинди, кераксиз моддалар ва карбонад ангидрид гази капилляр қон томирлари орқали қонга сўрилади. Бунда капилляр қон томирлари ичидаги қон ранги ўзгариб, қорамтирқизғиш тусга киради. Карбонат ангидрид газини ўзига олган мана шундай қон веноз қон дейилади. Веноз қон капилляр қон томирлари бўйлаб оқиб венулаларга йиғилади. Венулалар эса кичик диаметрли вена томирларини, улар эса тобора каттароқ диаметрли вена томирларини ҳосил қилади. Оқибатда организмда мавжуд бўлган барча вена томирларининг ҳаммаси энг ката иккита диаметрли венага – олдинги ва кейингши ковак веналарга

айланади. Бу ковак веналар ўнг юрак олди бўлмасига келиб қўйилади. Шу Билан ката қон айланиш доираси тугайди. Кичик қон айланиш доираси ўнг юрак қоринчасидан ўпка артерияси билан бошланади. Ўнг юрак қоринчасидан ўпка артериясига чиқариладиган қон - веноз қондир. Бу қон ўпка артерияси орқали ўпкага оқиб боради. Ўпка артерияси майда-майда томирларга бўлиниб, ўпка альвеолалари деворларида капилляр томирлар тўрини ҳосил қилади. Бу ерда альвеолалар ва капиллярлар девор орқали қон Билан альвеола ҳавоси ўртасида газ алмашинуви содир бўлади. Айни вақтда, карбонат ангидрид қондан альвеола ҳавосига ўтади, нафас Билан ташқарига чиқарилади. Шу Билан бирга, альвеола ҳавосидаги кислород қонга ўтади. Ўпкада анна шундай газлар алмашинуви оқибатида қон кислородга бойиб оч қизил тусга киради, яъни артериал қонга айланади. Бундай кислородга бойиган қон ўпка веналари орқали чап юрак олди бўлмасига келиб қўйилади. Шу Билан кичик қон айланиш доираси ҳам тугайди демак, ҳар икала қон айланиш доираси ҳам юракдан бошланиб, юракда тугайди. Ҳазмланиш аъзоларининг анатомияси - ҳазмланиш аъзоларига оғиз бўшлиғи, қизилунгач, ошқозон, ингичка, йўғон, тўғри ичак ва орқа чиқарув тешиги киради. Қизилўнгач – oesophagus узун най шаклидаги орган бўлиб, ҳалқум ва ошқозон оралиғида жойлашади ҳамда овқатни ошқозонга ўтказиб беради. Қизилўнгач ҳайвонларнинг ката-кичиклигига қараб, ҳар хил узунликда бўлади. У бўйин, кўкрак ва қорин бўлимларига бўлинади. Қизилўнгачнинг ичик шилимшиқ қатлами кўп қаватли ясси эпителий тўқимаси билан қопланган бўлиб, унинг шилимшиқ ажратувчи безлари ҳайвонларнинг қандай озиқ ейишига боғлиқ. Масалан, бундай безлар кавш қайтарувчилар қизилқнгачининг олдинги қисмида, йиртқичларнинг эса ҳамма жойида бўлади. Мускус қатлами кавш қайтарувчиларда ва итларда кўндаланг-тарғил мускул тўқимасидан, чўчқа ва отларда эса қисман силлиқ мускул тўқимасидан тузилган. Ташқи қатлам бўйинда

бириктирувчи тўқима пардаси, кўкрак ва қорин бўлимида сероз парда билан қопланган. Қизилўнгачнинг девори 3 қаватдан: ички шилимшиқ парда, мускул ва цероз пардадан иборат. Қизилўнгач деворининг бошланғич қисми анчагина юпқа бўлиб, ошқозон томонга қалинлашиб боради. Қизилўнгачнинг ички шилимшиқ пардаси кўп қаватли ясси эпителий билан қопланган, унинг ранги оқ бўлади. Қизилўнгачда бир қанча бурмалар бўлиб, улар овқатни ютишга ёрдам беради. Шилимшиқ парда майда безлар кўп бўлиб улар доим парда устини намлаб туради. Мускул қавати кундаланг-тарғил мускул тўқимасидан тузилган бўлиб, унинг толалари ҳар томонлама, яъни ҳалқа шаклида, узунасига, эллипис шаклида жойлашган бўлади. Мускул қаватлари бўйин бўлимида фасция Билан ёпишган. Кўкрак ва қорин бўлимларида зардоб парда яхши ривожланган бўлади. Қизилўнгач турли ҳайвонларда шилимшиқ пардадаги безларнинг жойлашиши билан фарқ қилади. Ошқозон – ventriculus, gaster s. stomachus ҳар хил тузилган бўлиб, олдинги бўлими ичакнинг кенгайган жойидир. Ошқозон озиқ моддаларни вақтинча сақлаш учун хизмат қилади. У кенгайган халта шаклида бўлиб, қорин бўшлиғини тўлдириб туради. Ошқозон тузилишига қараб, бир камерали ва кўп камерали бўлади. Бир камерали ошқозон оддий бир халтачадан иборат бўлиб, чўчқалар, бир таёқчалар, йиртқич ҳайвонлар ва одамлар учрайди. Унинг ички шилимшиқ пардаси баъзи ҳайвонларда ҳимояловчи кўп қаватли ясси эпителий ҳужайлари Билан қопланган бўлиб, унда ҳеч қандай без бўлмайди. Бундай ошқозон сутэмизувчи ҳайвонларда (ехидна, ўрдакбурунда) учрайди ва қизилўнгач типидаги ошқозон дейилади. Бошқа сутэмизувчиларнинг ошқозони бутунлай цилиндирсимон эпителий ҳужайралари Билан қопланган бўлиб, унинг ҳаммажойида без бўлади. Бундай ошқозон ўтхўр ҳайвонларда учрайди ва безли ичак типидаги ошқозон дейилади. Кўпчилик ҳайвонларда ошқозоннинг бир қисми ҳимояловчи кўп қаватли ясси эпителий билан, иккинчи бир қисми эса

цилиндрсимон эпителий Билан қопланган бўлади. Бундай ошқозон аралаш, яъни қизилўнгачичак типидаги ошқозон дейилади, бундай ошқозон уй ҳайвонлари учун хосдир. Кўп камерали ошқозон асосан ўтхўр ҳайвонларда учрайди ва тўрт бўлимдан иборат бўлади, бу бўлимлар олдинма кейин жойлашади. Бунда ошқозон кавш қайтарувчи ҳайвонларда, туяда ва шимол бўғўсида бўлади. Бу камераларнинг бошланиш ката қорин, тур ва қат қоринлар бўлиб, уларнинг ички шилимшиқ пардаси кўп қаватли ясси эпителий ҳужайцралари билан қопланган. Тўртинчи камера бўлган ширдоннинг шилимшиқ пардаси цилиндр шаклидаги эпителий ҳужайралари билан қопланган, деворда шира ишлаб чиқарадиган безлар бўлади. Шунинг учун ҳам тўртинчи камера асосий ошқозон юқорида кўрсатилган учта камера эса ошқозон олди бўлинмалари дейилади. Кўп камерали ошқозон ҳам аралаш, яъни қизилўнгач – ичак типидаги ошқозон ҳисобланади. Ошқозон олди бўлими қабул қилинган озиқни вақтинча сақлайди. Кавш қайтарувчи ҳайвонлар қайта ютган озиқ, қисман, ката қоринга, кўп кисми эса тур қорин ва қаттиқ қоринга бориб кейин ширдонга ўтади. Қизилўнгачдан ката қорин орқали тўр қоринга ўтадиган қизилўнгач новининг аҳамияти жуда ката, чунки бу нов орқали суюқ овқат ката қоринга тушмасдан тўғри тур қоринга ўтиб кетади. Туяларнинг ошқозони уч камерали бўлиб, қисман, ката қоринда ва тур қорин деворида безлар бўлади. Туяларда қаттиқ қорин йўқ. Ката қоринда бир неча хонача бор, улар ката қоринни устки қисмида ва тур қориннинг чиқиш қисмида жойлашади. Ингичка ичаклар - қ ишлоқ хўжалик ҳайвонларининг ичаги икки хил, яъни ингичка ва йўғон ичак бўлади. Ингичка ичаклар ўз навбатида ўн икки бармоқ ичак, аччи ичак (оч) ва ёнбош ичакларга бўлинади. Бу ичакларнинг бошланиш қисмига овқат ҳазм қилиш безларининг суюқлилиги – жигардан ўт, ошқозон ости безидан ферментлар қўйилиб туради. Ошқозонда ачиб тайёрланган озиқ секин-аста ўн икки бармоқли

ичакка ўтади, кейин орқа томон сурилиб, шимила бошлайди, чунки ингичка ичаклар деворида сўрғичлар бўлади. Ошқозондан органик моддалар (оқсил, ёғлар ва углеводлар) ичакка ўтиб, ундаги ҳар хил ферментлар ёрдамида сувда эрийдиган ҳолга келади. Эримай қолган баъзи моддалар ичакнинг кейинги бўлимига ўтиб, ташқарига чиқиб кетади. Шундай қилиб, ичак деворида уч хил муҳим физиологик жараён боради: 1. ичак деворидаги безлар ҳар хил кимёвий таъсир этувчи суюқлик ишлаб чиқариб, озиқни парчалайди; 2. ичак деворидаги тукчалар ёрдамида озиқ моддалар шимилиб қон томирларига ўтади; 3. ичак каналидаги озиқ мускуллар ёрдамида сурилади, ичак найининг ташқи томони цероз парда билан қопланган бўлиб, у ичак ҳаракатини енгиллаштириб туради. Ингичка ичаклардаги шимувчи тукчалар ҳар хил ҳайвонларда турлича жойлашади. Ўн икки бармоқли ичакда тукчалар анча узун (отларда) бўлади. Бошқа ҳайвонларда шилимшиқ пардадан чиқмайди. Тукчаларнинг учки қисми худи тур қоринга ўхшаб, бир қанча уймалар ҳосил қилиб жойлашади. Сут эмизувчи ҳайвонлар ичагини ҳар хил, айниқса, ўтхўр ҳайвонларнинг ичаги жуда узун, масалан, сигирнинг ичаги ўратча 57 м, итнинг ичаги танаси узунлигидан 5-6 марта ортиқ бўлади. Ичак найига суюқлик ажратиб чиқарувчи без икки хил бўлади. Уларнинг бир хил ичак деворида, иккинчи хили эса девордан узоқда жойлашади. Ичак найига суюқлик ажратиб чиқарувчи без икки хил бўлади. Уларнинг бир хили ичак деворида, иккинчи хили эса ичак деворидан узоқда жойлашади. Ичак деворидаги безлар ингичка ичакнинг шилимшиқ пардаси асосида бўлади. Булар умумий ичак безлари ва ўн икки бармоқ ичак безларидир. Ичак найидан узоқ турувчи безларга жига рва ошқозон ости бези киради.

Бу безлар ичак деворидаги эпителий ҳужайралари буртишидан ўсиб чиқади ва ишлаб чиқарган суюқликнинг ўз йўли орқали ўн икки бармоқ ичакка қўяди. Ингичка ичак деворида лимфа тузилмалари ҳам бор, улар ичак тугунчаларидан иборат бўлади. Ўн икки бармоқ ичак ошқозоннинг пилорус қисмидан бошланиб, ўнг қовурғалар остида жойлашади. Унинг узунлги қорамолларда 1 м 20 см га етади. Бу ичак жигарнинг устки юзасида S шаклни ҳосил қилиб, орқа томонига ўтади. Сўнгра ўнг бўйрак тўғрисидан чап бўйрак томон ўтиб биринчи бурмани, ундан олдинга ўтиб, иккинчи бўрмани ҳосил қилади, кейин аччиқ ичакка ўтиб кетади. Ўн икки бармоқ ичакка жига рва ошқозон ости безининг йўли келиб қўшилиб, бурма ҳосил қилади. Қорамолларнинг ўн икки бармоқ ичаги 90-120 см гача бўлиб, ўт йўли 50- 70 см, қоракўл қўйлариники 25-40 см, чўчқаларники 40-80 см бўлади. Ошқозон ости бези эса 15-25 см дан сўнг очилади, бир туёқли ҳайвонларда пилорусдан 10-12 см кейин очилади. Аччиқ (оч) ичак тузилиши жиҳатидан бир нечта тугунчагна ўхшайди, унинг ичи пуч бўлади. Озиқ ичак шилимшиқ пардасининг деворга ёпишган ҳолда ўтади. Аччиқ ичак ҳамма ичаклардан узун ва ичак тутқичига осилган бўлади. Бу ичак ёнбош ичакка ўтиб кетади. Аччиқ ичак қорамолларда 40 м, кавш қайтарувчи майда ҳайвонлар 30 м гача бўлади. Кавш қайтарувчи ҳайвонларнинг аччиқ ичаги йўғон ичакнинг атрофида тугунчалар шаклида қорин бўшлиғининг ўнг томонида жойлашади. Унинг орқа қисми тос бўшлиғигача етиб боради. Чўчқаларнинг аччиқ ичаги 15-20 м бўлади, отларники эса 1930 м бўлиб, қориннинг чап томонида жойлашади. Ёнбош ичак жуда ката бўлиб, аччиқ ичакдан ажралгандан сўнг ўнг томонга ўтиб, III-IV бел умуртқалари рўпарасида юқорига кўтарилади ва кўричакка қўшилади. Унинг қўшилган жойида клапан ҳосил бўлади. Бу ичак кавш қайтарувчи ҳайвонлар ва чўчқаларда бирданига тур ичак ҳамда йўғон ичакка очилади. Ёнбош ичак кавш қайтарувчи ҳайвонларда унча

узун бўлмайди, чўчқаларда кр ичак ва йўғон ичакнинг чегшарасига келиб қўшилади; бир туёқли ҳайвонларда ёнбош ичакнинг узунлиги 30 см га етади. Бу ичакнинг ичак ўнг биқинида жойлашади ва кур ичакнинг кичик бурмасиги орқа томон юқорисидан қўшилади. Йўғон ичаклар – ҳам ингичка ичаклар сингари уч хил ичакдан: кўричак, йўғон ичак ва тўғри ичакдан иборат бўлади. Тўғри ичак орқа чиқарув тешиги Билан тамом бўлади. Йўғон ичаклар ингичка ичакда ҳазм бўлмаган овқат қолдиғини ташқарига чиқариш учун хизмат қилади. Бу ичакларнинг деворида шимувчи тукчалар бўлмайди. Йўғон ичакларда овқат моддаларининг суюқ қисми сув шимилади. Отлар ва чўчқаларнинг йўғон ичагида тасмалар бор. Улар кур ичакда ва ката йўғон ичакда 4 та, кичик йўғон ичакда 3 та, тўғри ичакда 2 та бўлади. Пайлар оралиғида бурма халтачалар бор. Уларда тезак пайдо бўлади. Ичаклар деворида лимфа ҳужайралари тўплами кўп бўлади, улар асосан биологик фильтр ҳисобланади. Кур ичак оддий бир халтача бўлиб, ҳар хил ҳайвонларда турли шаклда бўлади. Бир туёқли ҳайвонларда у жуда ҳам ривожланган. Бошқа ҳайвонларнинг кур ичаги йўғон ичак чегарасиз қўшилган бўлади. Уларни ёнбош ичак ажратиб туради ваш у жойда ёнбош ичакйўғон ичак тешигини ҳосил қилади. Кур ичак кавш қайтарувчи ҳайвонларда цилиндр шаклда, узунлиги 30-70 см, девори текис бўлиб, қорин бьўшлиғининг ўнг томонида жойлашади. Кур ичакнинг орқа қисми тос бўшлиғигача боради. Чўчқаларда кур ичак қисқароқ, конус шаклида бўлиб, учта мускул пайи бор, олдинги қисми ўнг буйракка яқин туради. Бир туёқлилар кур ичаги вергул шаклида бўлади, унинг боши, танаси ва учи бўлади. Бош қисмда иккита тешик бўлиб, уларнинг бири ёнбош ичак тешиги, иккинчиси йўғон ичак тешигидир. Уларда туртта мускул пайи бўлади. Кўр ичакнинг бош қисми биқинида – тос бўшлиғи яқинида жойлашади. Танаси , қорни қорин бўшлиғининг пастки қисмига тушади. Учи эса туш суягининг

тоғайигача боради. Кур ичакнинг халтачалари турт қатор жойлашган ва анчагина ката бўлади. Чамбар ичак – ҳар хил ҳайвонларда турлича тузилган. Чамбар ичакнинг диаметри бошқа ичакларга қараганда анча ката бўлади, уни тутиб турувчи парда калта бўлади. Қорамолнинг чамбар ичаги 6 м дан 9 м гача етади. Тўғри ичак – ичакларнинг энг калтаси бўлиб, тос бўшлиғида жойлашади. Унинг учи орқа чиқарувчи тешигига (анусга) бирлашади. Тўғри ичак баъзи ҳайвонларда (от ва чўчқаларда) ампула шаклида кенгайган жой ҳосил қилади. Тўғри ичакнинг орқа чиқарув тешигига яқин жойнинг шилимшиқ пардаси кўп қаватли эпителий Билан қопланган. Тўғри ичак ва орқа чиқарув тешиги ўз атрофидаги аъзоларга қўйидаги мускуллар ёрдамида бирлашади. Тўғри ичак ва дум мускули толалари ҳар томонда бўлиб, биринчи дум умурткасига бирлашади. Бу мускул ҳайвон тезаклаётган вақтида унинг орқа чиқарув тешигини орқага тортиб туради. Орқа чиқарув тешиги овқат ҳазм қилиш аъзоларининг энг охири бўлиб, тезак массани вақтинча сақлаш ва чиқариш учун хизмат қилади. Орқа чиқарув тешигининг териси жуда юпқа, жунсиз бўлиб, унда ёғ безлари жуда кўп. Унинг ташқи томони тери, ички томони эса шилимшиқ парда Билан қопланган. Орқа чиқарув тешигида ички ва ташқи сфинктер бўлиб, улар силлиқ ва кўндаланг мускул тўқималардан иборат. Бу мускуллар қисқариб – ёзилганда, орқа чиқарув тешигини ҳаракатга келтиради. Нафас олиш аъзолари - организм билан ташқи муҳит ўртасида газлар алмашинувини таъминлайди. Қуруқда яшовчи ҳайвонлар ҳаво кислороди, сувда яшовси ҳайвонлар эса сувда эриган кислород билан нафас олади. Тирик организмнинг кислородга бўлган эҳтиёжи жуда ҳам ката. Масалан, итлар овқатсиз 3 ҳафта, сувсиз 3 кунгача яшаши мумкин, аммо кислородсиз 3 минут яшай олмайди. Нафас олиш аъзолари орқали газлар

алмашинувидан ташқари, улар Яна бир қанча вазифаларни бажаради: бурун бўшлиғида ҳид билиш, ҳиқилдоқ овоз чиқариш, ўпка эса сув бўғлатиш учун хизмат қилади. Нафас олиш аъзолари ҳам бошқа аъзолар сингари, қон айланиши, овқат ҳазм қилиш ва нерв тизимси Билан чамбарчас боғлиқ бўлади. Чунки, ўпкага кирган кислород қон таркибига ўтиб, унинг шаклли элементлари – эритроцитлар орқали бутун организм тўқималарига тарқалади ва моддалар алмашинувида муҳим роль ўйнайди. Пайдо бўлган карбонат ангидрид ташқарига чиқиб кетади. Нафас олиш тизимсининг маркази узунчоқ мияда жойлашган. Нафас олиш тезлиши ва ҳажми ҳайвонларнинг ката-кичиклигига боғлиқ бўлади. Ҳайвон қанча ката бўлса, шунча секин ва кўп ҳаво олади. Масалан, қуёнлар 1 минутда 50-60 марта нафас олса, отлар 8-16 мартагача нафас олади. Чунки майда ҳайвонларда моддалар алмашинуви жуда тез боради. Нафас олиш аъзоларига бурун катак лари, бурун бўшлиғи, ҳиқилдоқ, кекирдак, бронхлар ва ҳаво алмаштирувчи асосий орган ўпка киради. Нафас олиш аъзоларининг анатомияси ва физиологияси - Нафас олиш аъзолари организм билан ташқи муҳит ўртасида газлар алмашинувини таъминлайди. Қуруқда яшовчи ҳайвонлар ҳаво кислороди, сувда яшовчи ҳайвонлар эса сувда эриган кислород Билан нафас олади. Тирик организмнинг кислородга бўлган эҳтиёжи жуда ҳам ката. Масалан, итлар овқатсиз уч ҳафта, сувсиз уч кунгача яшаши мумкин, аммо кислородсиз уч минут яшай олмайди. Нафас олиш аъзолари орқали газлар алмашинувидан ташқари, улар Яна бир қанча вазифаларни бажаради: бурун бўшлиғи ҳид билиш, ҳиқилдоқ овоз чиқариш, ўпка эса сув буғлатиш учун хизмат қилади. Нафас олиш аъзолари ҳам бошқа аъзолар сингари, қон айланиш, овқат ҳазм қилиш ва нерв тизимси Билан чамбарчас боғлиқ бўлади, чунки ўпкага кирган кислород қон таркибига ўтиб, унинг шаклли элементлари – эритроцитлар орқали бутун организм тўқималарига тарқалади ва

моддалар алмашинувида муҳим роль ўйнайди, пайдо бўлган карбонат ангидрид ташқарига чиқиб кетади. Нафас олиш тизимсининг маркази узунчоқ мияда жойлашган. Нафас олиш тезлиги ва ҳажми ҳайвонларнинг ката-кичиклигига боғлиқ бўлади. Ҳайвон қанча ката бўлса, шунча секин ва кўп ҳаво олади. Масалан, қуёнлар бир минутда 50-60 марта нафас олса, отлар 8-16 мартагача нафас олади. Чунки майда ҳайвонларда моддалар алмашинуви жуда тез боради. Нафас олиш аъзоларига бурун катаклари, бурун бўшлиғи, ҳиқилдоқ, кекирдак, бронхлар ва ҳаво алмаштирувчи асосий орган – ўпка киради. Нафас олиш типлари - нафас олишнинг уч хили фарқ қилинади: кўкрак-қовурға билан нафас олиш, қорин-диафрагма билан нафас олиш ва аралаш, яъни кўкрак-қорин билан нафас олиш. Ҳайвон асосан кўкрак қафасининг ҳаракати туфайли нафас оладиган бўлса, у кўкрак-қовурға блан нафас олувчи ҳайвонлар қаторига киради, масалан, итлар шундай ҳайвонлардандир. Нафас олишда кўкрак қафаси асосан диафрагманинг тортилиши ҳисобига кенгаядиган бўлса, бундай нафас олувчилар диафрагма қорин билан нафас олувчилар типига киради. Аксарият қишлоқ хўжалик ҳайвонлари аралаш, яъни кўкракқорин Билан нафас олувчилар типига киради. Чунки улар нафас олганда кўкрак қафасининг кенгайишида қовурғалар Билан бирга диафрагма ҳам иштирок этади. Айрим касалликлар ёки физиологик ҳодисалар муносабати Билан ҳайвоннинг нафас олиш типии ўзгариши мумкин. Масалан, ҳайвоннинг қорин бўшлиғидаги аъзолари касалланиб, оғриқ турганида, шунингдек, бўғозлик пайтида нафас кўпроқ қовурғаларнинг кенгайиши ҳисобига олинади, кўкрак қафаси ёки ўпка касалликлари пайтида эса, аксинча, нафас олиш асосан диафрагма ҳаракати туфайли юзага келади.

Нафас олиш тезлиги организмда кечаётган моддалар алмашинуви жараёнларининг интенсивлигига боғлиқ. Жуссаси кичик ҳайвонлар тирик вазнининг ҳар бир килограммига нисбатан олинадиган бўлса, вақт бирлигида жуссаси ката ҳайвонларга қараганда кўпроқ иссиқлик йўқотади. Бу эса гавда юзаси кичик ҳайвонлар организмида моддалар алмашинуви жараёнларининг ҳам бирмунча тезлашувини тақозо қилади. Нафас тезлиги организмнинг физиологик ҳолатига қараб ўзгариб туради. Жумладан, жисмоний иш бажараётган ҳайвонларда, маҳсулдор ёш ҳайвонларда нафас бирмунча тезлашган бўлади. Нафас чуқурлиги, яни ҳар бир нафас олганда ўпкага ҳар сафар сўриладиган ҳаво миқдори нафас тезлигига тескари пропорционалдир. Турли ҳайвонларда нафас олиш тезлиги Ҳайвонлар 1 мин.даги нафас олиш сони Ҳайвонлар 1 мин.даги нафас олиш сони Отлар 8-16 Итлар 10-30 Қорамоллар 10-30 Шимол бўғуси 8-16 Қўй ва эчкилар 16-30 Қуёнлар 50-60 Чўчқалар 8-18 Товуқлар 20-25 Туялар 5-12 Сичқонлар 200 Отлар ҳар бир нафас олганида ўпкасига 4000-6000 мл, қорамоллар – 4500 мл, эчкилар – 300 мл, итлар – 300 мл ҳаво қабул қиладилар. Кўпайиш аъзолари - эркак ва урғочи ҳайвонларнинг урчиш аъзоларига бўлиниб, насл қолдириш вазифасини бажаради. Эркак ҳайвонларнинг жинсий аъзолари эркак жинсий ҳужайралар – сперма ишлаб чиқаради. Спермалар урғочи жинсий ҳужайралар – тухум Билан қўшилиб уруғланиши натижасида эмбрион, яъни ёш организм пайдо бўлади. Эркак ҳайвонлар жинсий аъзоларига: жуфт уруғдон, уруғ халтаси, уруғ йўли, қўшимча жинсий безлар ва жинсий аъзо киради. Урғочи ҳайвонлар жинсий аъзоларига: жуфт тухумдон, тухум йўли, бачадон, қин, қин

даҳлизи, унинг ташқи лаблари ва клитор киради. Кўпайиш аъзолари бошқа тизимлар Билан, масалан, овқат ҳазм қилиш, нафас олиш, қон айланиш ва нерв тизимлари Билан бевосита боғлиқ бўлади, чунки бутун керакли моддаларни шу тизимлар орқали олади. Эркак ҳайвонлар жинсий аъзоларининг физиологияси - э ркаклик жинсий аъзоларига уруғдонлик, яъни жинсий безлар, уруғдон ортиқлари, уруғ йўллари, қўшимча жинсий безлар, сийдик-таносил канал ива жинсий аъзо (олат) киради. Уруғдонлар – икки ён томони бир оз яссиланиб, шаклан тухумга ўхшаб кетадиган жуфт жинсий безлар бўлиб, уларда эркаклар жинсий ҳужайралари – сперматозоидлар ишланиб чиқади. Уруғдонлар одатда, уруғ халталарида – ёрғоқда жойлашган бўлади. Ҳайвоннинг эмбрионал тараққиёти даврида уруғдонлар организмнинг бел соҳасида вужудга келиб, туғилишидан кейинги дастлабки ойлар давомида оралиқ соҳасига ўтади, кейинчалик у ердан чот ҳалқаси орқали уруғдон халтасига тушади. Урғочи ҳайвонлар жинсий аъзоларининг физиологияси - урғочи ҳайвонларнинг жинсий аъзоларига тухумдонлар, тухум йўллари, бачадон, қин ва ташқи жинсий лаблар киради. Тухумдонлар – овал шаклидаги жуфт аъзолар бўлиб, қорни бўшлиғининг бел соҳасида буйракларнинг орқа томонида жойлашган. Тухумдонларнинг катталиги турли ҳайвонларда турлича бўлиб, сиги рва чўчқаларда узунлиги ўртача 2 см дан 5 см гача, қўйларда 0,8 см дан 2 см гача, бияларда эса 3 см дан 12-15 см гача бўлади. Сигирлар, қўйлар, чўчқаларнинг тухумдонлари устидан махсус оқиш парда Билан ўралган, бу пардадан тухумдоннинг ичига томон нозик бириктирувчи тўқима толалари йўналган. Тухумдонда бир вақтда бир неча фолликулалар ҳосил бўлиб, етила бошлаши мумкин. Ҳосил бўлган фолликулаларнинг кўпчилиги етилишнинг у ёки бу стадиясида қайтадан шимилиб кетади, яъни атрезияга учрайди. Ҳар хил турдаги ҳайвонларда

ҳосил бўладиган ва етиладиган фоллкулаларнинг катталиги ва сони ҳар хил бўлади. Бия ва сигирларда одатда 1 та, айрим ҳоллардагина 2 та фолликула етилиши мумкин, бу фолликулаларнинг диаметри ўртача 1-1,5 см га тенг бўлади. Тўғри ичак орқали қулни киритиб, тухумдонни эҳтиётлик Билан пайпаслаб кўриб, уларни текшириш мумкин. Қўй ва эчкиларда одатда 1-2 та, айрим ҳолларда 6-7 та фолликула бир вақтда етилиши мумкин, етилган етилган фолликуллаарнинг диаметри ўртача 1 см атрофида бўлади. Чўчқаларнинг ҳар икала тухумдонларида диаметри 0,8-1 см атрофида бўладиган 15-20 та, ҳатто 40 тагача фолликула бир вақтда етилиши мумкин. Овуляция натижасида фолликуладан чиққан тухум ҳужайраси думалоқ ва барча қишлоқ хўжалик ҳайвонларида диаметри жуда кичик бўлади (ўртача 0,1-0,2 мм), аммо сперматозоидларга қараганда бир неча минг баравар ката келади. Тухум ҳужайрасининг ичида протоплазмаси ва унда киритмалар ҳолидаги сариқ доначалар ҳамда шар шаклидаги ядроси бўлади. Овуляция – организмнинг тегишли таъсиротларга нисбатан кўрсатадиган мураккаб реакцияси бўлиб, бунда етилган фолликула пуфакчаси ёрилади ва ундан тухум ҳужайраси ташқарига чиқади. Овуляцияни келтириб чиқарадиган сабаблар ҳали тўла ўрганилмаган. Куйикиш (течка) – тухумдонда етилаётган фолликулалар томонидан ишланиб чиқадиган жинсий гормонларнинг (эстрогенларнинг) қонга сўрилиб, бутун организмга тарқалиши оқибатида рўй берадиган мураккаб физиологик жараёндир. Ўша гормонларнинг таъсири натижасида жинсий йўлларнинг қон томирлари кенгайиб, уларга кўп қон келади, оқибатда бачадон, қин ва ташқи жинсий лабаларнинг шилиқ пардаларига қон тўлиб, қизаради. Куйикиш пайтида бачадон бўйни очиқ туради. Қин даҳлизи, қин ва бачадоннинг шилиқ пардасидаги ҳужайралар фаолияти кучайиб, кўпроқ шилимшиқ ишлаб чиқаради. Шунинг натижасида ташқи жинсий йўлдан кўп миқдорда шилимшиқ суюқлик оқиб туради.

Жинсий мойиллик (охота) – қонга тушган эстроген гормонларнинг таъсирида нерв тизимси қўзғалиб, урғочи ҳайвон эркак ҳайвонга жинсий мойиллигини намоён қила бошлайди. Бу вақтда урғочи ҳайвон организмининг барча фаолияти жинсий алоқага, кўпайишга қаратилган бўлади. Сигирлар жинсий мойиллик (охота) пайтида безовталанади, озуқани яхши емай қўяди, сут бериши камаяди, айрим ҳолларда подадан қочиб кетади, бир-бирига сакрайди ва ҳ.к

Адабиётлар: 1. Шопўлатов Ж. "Ветеринария асослари" Тошкент 1993 йил. 2. Шопўлатов Ж. Бурхонова Х., Жиянов Я. «Эпизоотология ва микробиология асослари» Тошкент «Мехнат» 1991 й 3. Конопаткин А.А. «Эпизоотология и инфекционные болезни сельхоз животных». Учебник, Москва, изд. «Колос» 1984 г 4. Данилевский В.М. «Внутренние незаразные болезни сельхоз животных». Учебник, Москва «Агропромиздат» 1991 г 5.Ветеринария қонунчилиги. «Ёзувчи» нашриёти. Т. 1998 й

Похожие

Эркак ҳайвонлар жинсий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси

Урғочи ҳайвонлар жинсий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси

Бачадон бўйни анатомияси ва физиологияси

Вулва ва қин анатомияси ва физиологияси

Нерв системасининг клиник анатомияси ва физиологияси. Мия пардалари. Ликвор циркуляцияси