Jinsiy hujayralar va embrionning rivojlanishi - Медицина - Рефераты

Jinsiy hujayralar va embrionning rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

Jinsiy hujayralar va embrionning rivojlanishi Reja: 1. Embriologiya fani, vazifasi. 2. Jinsiy hujayralar. 3. Urug'lanish. 4. Maydalanish. 5. Gastrulyasiya va organogenez.

Embriologiya yunon. embryon – xomila, logos – fan, ta'limot demakdir. Ammo bu nom fanning to'la mazmunini ta'riflamaydi. Embriologiya fani tuxum hujayralarining otalanishidan tortib, tuxum qo'yuvchilarda xomilaning tuxum qobig'idan chiqquncha, tirik tug'uvchilarda esa xomilaning tug'ilgunicha bo'lgan hamma jarayonlarni o'rganadi. Shu bilan bir qatorda embriologiya fani pushtdan oldingi, ya'ni jinsiy hujayralarning rivojlanishini hamda xomila to'g'ilgandan so'ng dastlabki davrni ham ta'riflaydi. Embriologiya fani organizmning normal individual taraqqiyoti va patologik holatlarda embrion rivojlanishining buzilishi sabablarini va ularni oldini olish yo'llarini ham o'rganadi. Embriologiya hamma hujayrali organizmlar rivojlanishinig umumiy qonuniyatlaridan tortib, alohida tip, sinf va tur vakillari uchun xarakterli bo'lgan xususiy rivojlanish jarayonlarini ham o'rganadi. Shuning uchun ham embriologiya fani individual rivojlinishning keng masalalarini o'rganuvchi – umumiy va ayrim guruh hayvonlar taraqqiyotini tekshiruvchi – xususiy embriologiyaga bo'linadi. Turli xil hayvonlar taraqqiyoti jarayonini o'rganuvchi ta'limot - qiyosiy embriologiya deyiladi. A.O.Kovalevskiy, I.I.Mechnikov, E.Gekkel va boshqalarning izlanishlari natijasida qiyosiy embriologiya evolyusion mazmunga ega bo'ldi. Evolyusion nazariyani asoslashda muhim rol o'ynagan evolyutsion embriologiya, dastlab qiyosiy embriologiyadan kelib chiqdi. Rus olimlari A.O.Kovalevskiy va I.I.Mechnikov CH.Darvinning evolyusion nazariyasi bilan qurollanib embriologiyaga bir talay yangiliklar kiritdilar. Ular hayvonot dunyosining birligini yana bir bor tasdiqlab evolyusion gistologiya va embriologiyaga asos soldilar. Hayvon organizmi individual taraqqiyotining hamma jarayonlarini 3 davrga bo'lish mumkin. 1. Taraqqiyotning xomiladan oldingi davri – bu jinsiy hujayralarning rivojlanishi va yetilishini o'z ichiga oladi. 2. Urug'lanish jarayonidan boshlab tug'ulguncha davom etadigan xomilaning rivojlanish davri.

3. Taraqqiyotning xomiladan keyingi davri – tug'ilgandan to jinsiy balog'atga yetguncha bo'lgan o'zgarishlar davri. Jinsiy hujayralar (gametalar)ning 2 turi tafavut etiladi – erkaklar va ayollar jinsiy hujayralari. ular bir-biridan ham tuzilishi, ham fiziologik xususiyati bilan farq qiladilar. Erkak jinsiy hujayrasi – spermatozoidning 4ta qismi: - boshchasi, bo'ynichasi, tana qismi va dumcha qismi farqlanadi. Uning boshcha qismida yadrosi joylashgan bo'lib, yupqa sitoplazma o'rab turadi. Boshchaning oldingi qismida g'ilofcha (akroblast) joylashgan bo'lib, uning ichida zich tanacha shaklida akrosoma (yunon. acrom – zich, soma – tanacha ) yotadi. Akrosomada gialuronidaza fermenti bo'lib, urug'lanishda muhim rol o'ynaydi. Spermatozoidning bo'yin qismida silindirsimon shakldagi proksimal sentriola yotadi. Urug'lannish davrida u tuxum hujayraga o'tib, urug'langan tuxum hujayra ya'ni zigotaning bo'linishida ishtirok etadi. Yadrodan biroz uzoqroq bo'lgan distal sentriolaning tayoqchasimon va halqasimon bo'laklari bo'lib, spermatozoidning tanasi ular orasida joylashadi. Bu yerda o'q ip atrofida spiral holatda mitoxondriyalar joylashadi. Spermatozoidning dumchasi asos va oxirgi bo'laklarga bo'linadi. Dumchaning asosi faqatgina o'q (silindradan) iplardan va uni o'rab turuvchi ATF aza fermentini saqlovchi sitoplazmadan iborat. Bu ferment mitoxondriyalarda sintezlangan ATFni parchalab, energiya ajralishini ta'minlaydi. O'q ip kiprikchalarining o'q ipiga o'xshash bo'lib klassik tuzilishga ega. U gomogen matriksda joylashgan. 10 juft mikronaychalardan iborat bo'lgan tutamdir. Bundan 9 juft mikronaychalar periferiyada, 1 jufti esa o'q ipining markazida yotadi. Urug'lanish jarayonida spermatozoidlar 3ta asosiy vazifani bajaradi: 1. Bo'lgusi organizmga otalik genlarini uzatadi. 2. O'zining xivchini (dumi) ya'ni harakat apparati yordamida tuxum hujayra bilan to'qnashishni ta'minlaydi. 3. Tuxum hujayraga zitotaning bo'linishi uchun zarur bo'lgan senrasomani olib kiradi.

Odam spermatozoidi 1 daqiqada 1-2mm tezlikda harakatlanadi. Ayollar jinsiy hujayrasi tuxum hujayra barcha hujayralar uchun xos bo'lgan umumiy belgilardan tashqari, bir qator hususiyatlarga ega bo'lib, bularga qo'yidagilar kiradi: 1. Yangi organizmning tarqqiyoti uchun zarur bo'lgan ozuqa moddalarini bo'lishi. 2. Tuxum hujayrani tashqi muhitning zararli ta'sirlaridan saqlab turuvchi o'ziga xos qavatlarni bo'lishi. 3. Hujayraning qutbli tuzilganligi, ya'ni har xil tuzilishdagi qutblarning mavjudligi. Tuxum hujayra ko'pincha dumaloq shaklga ega bo'lib, kattaligi uning tarkibidagi sariqlik – ozuqa moddaning miqdoriga bog'liq. Yetilgan tuxum hujayrada kuchsiz rivojlangan endoplazmatik to'r, erkin ribosomalar, sitoplazmada bir tekis tarqalgan mitoxondriyalar mavjud. Tuxum hujayraning yadrosi ekssentrik joylashgan bo'lib, uning atrofida Goldji kompleksi yotadi. Sut emizuvchilarda tuxum hujayraning o'sishi tuxumdonda, yetilishi esa bachadon naychalarida kechadi. Tuxum hujayralar oziq moddasining miqdori va joylashishiga qarab klassifikasiyalanadi. I. Sariqlik moddaning miqdoriga qarab: 1. Oligolesital – sariqlik moddasi kam bo'lgan. 2. Mezolesital – sariqlik moddasi o'rtacha miqdorda bo'lgan. 3. Polilesital – sariqlik moddasi ko'p bo'lgan tuxum hujayralari. II. Sariqlik moddasining joylashishiga qarab: 1. Izolesital – bir tekis tarqoq joylashgan. 2. Telolesital – velatativ qutbda joylashgan. U o'z navbatida o'rtacha va keskin telolesital hujayraga bo'linadi. Odamlarda va hayvonlarda embrional taraqqiyotning 4ta davri bo'linadi: I. Urg'lanish davri – zigotaning hosil bo'lishi bilan yakunlanadi.

II. Maydalanish davri – blastula, ya'ni xomila pufagining hosil bo'lishi bilan tugaydi. III. Gastrulyasiya davri – embrion varaqlar va o'q organining ko'rtaklari hosil bo'lishi bilan tugaydi. IV. Gistogenez va organogenez – to'qima, organ sistemalarni hosil bo'lishi bilan tugaydi. Urug'lanish – deb erkak va ayol jinsiy hujayralari (gameta)ning qushilib yangi sifatli hujayra – zigota hosil bo'lishiga aytiladi. Urug'lanish 2 xil tashqi va ichki bo'ladi. Ko'pchilik suv hayvonlari o'zlarining tuxum va urug'larini suvga tashlaydilar va jinsiy gametalar suvda qushiladilar – bu tashqi urug'lanishdir. Gametalarning urg'ochi hayvonning jinsiy yo'llarida qo'shilishiga – ichki urug'lanish deyiladi. Urug'lanish jarayonida 2 ta faza farq qilinadi: 1. Urug'lanishning tashqi fazisi. 2. Urug'lanishning ichki fazasi. Tashqi fazada spermatozoidlarning tuxum hujayraga intilishi va tuxut hujayraning qabul qiluvchi dumboqchalarini hosil bulishi bilan boshlanib, spermatozoidning boshchasi, buyincha va tanasini tuxum hujayra ichiga kirishi bilan yakunlanadi. Ichki fazada jinsiy hujayralarning yadrolari qo'shilib, yangi sifatli hujayra- zigota hosil bo'ladi. Shunday qilib, urug'lanish jarayonida spermatozoid tuxum hujayraga ota organizmining irsiy belgilarini soqlovchi yadrodan tashqari sentrasoma va mitoxondriyalarni ham olib keladi. Maydalanish – oddiy hujayra bo'linishidan shu bilan farq qiladiki, bu jarayonda hujayralar faqatgina bo'linadi, lekin o'smaydi va tarqalmaydi. Buning natijasida ularning umumiy hajmi zigota hajmidan katta bo'lmay, ko'p hujayralardan tashkil topgan, maydalangan shar paydo bo'ladi. Maydalanayotgan bu hujayralarni blastomerlar ( blastos – ko'rtak, meros – bo'lak ) deb ataladi. Maydalanish egatining 4 turi farq qilinadi:

1. Meridional egat – zigotaning meridional chizig'idan o'tadi. 2. Ekvatorial egat – ekvator chizig'idan o'tadi. 3. Longitudinal egat – zigotaning ekvator chizig'iga parallel o'tadi. 4. Tangensial – tangensial yo'nalishda o'tadi. Zigotaning maydalanish jarayoni yoki tuxum hujayraning tarkibiga, ozuqa miqdoriga bog'liq bo'lib, umurtqali hayvonlarda maydalanishning 2 turi farqlanadi. 1. Goloblastik – to'liq maydalanish. 2. Meroblistik – qisman maydalanish. Maydalanish xomila pufagi yoki blastula hosil bo'lish bilan tugaydi. Gastrulyasiya va o'q organlarining hosil bo'lishi. Gastrulyasiya mobaynida blastuladan xomila varaqalari va va o'q organlarning boshlang'ich kurtaklari hosil bo'ladi. Gastrulyasiya umurtqali hayvonlarda tuxum hujayradagi oziq moddasining miqdoriga qarab turlicha kechadi va 4 turi farq qilinadi. 1. Invaginasiya – (lot. in – ichkariga, vagina – qin). Bunda blastula devorining bir qismi blastula ichiga botib kiradi. 2. Migrasiya. – Bunda blastulani hosil qilgan blastomerlarning bir qismi blastula ichiga (immigrasiya) yoki tashqarisiga (emigrasiya) ko'chib ikkinchi qavatini hosil qiladi. 3. Epiboliya (yunon. tpiboli – qoplash) da blastulaning sekin bo'linayotgan qism tez bo'linayotgan qism hujayralari bilan qoplanadilar. 4. Deleminasiya (lot. de – ajralish, lamina – plastinka) da blastula devorini hosil qildigan hujayralar – blastomerlarning tangensial bo'linishi natijasida blastula devorining ikkita qavati hosil bo'ladi. Sut emizuvchilarda gatrulyasiya – delyaminasiya va immigrasiya turida boradi. Homila varaqlari va o'q organlarining kurtaklari hosil bo'lishi bilan gatrulyasiya davri tugaydi va embrional taraqqiyotning to'rtinchi davri – gistogenez va organogenez davri boshlanadi.

To'qima organ va sistemalarining rivojlanishi hamma umurtqali hayvonlarda deyarli bir xilda o'tadi. Ektodermadan nerv plastinkasi ajralib, u avval bukilib nerv tarnovchasini, so'ngra tutashib nerv turubkasi (nay) ni hosil qiladi. Hordal platinka nerv naychasining tagida xordani hosil qiladi. Mezoderma segmentlarga bo'linib – (dermatom, sklerotom, miotom), segment oyoqlari (nefratom) splapnatomga differensiyalashadi. Splanxnatom entodermaga tutashuvchi visseral va ektodermaga tutashuvchi paristal varaqlarga ajraladi. Ularning oarsida ikkilamchi bo'shliq-selom hosil buladi. Xomila taraqqiyotining ilk bosqichlaridayoq embrion varaqlari orasida mezinxima yoki embrional biriktiruvchi to'qima shakllanadi. Mezinxima mezodarmadan ko'chib chiqqan o'simtali hujayralar bo'lib, xomila varaqalari orasida guruh-guruh bo'lib joylashadilar. Mezinlimadan qon va limfa, qon yaratuchi a'zolar, biriktiruvchi to'qimalar va silliq mushak to'qimasi rivojlanadilar.

Похожие

Erkak jinsiy a’zolari anatomiyasi va erkaklarning jinsiy faoliyati. Tanosil (jinsiy) organlar

Odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik

Ko’payish to’g’risida tushuncha, uning shakllari embriologiya elementlari

Ayollar jinsiy a’zolari

Erkaklar jinsiy tizimi