Erkaklar jinsiy tizimi - Медицина - Рефераты

Erkaklar jinsiy tizimi

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

122 KB

Erkaklar jinsiy tizimi Reja: 1. Urug` olib chiquvchi yo`llar va urug`don ortig`i. 2. Urug` pufakchalari. 3. Prostata bezi. 4. Ayollar jinsiy tizimi.

Erkaklar jinsiy sistemasi bir juft bez — urugdon va urug` olib chikuvchi naylar, prostata bezi, urug` pufakchalari va jinsiy olat kabi a’zolardan iborat. Taraqqiyoti. Jinsiy sistema har ikkala jinsda ham ayiruv sistemasi va buyrak usti bezlarining taraqqiyoti bilan uzviy bog`langan holda rivojlanadi. Homiladagi gonadalarning yaratilishi birlamchi buyrak — Volf tanachasining yuzasidagi selomik epiteliyning yo`g`onlashuvi bilan boshlanadi. Bir vaqt-ning o`zida selomik epiteliyning yo`g`onlashuvi, buyrak usti bezi po`stloq qismining paydo bo`lishiga asos hisoblangan birlamchi buyraklar orasida joylashgan interrenal tanani hosil qiladi. Jinsiy bolish epiteliysida yirik gonoblast hujayralari paydo bo`ladi. Gonoblastlardan — gonotsitlar shakllanadi. Embriogenezning 3-xaftasidan boshlab, gonotsitlar jinsiy bolishlar tomon harakat qiladi. Jinsiy bolishlardan birlamchi buyrak stromasiga gonotsitlardan iborat jinsiy iplar — tizimchalar o`sib kiradi. SHuning bilan bir vaqtda birlamchi buyrakdan kloakagacha davom etuvchi birlamchi buyrak nayidan shu nayga parallel yo`naluvchi paramezonefral nay (Myuller nayi) ajralib chiqadi. Paromezonefral nay ajralishi bilan jinsiy sistema taraqqiyotining indeferent, ya’ni ikkala jins uchun umumiy davr nihoyasiga etadi. SHundan keyin erkak va ayollar organizmida jinsiy sistema turlicha rivojlanadi. Erkak organizmining taraqqiyotida birlamchi buyrakning yuqori qirrasi bo`ylab jinsiy bolishlardan hosil bo`lgan jinsiy tizimchalar egri-bugri urug` tizimchalari nomini oladi. Embrio-nal taraqqiyotning to`rtinchi oyidan boshlab, kompakt bo`lgan urug` tizimchalarida bo`shliq paydo bo`lib, ular egri-bugri kanallarga aylanadi. Urug` yo`llarining shakllanishi bilan bir vaqtning o`zida erkaklar jinsiy sistemasining chiqaruv yo`llari ham shakllanadi. Erkaklar jinsiy sistemasining taraqqiyotida paramezonefral nay deyarli to`liq reduksiyaga uchraydi. Urugdon anatomik jihatdan ovalsimon tanachadan iborat. U bir necha qavat pardalar bilan o`ralgan bo`lib, shulardan ikkitasi — seroz va oqsil pardalar urug`donning xususiy pardalari hisoblanadi.

Oqsil parda urug`donning bir tomonida qalinlashadi, bu er urug`don oralig`i deb nomlanib, uning ichida kapillyarlar va urug`don to`ri joylashadi. SHu oraliqdan tomirli pardaga qarab radial yo`nalishda biriktiruvchi to`qimali to`siqlar tarqaladi. To`siqlar urug`donni bo`laklarga bo`ladi. Bo`laklarning keng asosi tashqariga, uchi urug`don oralig`iga qarab yo`nalgandir. Bo`laklarning soni odamda 100—250 tagacha etadi. Har bir bo`lakda 1—2 dona egri-bugri urug` kanalchalari joylashadi. Bu kanalchalarning uzunligi 70—80 sm gacha etadi. Urug`donda hammasi bo`lib, 300—450 tagacha egri-bugri kanalchalar mavjud. Egri-bugri urug` naylari to`g`ri kanallarga o`tib, urug`don to`rini hosil qiladi va urug` olib chiquvchi naylarga aylanadi. Egri-bugri urug` naylarining tuzilishi. Egri-bugri urug` naylari devori tayanch hujayralar — sustenototsitlar (Sertoli hujayrasi) hamda ular orasida joylashgan jinsiy hujayralardan — spermatogen hujayralardan tashki topgan. Kanalchalarning tayanch va spermatogen epiteliysi biriktiruvchi to`qima bilan qoplangan bazal membranada yotadi. Sertoli hujayralari yirik konus shaklida bo`lib, uchlari bilan nayning bo`shlig`iga yo`nalgandir. Ularning keng asosi bazal membranada yotadi. Hujayra tanasidan har tomonga nozik sitoplazmatik o`simtalar chiqadi. Bu o`simtalar qo`shni tayanch hujayralarining shunday o`simtalari bilan tutashadi. Bu hujayralarning sitoplazmasida yog`lar, lipoid tomchilari, oqsil kristallari va boshqa ko`plab trofik kiritmalar uchraydi. Tayanch hujayralar spermatogen epiteliyning oziqlanishini ta’minlaydi, spermatidlarning metabolitik mahsulotlarini yutadi. Xuddi shu hujayralarning o`simtalari hosil qilgan to`rda spermatogen epiteliy hujayralari joylashadi. Bazal membrana ustida, tayanch hujayralarining orasida, yosh jinsiy hujayralar — spermatogoniy hujayralari joylashadi. Spermatogenez. S permatozoidlar urug`donning egri-bugri kanalchalarida paydo bo`ladi. Spermatogenez deb nomlanuvchi bunday jarayon balog`at yoshiga etganda boshlanadi. Egri-bugri nay devorida spermatogenezning turli davriga mansub bo`lgan jinsiy hujayralar ma’lum bir tartibda joylashadi. Spermatogenez

jarayoni 4 davrga bo`lib o`rganiladi: 1) ko`payish; 2) o`sish; 3) yetilish; 4) shakllanish. Ko`payish davrida spermatogoniy hujayralari son jihatidan ortib boradi. Ular spermatogen epiteliyning tashqi-periferik qavatini tashkil qiladi va bevosita bazal membrana ustida yotadi. Bazal membranada yotgan hujayralar qavati bo`linadi, natijada, hujayralar soni ko`payadi va bu holat sig`ishmagan hujayralarning yuqori qavatga ko`tarilishiga olib keladi. Bu hujayralar endi mitotik bo`linish qobiliyatini yo`qotadi va spermotogenezning keyingi o`sish davriga o`tadi. Usish davriga o`tgan hujayralarning o`lchamlari osha boshlaydi. Bu davr yirik birinchi tartibli spermatotsitlar hosil bo`lishi bilan xarakterlanadi. Bu hujayralar egri-bugri nay devorida spermatogen epiteliydan keyingi ikkinchi qavatni egallaydi. Yetilish davrining boshlanishi bilan birinchi tartibli spermatotsit ikkinchi tartbli spermatotsit (prespermatidlar) ga bo`linadi. Yetilish davrining o`ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, hosil bo`lgan prespermatidlar interkinez davrini o`tamasdan qayta ikkiga bo`linadi. Bunday bo`linishi reduksion bo`linish yoki meyoz deb ataladi. Xromosomalar sonining kamayishi (reduksiyasi) spermato-genezning etilish davrida bo`lib o`tadigan bo`linishning ketma-ket — interkinez davrisiz qaytalanishi natijasida sodir bo`ladi. Reduksion bo`linishga tayyorlanish spermatogenezning o`sish davrida boshlanadi. Birinchi tartibli spermatotsit yadrolarida o`sish davrida xromosomalar uzun ipchalar sifatida ko`rina boshlaydi, yadro qobig`i va yadrocha saqlanib qoladi. Bu davr leptogen davr deb yuritiladi. Leptogen bosqichdan so`ng gomologik xromosomalar juftlashib yig`iladi (konyugatsiya) va uzunasi bo`ylab bir-biriga zichlashadi, ba’zan o`zaro chirmashishi ham mumkin. Bu davr — sinapten yoki zigoten davr deb yuritiladi. Buning ahamiyati shundaki, o`zaro kon’yugatsiyalangan xromosomalar orasida gen almashinuvi bo`lib turadi. Uzaro chirmashib, buralish natijasida xromosomalar kaltalashadi va yo`g`onlashadi. Bu davr paxiten davr deyiladi. So`ngi davrda

kon’yugatlar o`zaro bog`langan holda qisman ajraladi va har bir xromosomalarda bo`ylama yoriq ko`rinadi — bu esa diploten davrdir. Usish davrining oxiri I tartibli spermatotsitlar paydo bo`lishi bilan tugallanadi, so`ngra etilish davri boshlanadi. Yetilish davrida ikkita ketma-ket bulinish kuzatiladi: birinchi bo`linish natijasida II tartibli spermatotsitlar hosil bo`ladi. Yetilish davridagi interkinez davri bo`lmaganligi uchun xromosomalar keyingi bo`linish uchun soni oshmagan (reduplikatsiyalanmagan) holatda o`tadi va ikkinchi tartibli spermatotsit bo`linishidan spermatidlar hosil bo`ladi. Shakllanish yoki spermogenez . Spermatidlar uncha yirik bo`lmagan yadroli yumaloq hujayralardir. Shakllanish davrida spermatidlar qator morfologik o`zgarishlarga uchraydi: akrosoma xosil bo`ladi, proksimal va distal sentriolalar ajraladi, sitoplazmasi kuchli ravishda reduksiyaga uchraydi. Spermatogen epiteliy buzuvchi ta’sirlariga o`ta sezgir hisoblanadi. Turli intoksikatsiyalarda, avitaminozlarda, ochlikda, ayniqsa, radiatsiya nuri ta’sirida spermatogenez jarayonn su-sayishi, hatto to`xtab, spermatogen epiteliysi atrofiyaga uchrashi mumkin. Egri-bugri urug` naylarining oralaridagi siyrak biriktiruvchn qatlamlarda ko`plab qon va limfa tomirlari hamda nerv tolalari yotadi. Egri-bugri urug` nayi va bo`lak ichida qon kapillyarlarining atrofida urug`donning yirik interstitsiy bez hujayralari Leydig hujayralarining to`plami joylashadi. Bu hujayralar yirik, yumaloq yoki ko`p qirrali bo`lib, sitoplazmasida lipidlar, glikogen kiritmalari va turli kristalloidlar tutadi. Yosh ortib borgan sari hujayra sitoplazmasida pigment yig`ila boradi. Trofik kiritmalarning ko`pligi, interstitsiy hujayralari spermatogen epiteliyning oziqlantirishda qatnashadi deyishga imkon beradi. Bundan tashqari, Leydig hujayralari shu bilan bir qatorda erkaklar jinsiy gormoni ishlanishida ishtirok etadi, deb qaraladi. Urug`donning faoliyati gipofiz bezining oldingi bo`limida ishlanuvchi gonadotrop gormonining ta’siriga bog`liq.

Urug`donning yoshga qarab o`zgarishi. Yangi tug`ilgan bolalar urug`donining og`irligi 800 mg ga teng bo`lib, bo`laklarga bo`linganligi yaqqol ko`rinib turadi. Urug`donlar bu davrda siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimali stro-mada yotuvchi uncha egri-bugri bo`lmagan, ba’zan bir-birlariga tegib yotuvchi urug` kanalchalaridan iboratdir. Urug` kanalchalari tor, bo`shlig`i deyarli ko`rinmay, ba’zan kanal hujayralari uni to`la bekitib qo`yadi. Qanal hujayralari etilmagan Sertoli hujayralari, spermatogoniylar va birlamchi gonotsitlardan iborat. Erkaklar jinsiy sistemasining bola tug`ilgandan so`nggi taraqqiyotining birinchi to`rt yili statik davr deb nomlanadi. Bu davrda urug` kanalchalari kichik o`lchamga ega bo`lib, ozgina egri-bugridir. Hujayralar esa bir qavat bo`lib yotadi. Urug`donning maxsus funksiyasi kuzatilmaydi. 4 yoshdan 10 yoshgacha davr urug`don postnatal taraqqiyotining ikkinchi davridir . Bu davr ichida kanallarda spermatogoniy va birinchi tartibli spermatotsitlarni uchratish mumkin. Interstitsiyda Leydig hujayralariga asos bo`luvchi hujayralar paydo bo`lib, differensiallasha boshlaydi. Huj-ayralar o`lchamlarining oshishi, jinsiy hujayralar sonining ko`payishi, I tartibli spermatotsitlarning paydo bo`lishi, tayanch hujayralarining differensirovkasi bu davrni bolaning organizmida jinsiy sifatlarning paydo bo`lish davri deyishga asos beradi. Uchinchi davr 10 yoshdan 12—16 yoshgacha bo`lib, taraqqiyot davri deb nomlanadi. Morfometrik kuzatishlar urug`donning bu davrida intensiv o`sishini tasdiqlaydi. Hujayralar katta-lashadi va soni oshadi. Ayniqsa, Sertoli hujayralari sezilarli darajada o`zgaradi. Ularning yadrosi kattalashadi, I—II tartibli spermatotsitlar ko`payadi. Ba’zan spermatidlar ham uchraydi. 12—14 yoshlarda kanalda etarli darajada spermatotsitlar bo`ladi. Bu davrda urug` chiqaruv yo`llarining taraqqiyoti ham sezilarli darajada bo`ladi. Urug`don ortig`i morfologik jihatdan katta yoshdagi odamlarnipg urug`don ortig`idan farq qilmaydi. Spermatogenezning muntazam ro`y berishi urug`don taraqqiyotining to`rtinchi davri hisoblanadi. Spermatogen epiteliyning barcha hujayralari hamda

spermatozoidlarning kanallarda uchrashi bu davrning muhim morfologik belgisidir. 18—20 yoshdan boshlab aktiv spermatogenez davri boshlanadi. YUqori funksional aktiv holat 50—55 yoshlargacha davom etadi. 50 yoshdan 80 yoshgacha urug`donda atrofik, distrofik va nekrobiotik xarakterdagi jarayonlar rivojlanib boradi. Bu o`zgarishlar involyusiya deb nomlanadi. Bu esa spermatogenezning susayishi va biriktiruvchi to`qimaning o`sib ketishi bilan xarakterlanadi. Urug` kanalchalarining ichi bo`shab qoladi. Ammo shunga qaramasdan 80 yoshlarda ham spermatogenez ro`y beradigan kanalchalar uchraydi. Urug` olib chiquvchi yo`llar va urug`don ortig`i. Urug` olib chiquvchi yo`llar urug`don to`g`ri naylaridan boshlanadi va urug`don oralig`ida joylashgan urug`don to`riga o`tadi, bu erdan esa 12—15 ta o`ta egri-bugri urug` olib chiquvchi naylar chiqadi. Naylar yig`ilib urug`don ortig`ining boshchasini hosil qiladi. Shu erdan urug`don ortig`ining nayi boshlanadi. Bu nay ko`p sonli burmalar hosil qilib, urug`don ortig`ining tana va dum qismini tashkil qiladi. Urug`don ortig`ining kanali urug` olib chiquvchi to`g`ri yo`lga o`tadi va urug` otuvchi yo`l bilan tamom bo`ladi. To`g`ri naylar va urug`don to`ri oddiy tuzilishga ega. To`g`ri naylarning devori silindrik epiteliy bilan, to`r kanallari kubsimon yoki yassi epiteliy bilan qoplangan. Bu hujayralar bazal membranada yotadi, kanalning tashqarisidan siyrak bi-riktiruvchi to`qima yupqa qatlam hosil qilib yotadi. Urug`don ortig`i. Urug`don ortig`i boshcha, tana va dum qismdan iborat. Urug`don ortig`ining boshchasi 12—15 dona egri-bugri urug` olib boruvchi naylardan iborat. Bu naylar urug`don ortig`ining nayiga yig`iladi va urug`don ortig`ining dum qismida urug` olib chiquvchi yo`lga aylanadi. Urug` olib boruvchi nayning diametri 0,6 mm va uzunligi 4— 6 mm ga teng. Epitelial hujayralar ostida biriktiruvchi to`qimadan iborat xususiy parda yotadi, so`ngra muskul parda joylashadi. Qanal bo`shlig`i bir tekis zmas, bu holat uning epiteliysining alohida tuzilishi bilan bog`liqdir. Epiteliy har xil kattalikdagi

hujayralardan: kiprikchalari bor bo`lgan baland prizmatik va kichik kubsimon hujayralardan iborat. Bu hujayralar navbatma-navbat joylashgani uchun baland hujayralar yonida chuqurchalar hosil bo`ladi. Baland hujayralarda ham, past hujayralarda ham lipid va pigment donachalari hamda vakuolalar borligi bu hujayralarda sekretor faoliyat borligidan darak beradi. Urug`don ortig`ining nayi ikki qatorli epiteliy bilan qoplangan. Bu epiteliy ikki xil hujayralardan iborat: 1) apikal yuzasida steriotsiliylar (harakatsiz tukchalar) tutuvchi, o`zining erkin yuzasi bilan jinsiy qoplamaning tekis yuzasini hosil qiluvchi baland prizmatik hujayralar hamda 2) mayda oraliq hujayralar. Ular o`z yadrolarining joylashuviga ko`ra ikki qatorli epiteliyning pastki qatorini hosil qiladi. Urug`don ortig`ining nayi yupqa, nozik xususiy qatlamga ega bo`lib, undan keyin nisbatan qalin silliq mushak qavati yotadi. Kuchli ravishda egilgan urug`don ortig`i nayining ba’zi tirsaklari o`zaro biriktiruvchi to`qima yordamida tutashgan bo`ladi. Urug`don ortig`I nayining bushlig`i suyuqliq bilan to`la. Unda ba’zan alohida, ba’zan yig`ilgan holatda spermatozoidlar joylashadi. Bu suyuqliq urug` chiqaruvchi yo`llar epiteliysining sekretor faoliyatining mahsulidan hamda bu erga egri-bugri naylardan oqib kelgan suyuqlikdan iboratdir. Bu suyuqlik spermani suyultiradi, spermatozoidlarning saqlanishini ta’minlaydi. Ayniqsa, mo`l sekretsiya urug`don ortig`i naylarining halqalarida kuzatiladi. Urug`don ortig`ini sperma to`planuvchi rezervuar sifatida ham ko`rsatish mumkin. Urug` olib ketuvchi yo`l. Bu yo`l ikki qavatli, kutikulasi aniq ko`rinib turgan silindrik epiteliy bilan qoplangan. Shilliq parda 4—6 ta bo`ylamasiga yo`nalgan burmalar hosil qilgani uchun ko`ndalang kesimi yulduzsimon ko`rinishga ega bo`ladi. Kanal shilliq pardasining xususiy qavati siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan. Bu erda elastik tolalar ko`p. Xususiy pardadan so`ng yaxshi rivojlangan uchta: ichki, va tashqi bo`ylama, o`rtasi aylana qavatlardan iborat mushak qatlami yotadi. Mushak pardasidan keyin elastik tolalarga mo`l bo`lgan tolali parda —adventitsiya qavati joylashadi.

Urug` olib ketuvchi yo`l mushak qavatining peristaltik harakati spermani urug` olib ketuvchi yo`llarda surilishini va eyakulyasiya vaqtida uni chiqarib tashlashini ta’minlaydi. Urug` olib chiquvchi yo`lning oxirlari ampulasimon kengayadi va bu erda muskul parda tololari bir tekisda yotmaydi. Aylana bo`ylab joylashgan qavatda qiyshiq yo`nalgan mushak tolalari paydo bo`ladi, bo`ylama mushak to`plamlarining bir butunligi bo`linadi va urug` otuvchi yo`lga kelganda yo`qoladi. Jinsiy yo`l ampula qismining shilliq pardasi juda burmadorligi bilan ajralib turadi, bundan tashqari, bezlarni eslatuvchi kubsimon epiteliy bilan qoplangan botiqlik hosil qiladi. Xususiy qavat ampulyar qismida ham elastik tolalarga boy. Normal holatda ampulyar bo`shliqda spermatozoidlar bo`lmaydi, ammo eyakulyasiyadan so`ng spermatozoidlarning ma’lum bir qismi ushlanib qolishi va qayta eyakulyasiyada ajralishi mumkin. Urug` pufakchalari. Urug` pufakchalari urug` olib ketuvchi yo`lning bo`rtib chiqqan qismidan iborat. Pufakchalar yaxshi ifodalangan sekretor funksiyasi va ko`p sonli burmalari borligi bilan xarakterlanadi. Uning ichki qismida bosh burmalardan tashqari ikkilamchi va uchlamchi burmalarni ajratish mumkin. Bu burmalar o`zaro birikib murakkab katakli tuzilma hosil qiladi. Urug` pufakchalarining devorida ham uch parda farqlanadi, shilliq, mushak va tashqi biriktiruvchi to`qima yoki adventitsiya pardalari. SHilliq parda bir qavatli kubsimon yoki past prizmatik epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy ostida shilliq pardanyng xususiy qavati joylashadi. U elastik tolalarga boy, siyrak tolali biriktiruvchi to`qimadan iborat. Mushak parda tartibsiz joylashgan silliq mushak tolalaridan iborat. Tashqi adventitsiya qavati hamma joydagi kabi siyrak birikitiruvchi to`qimadan iborat. Urug` pufakchalari urug` saqlovchi joy bo`lmay, balki qo`shimcha jinsiy bezlar bo`lib, shilliq suyuqlik ishlaydi va u chiqariladigan spermaga aralashib. uni neytrallaydi va suyultiradi.

Urug` otuvchi kanal. Urug` otuvchi yo`lning burmali shilliq pardasi bir qavat prizmasimon zpiteliy bilan qoplangan bo`lib, devorida uncha rivojlanmagan mushak pardalari tutadi. Bu kanal biriktiruvchi to`qimadan iborat parda bilan o`ralgan. Prostata bezi. Prostata bezi urogenital sinus murtagidan rivojlanib, siydik chiqaruv kanaliga ochiladi. Bu a’zo mushakli bez hisoblanib, uning bez qismi alveolalar, sekretor bo`limlar va naylar sistemasidan iborat. Bezning anchagina qismi har tomonga yo`ialgan silliq mushak tutamlaridan tashkil topgan. Mushak tutamlaridan tashqari elastik tolalarga boy biriktiruvchi to`qima ham mavjud. Mushak tutamlari biriktiruvchi to`qima qatlamlari bilan birgalikda bezni 30—50 ta bez bo`laklariga bo`ladi. Mushak tutamlarining qisqarishi eyakulyasiya paytida bez bo`laklaridan sekretni chiqarib beradi. Bez oxirgi bo`lagining ko`pgina ajratuv naylari siydik chiqaruv kanalining prostata qismiga ochiladi. Bezning oxirgi sekretor bo`limlari kubsimon epiteliy bilan qoplangan, hujayralarning sitoplazmasi esa sekret hosil bo`lishiga qarab donador yoki to`rsimon bo`ladi. Bu hujayralar ikki xil ko`rinishga ega: birinchisi—yirik sekretor hujayralar bo`lib, pufaksimon yadrosi hujayraning bazal qismida joylashgan; ikkinchisi — mayda hujayralar ensiz sitoplazmaga ega va sekretor hujayralar asosida yotadi. Chiqaruv naylarining distal qismi prizmatik, ba’zan ko`p qatorli epiteliy bilai qoplangan bo`lib, burmali bo`shliq hosil qiladi. Yirik chiqaruv yo`llarida o`zgaruvchan epiteliy uchraydi. Urug` do`mboqchasi siydik chiqaruv kanalining orqa devoriga o`rnashadi. Uning yuzasi o`zgaruvchan epiteliy bilan qoplangan bo`lib, asosini ko`plab elastik tolalar va silliq mushak hujayralarini tutuvchi biriktiruvchi to`qima tashkil etadi. Urug` do`mboqchasida jinsiy sezgining asosiy nuqtasi bo`lgan nerv tolalari va nerv oxirlari ko`plab joylashib, ularning ta’sirlanishi ereksiya va eyakulyasiyaning ba’zi fazalarini yuzaga keltirib chiqaradi. Urug` do`mboqchasi ereksiya holatida

eyakulyatning siydik pufagiga qarab oqishiga va siydik chiqishiga qarshilik ko`rsatadi. Urug` do`mboqchasining orqasida, bo`ylama silliq mushak tolalari orasida, prostata bachadonchasi joylashadi, uning o`lchamlari bezning tuzilishiga qarab har xil bo`ladi. Prostata bachadonchasining ichki yuzasi o`zgaruvchan epiteliy bilan qoplangan. Tuzilishi bo`yicha bu organ prostata bezining bittta yo`lini eslatadi. Prostata bachadonchasi chiqaruv teshigi bilan urug` do`mboqchasining yuzasiga ochiladi. Prostata bezining sekreti yopishqoq bo`lib, ishqoriy reaksiyaga ega bo`lgan (rN-8-8,4) sut rangli suyuqlikdir. Prostata bezi sekretining tarkibiga suv, nukleoprotein, letsitin, xolin, spermin (spermaga maxsus hid berib turuvchi organik modda) va ko`p miqdorda tuzlar, ayniqsa, kaliy tuzlari kiradi. Bundan tashqari, prostata bezida prostoglandin moddasining ishlanishi ham aniqlangan. Prostoglaidinlar lipid tabiatli biologik aktiv birikma bo`lib, ular har xil tarzda organizmga o`z ta’sirini ko`rsatadi. Prostoglandinlarning A, E, G` gruppalari ma’lum. Shulardan G` prostoglandinlar silliq mushaklarni qisqartirsa, E xillari mushaklarni bo`shashtiradi. Prostoglandinlarning bu xususiyatidan akusherlik amaliyotida tug`ish jarayonini boshqarishda va homilani tushirish (abort) da frydalaniladi. Prostoglandinlar yurak qisqarish kuchiga va chastotasiga ta’sir qilibgina qolmay, buyrakda renin ishlanishini va ionlar reabsorbsiyasi hamda arteriya qon bosimining boshqarilishi kabi fiziologik jarayonlarda ishtirok etadi. Qarilikda ko`pincha sekret quyuqlashib, prostata bezining chiqaruv yo`llarida yumaloq yoki oval shakldagi prostatik konkretsiya deb nomlanuvchi konsentrik qavatli tanacha hosil bo`ladi. Tanacha ohak shimib olishi mumkin. Bunda ular ba’zan diametri 1 mm gacha bo`lgan prostatik toshlarga aylanib qoladi. Prostata bezining tuzilishi yosh oshib borgan sari o`zgarib boradi. Bu o`zgarishlar organizmning shu yoshda gormonlar bilan ta’minlanish holati bilan uzviy bog`langan. Qariyalarda prostata bezi atsinuslari epiteliysining proliferatsiyaga uchrashi va silliq mushak tolalarining gipertrofiyasi kuzatiladi.

Bunday jarayonning kuchayishi keksalarda uchraydigan prostata be-zining adenomasiga olib keladi. Bulbouretral bezlar. Bu bezlar no`xat kattaligidagi bir juft bezlar bo`lib, siydik chiqarish kanalining boshlanish qismiga ochiladi. Chiqaruv naylari va uning shoxobchalari shakli noto`g`ri kengaymalar hosil qiladi. Jineiy apparatning funksional aktivligiga qarab sekretor bo`lim va chiqaruv naylarini qoplovchi epiteliy o`zgarishlarga uchraydi. Bezning kengaygan alveolalarida epiteliy ko`pincha yassilashgan bo`ladi, bezning boshqa bo`limlarida u kubsimon yoki prizmatikdir. Sekretor bo`limlarning orasida silliq mushak tolalarini saqlovchi biriktiruvchi to`qima qatlamlari yotadi. Chiqaruv naylari bir qavatli epiteliy bilan qoplangan. So`ng xususiy qavat va aylanasiga yo`nalgan yupqa silliq mushak qavati yotadi. Bu bezlarning sekretor mahsuloti shilliq tabiatiga ega bo`lib, uning tarkibida spermatozoidlarning erkin harakatiga yordam beruvchi aktiv moddalar uchraydi. Ayollar jinsiy tizimi. Ayollar jinsiy sistemasi — jinsiy bezlar (tuxumdonlar) va yordamchi jinsiy a’zolar (bachadon nayi, bachadon, qin hamda tashqi jinsiy a’zolar) dan tashkil topgan. Tuxumdon, bir tomondan, jinsiy hujayralarni hosil qiluvchi a’zo bo`lsa, ikkinchi tomondan, ayol organizmiga umumiy ta’sir qiluvchi gormonlar ishlab chiqaradigan murakkab inkretor bez hisoblanadi. Funksiyasi: 1. Tuxumdonlar generativ vazifani bajaradi, ularda ayollar jinsiy hujayralari ishlab chiqariladi. 2. Tuxumdon ichki sekretsiya bezi hisoblanadi: - tuxumdonning endokrin vazifasidan biri o`sayotgan follikullarda estrogen yoki follikulin gormonini ishlab chiqarishdan iborat. Bu gormon follikulning donador qavati hujayralarida ishlanadi. Bachadonning o`sishi va jinsiy siklning qaror topishi balog`atga etish davridan, ya’ni tuxumdonlar o`z faoliyatlarini

boshlab, estrogen ajralishi bilan boshlanadi. Tuxumdon faoliyatining klimakterik so`nishi bachadonning atrofiyasi va jinsiy sikllarning to`xtashiga olib keladi. Estrogen gormoni ikkilamchi jinsiy belgilarni ham yuzaga chiqaradi; - tuxumdonda sariq tananing lyutein hujayralari tomonidan progestron gormoni ishlab chiqariladi. Progestron ta’siri ostida bachadon shilliq qavatining bezlari o`z faoliyatini boshlab, sekret chiqaradi. Bachadon bezlari kattalashadi va egri-bugri holatda yotadi. Bachadon shilliq pardasi shishadi, tomirlari qon bilan to`ladi. Shu vaqtning o`zida progestron tuxumdonga ta’sir ko`rsatib, boshqa follikullarning o`sishini to`xtatib turadi; - maxsus ovarial gormonlar estrogen va progesteron bilan bir qatorda oz miqdorda bo`lsa-da, tuxumdondan androgenlar — erkaklar jinsiy gormoni ajralishi aniqlangan, bu esa embrional taraqqiyotdagi ikki jins o`rtasida bo`lgan umumiylikni ko`rsatadi. Androgenlar maxsus gilus hujayralari tomonidan ishlab chiqariladi. Bu hujayralar kichik to`plamchalar sifatida tuxumdon darvozasi sohasida joylashadi. Tuzilishi. Odam tuxumdonlari — uzunligi 2,5—2,6 sm, kengligi 1,5—3,0 sm va qalinligi 0,6—1,5 sm bo`lgan ovalsimon juft a’zodir. Tuxumdonning yuzasi faoliyatsiz kurtak epiteliysi bilan qoplangan. Epiteliy ostida tolali yoki oqsil pardani hosil qiluvchi yupqa biriktiruvchi to`qimali qatlam yotadi. Oqsil parda ham, organning stromasi ham nozik, siyrak kollagen fibrillalardan iborat. Elastik tolalar juda kam bo`lib, silliq mushak hujayralari bilan birgalikda mag`iz qismida uchraydi. Tuxumdonda pustlok va magiz moddalar farqlanadi. Po`stloq moddada tuxum hujayralarining rivojlanishi (germinativ funksiya) va ovarial gormonlarning ishlab chiqarish jarayoni (endokrin funksiasi) kechadi. Tuxumdonning mag`iz qismi qon tomir va nervlarga boy bo`lgan biriktiruvchi to`qimadan hosil bo`lgan. Po`stloq moddasida birlamchi, ya’ni primordial follikullar, o`suvchi follikullar hamda etilgan (Graaf) follikullari, sariq tana, oq tana va atretik tana joylashadi. Oqsil parda ostida, tuxumdonning periferik qismida, primordial follikullar bir necha qator

bo`lib, zich joylashadi. Har bir birlamchi follikul ovogoniy va uning atrofini o`ragan bir qavat follikulyar hujayralardan iborat. Balog`at yoshidan boshlab tuxumdonda muntazam ravishda primordial follikullar etilgan follikullarga aylanadi. Ovogenez. Ovogenez jarayoni spermatogenez bilan bir xil bo`lsa ham o`ziga xos ba’zi xususiyatlarga ham ega. Birinchidan, ko`payish davri faqat embrionning tuxumdonida bo`lib, qiz bola tug`ilishi bilan ovogoniyning paydo bo`lishi to`xtaydi. Ikkinchidan, o`sish davri ikki fazadan iborat. Birinchi fazada (kichik o`snsh fazasida) 1-tartibli ovotsit o`lchamlarining sekin kattalashuvi kuzatiladi (ovotsitlar bunday holatda ko`p yillab yotadi). Ikkinchi faza (kata o`sish fazasi) sariqlik kirntmalarining sintezi bilan bog`liq. Qatta o`sish fazasiga, odatda, bolog`at yoshiga etgan davrda bir vaqtda bir yoki bir necha 1-tartibli ovotsit o`tadi. Katta o`sish ikki xaftagacha davom etadi va 1-tartibli ovotsitning etilish davriga o`tishi bilan tugaydi. Uchinchidan, ovogenez spermatogenezdan yana shu bilan farqlanadiki, bitta birinchi tartibli ovotsitdan 1 donagina urug`lanishga moyil ovotsit va 3 ta reduksion tanacha hosil bo`ladi. To`rtinchidan, ovogenezda tuxum hujayrasining etilish davri tuxumdondan tashqarida (bachadon naylarida) kechadi. Beshinchidan, ovogenezda shakllanish davri bo`lmaydi. Jinsiy hujayralarning etilish davri etilgan folikullarning yorilib (ovulyasiyaga uchrab) uning ichidan birinchi tartibli ovotsitning chiqishi bilan boshlanadi. Bu jarayon bachadon naylarida kechadi. Shunday qilib, ovogenez etilgan organizmda ikki davrdan iborat, birinchisi — o`sish davri bo`lib, u tuxumdonda; ikkinchisi — etilish davri — tuxumdondan tashqarida (bachadon naylarida) kechadi. Ovogoniylar o`sish davri boshlanishdanoq birinchi tartibli ovotsitga aylanadi, shuning bilan birga ovogoniy joylashgan primordial follikul o`suvchi follikullarga aylanadi. O`sishning dastlabki kunlarada follikulyar epiteliy hujayralari tezda ko`payib, ko`p qavatli epiteliyga aylanadi va follikulning donador qavatini hosil qiladi. O`sish davridagi ovotsit atrofida zich yaltiroq parda shakllanadi. Follikul o`lchamining kattalashishi uni o`rab turuvchi biriktiruvchi to`qimali qobiqning paydo bo`lishiga asos bo`ladi.

Follikulning donador qavati bilan biriktiruvchi to`qimali qobiq orasida follikul epiteliysining bazal membranasi Slavyanskiy membranasi joylashgan. Keyinchalik, ko`p sonli qon kapillyarlari o`sib kirgan follikul qobig`i ikki qavatga differensiallashadi. Qobiqning ichki qavati siyrak tolali biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, unda ko`igina kapillyarlar joylashadi. Bu kapillyarlarning atrofida ko`p sonli bezli interstitsial hujayralar yig`iladi. Qobiqning tashqi qavati zich tolali biriktiruvchi to`qimadan iborat. Follikulning boshlang`ich o`sishi ancha-muncha mustaqil bo`lib, qiz bolaning tuxumdonida u bolag`at yoshiga etguncha bo`lishi mumkin. Ammo follikulning keying taraqqiyoti gipofizning follikulni stimullovchi gormon (FSG) ta’sirida ro`y beradi. Hujayralari mitoz bo`linish bilan intensiv ko`payayotgan va qalinlashgan donador qavat hujayralari fol- likulyar suyuqlikni sekretsiya qila boshlaydi. Sekret avvaliga hujayralar orasida to`plana boshlaydi, so`ngra ular qo`shiladi va follikulyar suyuqlik bilan to`lgan bo`shliq paydo bo`ladi. Bu bo`shliqning o`lchamlari tezda kattalashadi va 1 tartibli ovotsit nurli toj ko`rinishiga ega bo`lgan bir qavat follikulyar hujayralar bilan birgalikda follikulning yuqori qutbiga surilib qoladi. Bunday o`sishning maksimumiga erishgan follikullar etilgan follikullar (Graaf pufakchasi) deyiladi. Donador qavatning ovotsit joylashgan qismi tuxum tutib turuvchi tepachadir. Bevosita ovotsitni qurshab turgan nurli toj hujayralari uzun o`simtalarga ega. Bu o`simtalar yaltiroq pardadan o`tib ovotsitning sitolemmasiga etib boradi. Follikul epiteliysining tuxum hujayrasi trofikasida ahamiyati katta. Ovulyasiya murakkab jarayon bo`lib, bunda gipofizning lyu-teinlovchi gormonining (LG) muhim roli bo`ladi. Ovulyasiyada follikul qobig`i ichki qavatining kapillyariga qon kelishining kuchayishi va follikul suyuqligining ko`payishi natijasida ichki bosimning ortishi follikul qobig`ining yorilishiga sababdir. Ovulyasiya natijasida yorilgan pufakchaning bor mahsuloti qorin bo`shlig`iga quyiladi. Bu erda birinchi tartibli ovotsit va uni o`rab turgan nurli toj bachadon voronkasining ovotsit shokilalari orqali nay ichiga o`tadi.

Odamda har bir ovulyasiyada, odatda, bitta follikul etiladi va yoriladi. Ba’zi sut emizuvchilarda esa bir vaqtning o`zida 10—12 follikullar o`sib, ovulyasiyaga uchraydi. Ovogenezning etilish davrida reduksion (meyoz) bo`linish ketib, birinchi bo`linishdan yirik ikkinchi tartibli ovotsit va reduksion tanacha hosil bo`ladi. Ikkinchi tartibln ovotsit tezda ikkinchi marta bo`linib, etilgan tuxum hujayra va ikkilamchi reduksion tanachani hosil qiladi. Birlamchi reduksion tanacha ham ba’zida ikkiga bo`linadi. Etilish davrida ketma-ket ikki marta bo`linish natijasida xromosomalar sonining ikki marta kamayishi yuz berib, har bir birinchi tartibli ovotsitdan bir dona yirik, urug`lanishga tayyor bo`lgan, gaploid xromosoma tutgan tuxum hujayra va uchta reduksion tanacha hosil bo`ladi. Sariq tana. Etilgan pufaksimon follikul yorilganidan so`ng uning donador qavati va biriktiruvchi to`qimali qobig`i saqlanib qoladi. Uning devorlari burishib, bo`shlig`i esa ovulyasiya vaqtida yorilgan qon tomirlardan chiqqan qon bilan to`ladi. Hosil bo`lgan qon ivindisi tezda biriktiruvchi to`qima bilan almashinadi, natijada, bo`lg`usi sariqlik tana markazida biriktiruvchi to`qimali chandiq hosil qiladi. Shunday qilib, ovulyasiyadan so`ng follikul o`rnida yangi tuzilma—sariq tana rivojlana boshlaydi. Urug`lanish bo`lish-bo`lmasligidan qat’i nazar sariq tana ri-vojlanishida ma’lum davrlar sodir bo`ladi. Odatda, 4 bosqich farqlanadi: 1. Proliferatsiya va vaskulyarizatsiya davri. 2. Bezli metamorfoz davri. 3. Gullash yoki ravnaq topish davri. 4. Aks taraqqiyot davri. Birinchi davr — proliferatsiya va vaskulyarizatsiya davri sobiq donador qavat epiteliysining ko`payishi va uning orasiga kapillyarlarning tez o`sib kirishi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi — bezli metamorfoz davrida donador qavatning follikulyar hujayralari kattalashadi va ular sitoplazmasida lipoxrom gruppasiga oid sariq pigment — lyutein yig`iladi. Bu hujayralar lyutein hujayralardir. Lyutein

hujayralarining sitoplazmasida sekret donachalarining paydo bo`lishi bilan uchinchi—ravnaq topish yoki gullash davri boshlanadi. Bu davrda sariq tana ichki sekretsiya beziga aylanib, progesteron gormonini ishlab chiqaradn. Bu gormon bachadon shilliq pardasini zigotani implantatsiya qilishga va sut bezlarini laktatsiyaga tayyorlaydi. Uchinchi - gullash davri ikki xil davom etadi. Agar urug`lanish bo`lmasa, unda gullash davri 12—14 kun bilan yakunlanadi va bunday tana hayz sariq tanasi deb yuritiladi. Agar urug`lanish bo`lib, homiladorlik boshlansa, sariq tananing gullash davri homiladorlikning birinchi yarmiga qadar davom etadi. Bunday sariq tana homiladorlikning sariq tanasi deyiladi. Menstrual va homiladorlik sariq tanalari tuzilishi va vazifasi jihatidan mutlaqo o`xshashdir. Ularning farqi faqat o`lchamlari va gullash davri muddatining turlicha bo`lishidadir. Hayz sariq tanasining diametri 1,5—2,0 sm bo`lsa, homiladorlik sariq tanasining o`lchami 5 sm ga etadi. Faoliyati tugagandan so`ng ham homiladorlik, ham hayz sariq tanasi involyusiyaga uchraydi. Bunda bez hujayralari o`zining lyuteinini yo`qotib, atrofiyaga uchraydi va so`rilib ketadi. Lekin markazda joylashgan biriktiruvchi to`qimali chandiq saqlanib sariq tana o`rnida oq tana hosil bo`ladi. Odatda oq tana tuxumdonda bir necha oy saqlanib, so`ng so`rilib ketadi, ba’zan esa, unda ohaklanish sodir bo`lishi natijasida, u uzoq muddatgacha saqlanib qolishi mumkin. Follikullar atreziyasi. Ovogenezning o`sish davriga kirgan primordial follikullarning hammasi ham o`z taraqqiyotining oxirigacha yetib bormay, ko`pchilik follikullar atreziyaga uchraydi. Atreziya — tuxum hujayrasining o`lishi va follikul o`rnida atretik tananing hosil bo`lishidir. Atretik tana tuxumdonda balog`at yoshiga yetgunga qadar va homiladorlik vaqtlarida ko`plab uchraydi. Atretik tananing o`lchamlari sariq tananikidan ancha kichik bo`lib, markazida o`lgan ovotsitning yaltiroq pardasi saqlanib qoladi, uning atrofida esa interstitsial hujayralar joylashadi. Bundan tashqari atretik tana uni o`rab turgan to`qimadan aniq ajralib turmaydi.

Tuxumdonning yoshga qarab o`zgarishi. Tuxumdonning siklik o`zgarishlari ayollarda balog`at yoshidan boshlab 45—50 yoshgacha davom etadi. Shu davrdan boshlab follikullarning rivojlanishi asta—sekin susayadi, jinsiy sikl buziladi — klimakterik davr boshlanadi va 60 yoshlarga borganda barcha jinsiy hujayralar yo`qolib to`qimaning miqdori esa oshadi. Tuxumdon faoliyatining boshkarilishi. Tuxumdon faoliyatini aktivlashtirish gipofiz oldingi bo`limining gonadotrop gormonlari ta’sirida bo`ladi. Bunda follikullarni stimullovchi (FSG), lyuteinlovchi (LG) gormonlar tuxumdon follikullarining katta o`sish davriga o`tishi va follikulyar hamda interstitsiy hujayralari tomonidan estrogenning ishlab chiqarilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, lyuteinlovchi gormon ovulyasiyani yuzaga keltiradi va sariq tananing hosil bo`lishidagi dastlabki davrda muhim rol o`ynaydi. Sariq tana faoliyatiga, ya’ni progestron ishlab chiqarilishiga gipofizning lyuteotrop gormoni (LTG) ta’sir ko`rsatadi. Ovarial funksiyalarni boshqarishda gipofizning gonadotrop gormonlari bilan bir qatorda tuxumdonga keladigan nerv oxirlari ham muhim rol o`ynaydi. Tuxum yo`llari 12 sm uzunlikdagi, diametri 1 sm keladigan zich mushakli naylardan iborat. Tuxum yo`li devorida uch qavat farqlanadi: shilliq, mushak va seroz pardalar. Shilliq parda ikki xil hujayralardan iborat bir qavatli silindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Hujayralarning ko`plarida kiprikchalar bo`lib, ular bachadon tomon tebranadi. Kiprikli hujayralar orasida, shilliq xarakterdagi sekretor granulalar tutuvchi ko`p sonli bez hujayralari joylashadi. Epiteliy ostida shilliq pardaning xususiy qavati yotadi. U siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat bulib, bunda odatdagi hujayra elementlaridan tashqari detsidual hujayralar yotadi. Tuxum yo`lining shilliq pardasi distal bo`limida yaxshi rivojlangan burmalar hosil qiladi, bachadon tomon borgan sari ular kamayadi. Xususiy qavatda bezlar yo`q. Bachadon naylarining shilliq pardasida ham bachadon shilliq pardasining menstrual sikl davrlariga mutanosib o`zgarishlar yuz beradi.

Shilliq parda ostida mushak parda yotadi. Shilliq osti pardasi bo`lmaydi. Mushak parda ikki qavat silliq mushak tolalaridan iborat bo`lib, bulardan ichkisi sirkulyar yoki spiral va tashqisi bo`ylama yo`nalgandir. Ampulyar qismga kelganda, alohida mushak hujayralar to`plami ham uchraydi. Bachadonga yaqinlashgan sari mushak tutamlarining yo`g`onlashuvi kuzatiladi. Seroz parda siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan bo`lib, mezoteliy bilan qoplangan. Tuxum yo`llarida hujayralar etiladi va spermatozoid bilan uchrashadi, ya’ni urug`lanish ro`y beradi. Ovulyaqiya davrida shokilalarning aylana venalari qonga to`lib ketadi, shuning natijasida popuklar taranglashadi va voronka tuxumdonni qoplaydi, qorin bo`shlig`iga tushgan tuxum hujayrasi shokilalarga tushadi va tuxum yo`lining bo`shlig`iga o`tadi. Tuxum yo`lida tuxum hujayrasining harakatiga asosan mushak qavatining peristaltik qisqarishi hamda hilpillovchi epiteliy kiprikchalarining harakati yordam beradi. Bachadon. Tashqaridan bachadon qorin pardaning visseral varag`i bilan qoplangan. Bachadon — ichida homila taraqqiyoti o`tadigan ichi bo`sh mushak organ. Bachadonda ikki qism: bachadon tanasi va bo`yni farklanadi. Bachadon devori uch qavatdan iborat: shilliq parda yoki endometriy, kuchli rivojlangan mushak parda yoki miometriy va seroz parda yoki perimetriy. Bachadon shilliq pardasi menstruatsiya va ovulyasiya bilan bog`liq bo`lgan siklik o`zgarishlarga uchraydi. Bachadonning shilliq pardasi menstrual davr bilan bog`liq bo`lgan destruktiv va regenerator siklik o`zgarishlarni kechiradi va faqatgina, ikkita menstrual davrlar oralig`ida u tinch holatda bo`ladi, bu davr tinchlik davri deyiladi. Bachadon tanasining yuzasi tekis bo`lib, bo`yin qismida burmalar mavjud. Bachadon shilliq pardasi tinchlik davrida burmalar hosil qilmasdan, ostidagi mushak pardaga yopishib yotadi. Bu davrda endometriyning qalinligi 1—2 mm gacha bo`ladi va u bir qavatli hilpillovchi, silindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Kiprikli hujayralar orasida shilliq xarakteriga ega bo`lgan bez hujayralari joylashadi. Bunday hujayralar bachadonning bo`yin qismida ko`p bo`ladi.

Ajralayotgan sekret bachadonning bo`yin qismida to`planib, kuchsiz to`sqinlik qiluvchi to`siq hosil qiladi. Bu bilan bir vaqtda bachadonning tana va tub qismidagi bezlarning sekreti kuchsiz ishqoriy sharoitga ega bo`lib, bu erga tushgan spermatozoidlarning aktiv harakati uchun qulaylik yaratib beradi. Epiteliy ostida hujayra elementlariga mo`l bo`lgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat xususiy qavat joylashadi. Hujayra elementlaridan makrofaglar va retikulyar hujayralar ko`p qismini tashkil qiladi Bulardan tashqari, sitoplazmasida glikogen parchalari va lipoproteid kiritmalarini tutuvchi detsidual hujayralar uchraydi. Detsidual hujayralar yo`ldoshning ona qismida ham joylashib, detsidual qavatni hosid qiladi. Bu hujayralar yumaloq va yirik bo`lib, ularning diametri 100 mkm ga etadi. Hujayraning yadrosi ovalsimon shaklda, karioplazmasida bir xilda tarqalgan xromatin tutadi. Hujayraning rivojlangan organellasi donador endoplazmatik to`r bo`lib, uning ko`pgina, bir-biriga qo`shilib ketgan tuzilmalari yadro atrofida joylashadi. Golji kompleksi ozgina sisterna va ko`p miqdordagi vezikula va vakuolalardan iborat. Bu organella odatdagiday hujayraning yadro atrofi zonasida joylashadi. Detsidual hujayralarning ko`p sonli mitoxondriyalari mayda bo`lib, ular zich matriksga ega. Bu organellar hujayra bo`ylab bir tekis joylashgan. Detsidual hujayralarda mayda lizosomalar, yog` tomchilari va glikogen donachalari doimo uchrab turadi. Detsidual hujayraning faoliyati shu kungacha aniq bo`lmasa ham ularning trofik roli va fagotsitoz funksiyalarini qayd etmoq zarur. Bachadonning shilliq qavatida yaxshi rivojlangan bachadon bezlari yoki kriptalar joylashadi. Bachadon bezlari oddiy naysimon bezlar bo`lib, endometriyda egri-bugri yo`nalgan. Bu bezlar epiteliy hujayralari bilan qoplangan. Bachadon shilliq pardasining yuza va chuqur qatlamlari bir xil emas. Bezlarning tub sohasi ancha zich bo`lib, asosiy bazal qavat deb nomlanadi. Bu qism menstrual o`zgarishlardan holi bo`lib, menstruatsiya, tug`ish va abortlardan keyin regeneratsiya uchun xizmat qiladi. Bezlarning tanasi joylashadigan va ancha yuza qatlamlarini shilliq pardaning davriy o`zgarishlarida ishtirok etuvchi funksional qavat deb yuritiladi.

Miometriy yoki mushak parda (uzunligi 50 mkm) homiladorlik davrida kattalashib, ba’zan 500 mkm gacha etuvchi silliq mushak hujayralaridan iborat. Miometriyda uchta qavat farqlanadi. Eng ichki bo`ylama yo`nalgan mushak tolalari qavati, shilliq osti qavati nomlanadi. O`rta qavatda mushak tolalari aylana yo`nalgan bo`lib, kuchli rivojlangan va tomirlarga boydir. Tashqi mushak qavat ko`pincha bo`ylama yotuvchi silliq mushak to`plamlaridan hosil bo`lib, u tomir usti qavatidan iborat. Mushak qatlamlari orasida elastik tolalarga boy bo`dgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qima joylashadi. Perimetriy yoki seroz parda bachadonning ko`p qismini ust tomonidan o`raydi. Bachadonning oldi va yon taraflarida seroz parda bo`lmaydi. Perimetriy siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan bo`lib, tashqaridan mezoteliy bilan qoplangan. Bachadonning bo`yin qismida, ayniqsa, uning oldi va yon taraflarida parametriy deb nom olgan yog kletchatkasining katta to`plamlari joylashadi. Bachadon bo`yin qismining tashqi yuzasi ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Bachadon bo`ynining kanalini shilliq ishlovchi silindrik epiteliy tashkil etadi. Ularning oralarida ayrim kiprikli hujayralar ham uchraydi. Bo`yin kanalining shillik pardasi burmalar hosil qiladi va bu erda shilliq pardaning xususiy qavatida yirik servikal bezlar mavjud. Bu bezlar tarmoqlangan naysimon bezlar bo`lib, ular shilliq sekret ishlab chiqaradi. Bachadon bo`yin qismining shilliq parda epiteliysi va servikal bezlarining intensiv sekretor faoliyati tufayli bachadon buyni shilliq bilan to`lib turadi. Bo`yin qismining miometriysi aylana yo`nalgan baquvvat silliq mushak tolalaridan iborat bo`lib, bachadon sfinkterini hosil qiladi. Muskul qisqarganda buyin bezlari shilliq ajratadi, bo`shashganda esa aspiratsiya (so`rish) yuzaga keladi, bu esa spermaning qindan bachadon bo`shlig`iga o`tishiga yordam beradi. Menstrual yoki jinsiy sikl. Tuxum hujayrasi ovulyasiya vaqtida tuxumdondan chiqib, bachadon naylari orqali bachadonga qarab harakat qiladi. Bachadon davriy ravishda har 24—30 kunda, tuxum hujayrasini qabul qilishga tayyorlanadi. Bu tayyorlanish bachadon shilliq pardasining bir qator

o`zgarishlaridan iborat bo`lib, bachadon devorida urug`langan tuxum hujayrasining implantatsiyasi uchun qulay sharoit yaratiladi. Bunday o`zgarishlar natijasida shilliq parda ko`chib tushuvchi qavatga ega bo`ladi. Agar urug`lanish bo`lmasa, bu tayyorgarlik to`xtaydi, o`zgargan epiteliy qavati menstruatsiyaga uchrab, ko`chadi va ochilgan qon tomirlardan chiqayotgan qon bilan birgalikda tushib ketadi. Agar urug`lanish bo`lsa, urug`langan tuxum hujayrasi bachadonning shilliq pardasiga o`tiradi, shilliq parda esa tuxum hujayrani o`rab o`sa boshlaydi. Homila tug`ilgandan so`ng shilliq pardaning bu qismi bachadondan ajraladi va homiladorlikning ko`chib tushuvchi pardasi deb nomlanadi. Bachadonning xayz siklidagi uzgarishi. Bachadonning shilliq pardasida menstruatsiya bilan bog`liq ravishda yuz beradigan davriy o`zgarishlar 3 ga bo`linadi: 1—menstruatsiya (hayz) oldi davri, 2—menstruatsiya davri, 3- menstruatsiyadan so`nggi davr. Bu davrlar bir-biridan keskin chegaralanmagan holda ro`y beradi. Menstruatsiya oldi davri (yoki sekretor) funksional davr deb ham nomlanadi. Bunda bachadon homila qabul qilishga tayyorlanadi. Bu vaqtda tuxumdonda etilgan follikul ovulyasiyaga uchraydi va qoldiqlaridan progesteron ishlab chiqaruvchi sariq tana hosil bo`ladi. Progesteron gormoni ta’sirida bachadon bezlari kattalashadi, cho`ziladi, egri-bugri ko`rinishga ega bo`ladi va tarmoqlanib ketadi. Bez hujayralari shishadi, sekret chiqara boshlaydi. Xususiy plastinka o`sadi va shilliq parda qalinligi 5—6 mm ga yetadi (tinch holatda 1—2 mm qalinlikka ega). Qon tomirlar kengayib, qon bilan to`lib ketadi. SHilliq pardani glikogen miqdori oshadi, chiqayotgan shilliq quyuqlashadi. Shilliq parda stromasining hujayralarida glikogen parchalari, yog` tomchilari paydo bo`ladi, ularning orasida tuxumdon va urug`donning interstitsial hujayralariga o`xshash — detsidual hujayralar differensiallashadi. Agar urug`lanish bo`lsa, unda funksional, ya’ni menstruatsiya oldi davri 6—8 hafta davom etadi, bu bilan yo`ldoshning taraqqiyotiga imkon beradi. Agar urug`lanish sodir bo`lmasa, menstruatsiya oldi o`zgarishlari o`zining eng yuqori

taraqqiyotiga — rivojlanishiga 25—28 kunda erishadi. Navbatdagi menstruatsiya davrida endometriyning funksional qavati tushib ketadi. Menstruatsiya davri endometriyning qon bilan ta’minlanishidagi muhim o`zgarishlari bilan birga ro`y beradi. Menst-ruatsiya oldi davrining oxiriga kelib, ya’ni ovulyasiyadan 13—14 kundan so`ng sariqlik tana atrofiyaga uchraydi (aks taraqqiyot davriga o`tadi) va qonga progesteron gormonini ajratish to`xtaydi. Bu esa spiralsimon arteriyalarning siqilishiga (spazmiga) olib keladi. Natijada, endometriyning yuza qavatiga qon kelishi birdan keskin kamayadi. SHu vaqtning o`zida endometriyning bazal qavati qon bilan mo`l ta’minlanib qolaveradi. Endometriy funksional qavatining qon bilan ta’minlanishining buzilishi, uni nekrotik o`zgarishlarga olib keladi va pirovardida funksional qavat parchalanadi. Uzoq spazmdan keyin spiralsimon arteriyalar yana kengayadi va endometriyning funksional qavatiga qon kelishi ko`payadi. Bunda qisman qon tomirlar yoriladi, qon okadi, bunga esa parchalangan epiteliy va biriktiruvchi to`qima hujayralari aralashib ketadi. Menstrual qon ivimaydi, normal menstruatsiyada o`rtacha 40—50 ml qon yo`qoladi. Menstruatsiya uch kundan besh kungacha davom etadi. Menstruatsiyaga tug`ruqnnng analogi yoki urug`lanmagan tuxum hujayrani «tug`ish» deb ham qarash mumkin. Menstruatsiya davri bachadon endometriysining funksional qavati tushib ketishi natijasida endometriyda bachadon bezlarining tublari va yalang`ochlangan biriktiruvchi to`qima qoladi. Menstruatsiyadan so`nggi davr (o`sish davri) endometriy—funksional qavat va bachadon bezlarining tiklanishi va proliferatsiyasi bilan xarakterlanadi. Bu davr menstruatsiya tugashi bilan boshlanib, menstruatsiyaning birinchi kunidan hisoblaganda 5 kundan 14—16 kungacha davom etadi. Bachadon bezlarining saqlanib qolgan tub qismining epiteliy hujayralarsh zo`r berib ko`paya boshlaydi, asta-sekin yuqoriga suriladi va bachadon shilliq qavatining yalang`ochlanib qolgan biriktiruvchi to`qimasi yuzasini qoplaydi. Buning natijasida endometriy tiklanadi va yangitdan epiteliy bilan qoplanadi. SHuning uchun bu davr proliferatsiya yoki o`sish fazasi deb yuritiladi. Tiklanayotgan endometriy proliferatsiyasi ayniqsa bu

fazaning boshida (5—11-kunlar) juda tez boradi. Keyinchalik o`sish bir oz susayadi va nisbiy osoyishtalik yoki tinch davr boshlanadi (11—14-kunlar). Menstruatsiyadan so`nggi davrda bachadon bezlari tez o`sadi, lekin ingichka va to`g`riligicha qoladi va sekret ishlab chiqarmaydi. Bu davrda yuz bergan o`zgarishlar tuxumdonda o`sayotgan follikulaning donador qavati hujayralari ishlab chiqarayotgan estrogen gormoni ta’sirida kechadi. Shunday qilib, menstruatsiyadan so`nggi davr estrogen ta’sirida yuzaga kelsa, menstruatsiya oldi davri progesteron bilan aniqlanadi, ya’ni butun menstruatsiya siklida tuxumdonda navbati bilan estrogen va progesteron ishlanadi va bu gormonlar siklik ravishda endometriyda o`zgarishlar bo`lishini ta’minlab turadi. Bachadon bo`yin qismining shilliq pardasi siklik o`zgarishlarni o`z boshidan kechirmaydi va menstruatsiyada tushib ketmaydi. Sekretor davrida uning bezlarida sekretor jarayonlar zo`rayib, ko`p miqdorda shilliq ajralishi kuzatiladi. Qin — uzunligi 8—10 sm li nay bo`lib, yuqori qismi bilan bachadonning bo`yin qismiga, pastki qismi bilan esa o`zining dahlnziga ochiladi. Qin devori shilliq, mushak va adventitsial qavatlardan iborat. Shilliq pardasi esa ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo`lib, qalinligi 150—200 mkm ga etadi. Balog`at yoshiga etgan ayol qinining epiteliysida uch qavatni farqlash mumkin: bazal, oraliq va yuza yoki funksional qavat. Qindan olib tayyorlangan surtmada hujayra-larning turiga qarab tuxumdondan chiqayotgan gormon va uning qin epiteliysiga ta’sirini aniqlash mumkin. Yuza yoki funksional qavat hujayralari o`z o`lchamlarining kattaligi, yassiligi, yadrosining kichikligi, sitoplazmasining glikogenga boy bo`lib, bazofil ekanligi bilan xarakterlanadi. Qin surtmasida bu hujayralarning ko`pligi organizmda estrogen gormonining ko`pligidan dalolat beradi. Oraliq qavat hujayralarining o`lchamlari o`rtacha, yadrosi nisbatan katta bo`lib, sitoplazmasi bazofildir. Bazal qavat hujayralari kichik, dumaloq, bazofil bo`lib, hujayraning o`rtasiga joylashgan yadrosi odatda, kattadir. Surtmada bu hujayralarning oshishi organizmda estrogen gormonshshng kamligidan dalolat beradi. Yuza qavat hujayralarida keratogialin donachalari paydo bo`ladi, ammo bu qavat

hujayralarining muguzlanishi kuzatilmaydi. Qinda doimo yashovchi mikroblar ta’sirida glikogenning parchalanishi sut kislotaning hosil bo`-lishiga olib keladi, shuning uchun ham qinning shillig`i kislotali reaksiyaga ega. Qislotali reaksiya tufayli qinning shillig`i bak-teriotsid xususiyatga ega, bu esa qinda mikroorganizmlarni rivojlantirmaydi. Epiteliy ostida elastik tolalarga boy siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimali xususiy qavat yotadi. SHu erda bezlar bo`lmaydi. Shilliq pardaning xususiy qavati shakli noto`g`ri so`rg`ichlar hosil qilib epiteliyga botib kiradi. Shuning uchun ham epiteliyning pastki chegarasi g`adir-budir bo`ladi. Qinda shilliq osti parda shakllanmaganligi uchun shilliq pardaning xususiy plastinkasi mushak pardaga o`tadi. Mushak parda kam rivojlangan ichki sirkulyar qavat va oralarida elastik tolalarga boy bo`lgan biriktiruvchi to`qima qatlamlarini tutuvchi baquvvat tashqi bo`ylama mushak tutamlaridan iborat. Qinning boshlanish qismida aylana yo`nalgan ko`ndalang targ`il mushak tolalari joylashadi. Qinning adventitsial qavatidagi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qima qinni qo`shni organlar bilan bog`lab turadi. Bu qavatda yirik venoz chigallari, nerv stvollari yotadi. Bularning yo`nalishi bo`yicha katta bo`lmagan vegetativ nerv chigallari uchray-di. Qinning shilliq pardasi bachadon shilliq pardasi kabi davriy o`zgarishlarga uchraydi. Menstruatsiya davrida funksional qavat epiteliysi tushib ketadi, shundan so`ng bazal qavatda proliferatsiya jarayoni boshlanib qin epiteliysi yana qalinlashadi. Sut bezlari terining ko`rinishi o`zgargan apokrin bezlaridan iboratdir. Taraqqiyoti. Sut bezlarining kurtaklari homila taraqqiyotining ikkinchi oyida epidermisning butun tana bo`ylab cho`zilgan ikkita zich tizimchasi sifatida paydo bo`ladi va sut chizig`i deb nomlanadi. Har bir sut chiziqlarining oldingi yuzasida epidermis qalinlashib sut nuqtasini hosil qiladi. Epidermal tizimchadan ostida yotgan mezenximaga 20—25 tacha epidermal tizimcha o`sib kiradi. Ularning distal oxiri shoxlanib ketadi va sut bezlarining kurtaklarini hosil qiladi.

Balog`at yoshiga etguncha sut bezlari har ikki jinsda bir xil tuzilishga ega bo`lib, rivojlanayotgan epitelial naylar joylashgan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Har ikkala jinsda sut bezlarining taraqqiyotidagi farq balog`at yoshiga yetganda boshlanadi. Ug`il bolalarda bez apparati taraqqiyoti, to`xtaydi, reduksyayalashgan holatda qoladi. Qiz bolalarda esa bez naylaridan yoki sut yo`llari deb ataluvchi naylardan yon o`simtalar hosil bo`ladi, ularning oxirlarida qopchasimon kengaymalar—sekretor oxirlari (alveolalar) yoki atsinuslar paydo bo`ladi. Hamma bezlar zo`r berib kattalashadi va yirik murakkab nay alveolali bez ko`rinishini oladi. Bir vaqtniig o`zida biriktiruvchi to`qimada yog` hujayralari yig`ila boshlaydi, bu sut bezlariga qabariq shaklni beradi. Sut bezlarining taraqqiyoti va tuzilishi homiladorlik va laktatsiya davrida nihoyasiga etadi. Tuzilishi. Sut bezlari o`zining tuzilishi va faoliyatida homiladorlik va laktatsiya bilan bog`liq bo`lgan davriylikka ega. SHuning uchun sut bezining uch holatini farqlash mumkin: 1) balog`at yoshida, ya’ni bezning tinchlik davridagi tuzilishi: 2) sut bezining homiladorlik davridagi tuzilishi; 3) sut bezining laktatsiya davridagi tuzilishi. Homilador bo`lmagan ayol sut bezining tuzilishi. To`la rivojlangan sut bezlari ayollarda alveolyar-naysimon tuzilishga ega bo`lib, so`rg`ichdan radial yo`nalgan 15—25 ta bo`lakdan iborat. Har bir bo`lak bir-biridan yog` hujayralariga boy biriktiruvchi to`qimali qatlam bilan ajralgan. Har bir bo`lim kengligi 2— 4,5 mm keladigan o`zining sut yo`liga ega. Bu yo`llar ko`krakning pigmentli maydoni sohasiga kelib kengayadi: va sut sinuslari ni hosil qiladi. Ular so`rg`ichda torayib, uning cho`qqisida 0,4—0,7 mm diametrdagi sut teshiklarini hosil qilib ochiladi. Sut teshiklarining soni sut yo`llarining sonidan kamdir. Sut sinuslari alveolalarda ishlanadigan sutning yig`iluvchi rezervuari hisoblanadi. Har bir bo`lak, o`z navbatida, siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qima yordamida kichik bo`lakchalarga bo`linadi. Har bir bo`lakcha oxirgi sekretor bo`limlar — alveolalar va sut yo`lidan iborat. Bo`lakchalararo biriktiruvchi to`qima qatlamlarida kollagen tolalar kam, hujayra elementlari mo`l bo`lib, ularning orasida fibroblast, makrofaglar, semiz hujayralar, limfotsitlar va

eozinofillar uchraydi. Jinsiy sikl davomida sekretor bo`lim oxirlarida ma’lum bir o`zgarishlar bo`lib o`tadi. Alveolalarning kattalashuvi ovulyasiyadan bir necha kun oldin boshlanib, 20- kungacha davom etadi. Ammo 22—23-kunlardan boshlab, ko`p alveolalarda proliferatsiya jarayoni to`xtab, kichiklashadi. Menstruatsiyadan 9-10 kun o`tgandan keyin sut bezlarining o`sishi yangitdan boshlanadi. Sut yo`llari diametriga qarab yo bir qavatli kubsimon, yoki silindrosimon epiteliy bilan qoplanadi. So`rg`ichga yaqinlashgan sari epiteliy ikki qatorli bo`ladi, sut teshigi sohasida u ko`p qavatliga aylanadi. Sut bezining so`rg`ichi terining bo`rtmasidan iborat bo`lib, uning epidermisi kuchli ravishda pigmentlashgan va yuqori qavatlari muguzlangan. Derma so`rg`ich va so`rg`ich atrofi sohasida epidermisga baland so`rg`ichlar hosil qilib botib kiradi. Shu er, ayniqsa, kapsulaga o`ralgan retseptor nerv oxirlariga boydir. Bu zonada retseptorlarning mo`lligi laktatsiya davrida sut bezi asosiy faoliyatining nerv reflektor mexanizmlarga bog`liq kanli-gini ko`rsatadi. So`rg`ichning asosida so`rg`ichning taranglashuviga yordam beruvchi, sut chiqaruv yo`lining og`zida joylashgan aylana silliq mushak tolalari yotadi. Bundan tashqari, so`rg`ich atrofi dermasida radial yotuvchi mushak tutamlarining qisqarishidan so`rg`ich bo`rtib turadi. So`rg`ich atrof maydonida ter va yog` bezlari ham mavjud. Sut bezlarining biriktiruvchi to`qimasida qon tomirlar mo`l. So`rg`ich sohasida, so`rg`ich venalarini qon bilan to`ldirib, o`ziga xos ereksiyani yuzaga keltiruvchi arteriolovenulyar anastomozlar joylashadi. Sut bezlarining homiladorlik va laktatsiya davridagi tuzilishi. Homiladorlikning birinchi oylaridan boshlab naysimon bo`shlig`i bor, baland eiteliy bilan qoplangan sut yo`llari zo`r berib o`sa boshlaydi. Uning devorlarida ko`p sonli alveolalar paydo bo`lib, uning bo`shlig`i kengayadi. Sekretor oxirlarini bo`lib turuvchi biriktiruvchi to`qimaga leykotsitlar to`planadi. Tarmoqlangan sut yo`li va yiriklashgan alveolalarda sekretsiya belgisi ko`rinmaydi. Homiladorlikning uchinchi oyining oxiri, to`rtinchi oyining boshida sekretsiyaning birinchi belgilari ko`rina boshlaydi. Homiladorlikning oxirgi kunlari va bola

tug`ilganidan so`ng dastlabki kunlarda ajralgan sekret yirik yog` tomchilari saqlaydi va sutdan bir oz boshqa tarkibga ega bo`lgan og`iz sutidan iboratdir. Og`iz suti og`iz tanachalari deb nomlanuvchi, yog` tomchilarni yutib olgan leykotsitlar borligi va yirik yog` tomchilarining ko`pligi bilan ajralib turadi. Ajraladigan og`iz sutining miqdori juda ozgina. Sut emizish davri boshlanishi bilan og`iz suti tanachalari yo`qoladi va odatda, tug`ruqdan bir sutkadan so`ng, sekretsiya jarayoni deyarli butun bez bo`ylab tarqalib, uning intensivligi tez oshadi. Ammo birinchi to`rt kun mobaynida (ba’zan 8 kungacha) og`iz suti ajralishi davom etadi va faqat keyingina bez oddiy sut ajratishga moslashib oladi. Sut 1—2% oqsil moddalar, 3—4% yog`, 5%: qand va 0,6% letsitin saqlovchi emulsiyadan iborat bo`ladi. Sut bezlarining bo`limlari o`z ish faoliyati jarayonida o`pka atsinuslari ko`rinishini eslatadi. Sut bezlarining sekretor faoliyati eng avjiga chiqqan paytida bez alveolalari devorida yirik sekretor hujayralar, uning ostida, nozik bazal membranada, mioepiteliy hujayralar yotadi. Alveolalar bir vaqtning o`zida sekret ajratmaganligi uchun turlicha ko`rinishga ega. Sut ajratgan alveolalarda epiteliy yassi bo`lsa, sut donachalari saqlagan bez hujayralari bo`ychan ko`rinishga ega bo`ladi. Sut bezlari sekretor siklining sekretsiya davrida alveola hujayrasi baland prizmatik shaklga ega bo`lib, ularning apikal yuzalari alveola bo`shlig`iga gumbazsimon chiqib turadi. Bez hujayrasining sitoplazmasida ko`p sonli mitoxondriylar, uch qismida yog` to`plamlari, oqsil donachalari va vakuolalar yig`iladi. Sut bezlarining sekretsiyasi apokrin tipda bo`ladi. Sekret ajralgandan so`ng bez hujayralari yassilanib qoladi. So`ngra bu hujayralar yangitdan yiriklashadi, balandligi oshadi va ularda yana sekretor donalarning yig`ilishi boshlanadi. SHunday qilib, sekretor sikl qaytariladi. Laktatsiya davri tugagandan so`ng, bez involyusiyaga uchraydi. Oxirgi bo`limlar — alveolalar puchayadi, epiteliy ko`p miqdordagi makrofaglar tomonidan fagotsitoz qilinadi va bez parenximasining reduksiyasi tufayli sut bez homiladorlikdan oldin qanday bo`lsa, shu holatga qaytadi. Ammo homiladorlik davrida hosil bo`lgan alveolalarning bir qismi saqlanib qoladi.

Klimaks boshlanganda sut bezlaridagi reduksion o`zgarishlar chuqurlashib bez parenximasi asta-sekin biriktiruvchi to`qima bilan almashinadi. Sut bezlari faoliyatining boshqarilishi. Sut bezlarining laktatsiyaga tayyorlanishida tuxumdonning estrogen va progestron gormonlari muhim ahamiyatga ega. Bir vaqtning o`zida ovarial gormonlar sut hosil bo`lishini susaytiradi. Platsentar gormonlar ham shunday ta’sir ko`rsatadi. Shuning uchun shakllanmagan sut bezida, normada sutning ajratishi tug`ruqdan so`ng yo`ldosh gormonlarining ta’siri to`xtagandan keyin boshlanadi. Ammo sut hosil bo`lishida asosiy rol nerv-reflektor mexanizmi yordamida bajariladi. Bu refleksda oksitotsin gormonning roli ham katta. Shunday qilib, sut bezining faoliyati nerv va gumoral omillar yordamida boshqariladi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

Похожие

Erkak jinsiy a’zolari anatomiyasi va erkaklarning jinsiy faoliyati. Tanosil (jinsiy) organlar

Ayollar jinsiy a’zolari

Jinsiy hujayralar va embrionning rivojlanishi

Jinsiy yetilish davrida hamshiralik parvarishi

Ayollar jinsiy a’zolarining o‘sma kasalliklari