Мускуллар тўғрисида таълимот - Изобразительное искусство - Рефераты

Мускуллар тўғрисида таълимот

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

348.5 KB

М УСКУЛЛАР ТУГРИСИДА ТАЪЛИМОТ Р ЕЖА : 1. Гавда мускуллари ва уларнинг пластикаси. 2. Чанок ва эркин оёк мускуллари, уларниг пластикаси 3. Елка камари, эркин кул мускуллари ва фасциялари, уларнинг пластикаси 4. Буйин мускуллари, фасцияси ва пластикаси. 5. Юзнинг айрим қисмлари ва унинг пластикаси 6. Тана турли қисмларининг сатҳи

Мускуллар организмда муҳим урин тутади. Марказий нерв тизимининг импульслари таъсирида гавда мускуллари қисқаради. Оқибатда скелет ҳаракатга келади ва одам бир жойдан иккинчи жойга ҳаракатланади. Мускуллар ҳаракат аппаратининг актив қисмидир. Суяклар, пайлар фасциялар пассив қисми ҳисобланади. Мускулларда ҳаракат ва сезувчи нервларнинг охирги учи ётади. Шунинг учун ҳар бир мускул нерв системаси билан боғланган. Қон томирлари билан яхши таъминланган моддалар алмашинувида қатнашади. уар бир мускулда ҳаракатлантирувчи ва сезувчи толалар булиб, нерв бузилса мускул атрофияга учраб, қисқариш хусусияти йуқолади ва фалаж булади. Инсон тинч ҳолатда булганида танаси, қул-оёқларидаги мускулларининг узига хос шаклини сақлаб туради, лекин ҳаракат қилинганда тана, қул-оёқ, бошининг ҳолати уларни қоплаб турган мускулларининг шакли узгаради. Шунинг учун пластик анатомияни таянч-ҳаракат системаси маълумотларисиз тасаввур қилиш қийин. Урта ёшли одамлар танасининг 40% ни мускуллар ташкил этади. Чақалоқ ва ёш болаларда гавда оғирлигининг 20-22% ни, спортнинг атлетика тури билан шуғулланувчи спортчиларда 50%, кексаликда эса 25-30% тушиб қолади. Одам гавдасида 600 га яқин скелет мускуллар бор. Гавдамиздаги мускуллар кундаланг тарғил мускул толаларидан ташкил топган булиб уларнинг қисқариши бизнинг ихтиёримизга, онгимизга боғлиқ. Шунинг учун ихтиёрий мускуллар дейилади. Буларга тана, бош, қул-оёқ мускуллари киради. уар бир мускул толаси иккинчи мускул толаси билан устини ураб олган нозик бириктирувчи туқима пардаси ёрдамида боғланган. Бир қанча мускул толалари қушилиб, мускул тутамини ҳосил қилади. Устидан ташқи қушувчи туқима парда билан уралади. Мускул ва мускул гуруҳларини қоплаб турувчи туқималаридан иборат парда – фасция дейилади. Фасциялар танани ва қул-оёқларни мускулларини ураб туради. Шунинг учун турлича фасцияларга ажратилади. Уларга кукрак, билак, елка,сон фасциялари киради.

Фасция ғилофлари зич толали туқималардан тузилган: қайси қаватдаги мускулни ураб ётишига қараб чуқур, урта, юза фасция дейилади. Шунинг учун у жуда пишиқ ва мускуллар қисқарганда механик чузилишига яхшигина қаршилик курсатади. Мускуллар икки учи билан пайларга утади. Ва уша ёрдамида скелет суякларига бирикади. Баъзи пайлар терига қушилиб кетган. (юзнинг мимика мускули). Пайлар жуда зич бириктирувчи туқималардан тузилган пишиқ ва бақувват. Шунинг учун болдирнинг уч бошли мускулининг пайи 400 кг юкни кутарса, соннинг 4 бошли мускул пайи 600 кг юкни кутара олади. 1кв. см кундаланг кесимга эга булган мускул 10 кг юкни кутарса, 1 кв.мм кундаланг кесимли пай эса 7 кг юкни чузилмасдан кутаради. Танадаги сербар мускулларда ясси пай тортмалари булади. Шунинг учун апоневрозлар дейилади. уар бир мускулнинг гуштдор қисми танаси ва икки учи пай қисмлари бор. Бундан ташқари узун мускулларда боши ва думи булади. Мускулларнинг шакли: дуксимон, бир патли, икки патли, икки бошли, икки қоринли, куп қоринли булади. (расм) Мускулнинг икки учи яъни мускулнинг устки учлари боши ҳисобланса (қузғалмас нуқтаси) пастки учи бирикадиган қисми ҳисобланиб (мускулни қузғалувчан нуқтаси) мускул қисқарганда қузғалувчан нуқтаси қузғалмас нуқтасига яқинлашади. Бунда мускулнинг шакли узгаради, қоринчаси калта тортиб, дуппайиб чиқиб қолади, айни вақтда руй-рост намоён булади. Баъзи мускуллар оддий шаклдан мураккаб шаклга утади. Мускул ҳар хил суякдан бошчаси орқали бошланиб, сунгра айрим тутамлари (қисмлари) бир-бири билан қушилиб битта пайга айланадиган умумий қоринчани ҳосил қилади. Буларга икки, уч ва турт бошли мускуллар дейилади. Икки қоринли мускул дейилишига сабаб, мускулнинг уртасида пайи булиб, иккита қоринчага эга булади. Мускулларнинг тузилиши толаларининг жойлашувига боғлиқ. Шунга кура толалари узунасига кетган, патсимон, елпиғичсимон ва доирасимон мускуллар мавжуд. Толалари узунасига кетган мускулларда толалар мускулнинг уқига параллел ҳолда узунасига қараб боради; бу мускуллар кулами кенг, лекин

кучи нисбатан кам буладиган ҳаракатларни бажаради; бундай мускуллар дуксимон ва тасмасимон шаклга эга булади. Патсимон мускулларда толалар пайнинг иккала томонида узунасига кетган деярли бутун мускул орқали утадиган уққа нисбатан бурчак остида жойлашган булади. Патсимон мускуллар қисқарганида анча кучли ҳаракатларни бажаради. Мускулатура рельефи зур бериб таранг тортса, бундай мускул гуё иккига булиниб, худди узунасига кетган мускулдек булиб қолади (масалан, соннинг туғри мускули). Елпиғичсимон мускулларда мускул толалари елпиғичга ухшайди. Толалар кенггина майдончадан бошланиб, торгина бирикиш жойига елпиғичга ухшаб тушиб келади: бундай мускуллар кучи зур булиши билан ажралиб туради (масалан думбанинг урта мускули). Тана мускули умуртқа поғонасига яқин турган булса, унинг боши қул- оёқ мускулининг тепага яқин турган қисми боши ҳисобланади. Мускуллар шаклига қараб узун, ясси (сербар), қисқа (калта) булади. Узун мускуллар дук шаклида булиб улар қул-оёқда жойлашган. Баъзи мускулларнинг танаси пай билан 2 та ва бир қанча қоринчаларга булинган. Узун мускулларнинг бир неча думи булади масалан: оёқ ва қул панжасини букувчи ва ёзувчи умумий мускул 4 та думлидир. Сербар мускулларнинг пайлари пластинка шаклида булиб танада булади. Уларнинг толалари параллел, қийшиқ ва доиравийдир. Мускул тутамлари пайга фақат бир томондан бирлашса, бир пайли мускуллар, икки томондан қушилса икки пайли мускуллар дейилади. Доиравий мускуллар табиий тешиклар (оғиз, анал тешиги, куз косаси) атрофида булиб, қисувчи мускуллар ёки сфинктерлар дейилади. Юза фасция қушувчи туқимадан тузилган булиб, тери остидаги ёғкатакчасининг бағрида ётади ва узлуксиз узгариб туради ва шунингдек бутун гавдани қоплайди. Мускулларнинг хусусий фасциялари шаклланган зич туқимадан тузилган пишиқ пластинкадир.

Улар мускулларнинг ёнига силжишига тусқинлик қилади ва айрим мускулларнинг якка қисқаришига ёрдам беради. Хусусий фасциялар қалин тортиб доиравий боғламларни ҳосил қилади. Улардан каналлар ҳосил булади. Мускул ва пайларнинг ёпишиш жойларида шиллиқ халталар бор, улар суяк думбоқларига, дунгларига тегиб ишқаланишни камайтиради. Мускулларнинг асосий хоссаси - қисқарувчанлигидир. У узун булса қисқариш амплитудаси шунча катта булади. Бир хил функцияни бажарадиган мускуллар синергистлар дейилади, қарама-қарши ҳаракатни бажарувчи мускуллар антогонистлар дейилади. Мураккаб мускуллар: Танада икки бошли, уч, турт бошли, икки қоринли, тишсимон мускуллар мавжуд. Мускуллар буғим орқали баъзан 2 ёки ундан ортиқ буғим орқали утиб ҳаракатни келтириб чиқаради. Масалан, елка мускулининг боши елка суягида бирикадиган қисми тирсак суягида тирсак буғим орқали билакни букишга сабаб булса, қулнинг елка орқасида жойлашган қарама-қарши таъсир курсатувчи уч бошли мускул эса ростлайди (антогонист). Бу мускул ёзувчи мускуллар жумласига киради. Одам гавдасининг мускуллари қуйидагичадир: бош, буйин, кукрак, орқа думба, диафрагма, қорин, қул, елка, билак, панжа, оёқ ва чаноқ, болдир ва панжалардир. Уларнинг ҳаракатлари ҳам турлича. Букувчи, ёзувчи, қисувчи, кенгайтирувчи, яқинлаштирувчи, чузувчи, узоқлаштирувчи, айлантирувчи, таранглаштирувчи, кутарувчи ва туширувчи мускулларга булинади. Мускуллар ҳамиша гуруҳ-гуруҳларга булинади. уар бир мускул айни вақтда антонист мускул бушашиб турган булса, шундагина ишлаши мумкин. Шунга мускул координацияси дейилади. Инсон юриш вақтида бир қанча мускуллар иштирок этади. иккала оёқ ва тана мускуллари жуда уйғунлашган ҳолда қисқариши ва ёзилиши зарур. Шу вақтда мускуллар қисқариши билан бушашувини муайян тартибда куч билан юзага чиқаради. Шу туфайли бир текисда равон булади. уаракатланишнинг уйғунлашуви координациясини асаб тизими бошқаради. Мускуллар одатда суякларга пай ёки апоневрозлар ёрдамида

ёпишади. Мускул ва пайларнинг остида, уларнинг бошланиш ва ёпишиш пайларида баъзан шиллиқ халталар учрайди, ана шу халталар пайларнинг остидаги суяк думбоқчалари ва дунгларига тегиб ишқаланишини камайтиради. Пай уз йуналишини кескин узгартирганда суякларда думбоқлар, ғалтаклар вужудга келади. Мускулнинг суякка ёпишиш бурчагини катталаштириш зарурияти туғилса, пайларнинг бағрида сесасимон суяклар пайдо булади. Маълумки, сесасимон суяклар турли катта- кичикликдаги юмалоқ сукчалар булиб, мускул пайини тагида жойлашади ва пайни суяклардан бироз кутариб, ишқаланишдан сақлайди, айланиш бурчагини оширади ва ҳаракатини кучайтиради. Энг катта сесасимон суяк тизза қопқоғи суягидир. Мускул суякларга ишқаланмай осонгина ҳаракат қилишида синовиал халтачалар буғим яқинида жойлашиб, мойсимон суюқлик билан мойлаб туради. Халтачанинг ташқи қавати мускулга, иккинчи томони суякка ёпишади. Пай қинлари эса қул-оёқ панжаларига келувчи мускул пайларни ураб туради. Улар цилиндрик шаклда булиб, девори икки қават. Оралиқ бушлиқларида эса синовиал суюқлик бор. Қул-оёқ панжаларига борувчи мускул пайлари панжалар букилганда, юк кутарганда, юрганида сиқилмасдан бемалол сурила олади. Мускуллар қисқарганда калта тортади, бошланиш ва ёпишиш нуқталари бир-бирига яқин келади. Мускулнинг кучи унинг таркибидаги мускул толаларини миқдорига ва физиологик диаметрининг юзасига боғлиқ ёки унинг кундаланг кесим юзига баробар келади. Мускуллар қисқариши билан ҳаракатга келадиган суяклар турли туман механик ричагларини ҳосил қилади. Механик ричагнинг таянч нуқтаси, қаршилик курсатиш нуқтаси ва куч қуйиш нуқтаси мавжуд. Механик ричаглар уч хил булади: «мувозанат ричаги», «куч ричаги», «тезлик речаги». Мувозанат ричаги – атлант-энса буғимида. Куч ричаги эса болдир панжа буғимидадир. Буғимдаги ҳаракат нечоғлик мураккаб булса, унинг атрофида шунча куп миқдорда мускул жойлашган булади ва аксинча, ҳаракат қанчалик кам булса унда шу қадар кам миқдорда мускул иштирок этади. Мускулларнинг

узаро курсатадиган таъсири ва ҳаракатлари фақатгина буғимлардагина юзага келишидан ташқари, танада курак суяклари, кукрак қафаси юзаси буйлаб ҳаракатланади, бу вақтда биргалашиб ишловчи бир гуруҳ мускуллар таъсир курсатади. Бирор буғим букилганида букувчи мускуллар актив қисқарса, ёзувчи мускуллар ҳам таранглашади ва пассив равишда узайиб боради. Натижада ҳаракат бир текис, булиб чиқади ва исталган пайтда тухталиш ҳамда ёзилиш ҳаракатига утиши мумкин, ёзилиш ҳаракати ҳам уз навбатида тухташ ва яна букилиш ҳаракатига утиш мумкин. Мускул ҳаракатларининг шу тариқа лаҳза ичида узгара олиши, шунинг учун ҳам зарурки, ҳар қандай ҳаракат, ҳаттоки оддийгина булиб куринадиган ҳаракат ҳам битта жойда, битта буғимда юзага чиқмасдан, балки бир нечта жойда юзага чиқади. Шу билан бирга бир қанча ҳаракатлар бирин-кетин булиб утиб, пировард натижада кузга оддийгина булиб куринадиган бир ҳаракатни, қул, оёқ, гавда, ҳаттоки, айрим бармоқнинг умумий ҳаракатини келтириб чиқаради. Мускулларнинг биргалашиб ишлаши буғимларни мустаҳкамлайди, скелет қисмларини бир-бирига нисбатан маълум ҳолатда маҳкам ушлаб туриб (мускуллар бир текис биргалашиб қисқарганида), таянч қисмларини ҳосил қилади: масалан одам тик турганида оёқлар ва чаноқ, утирганида чаноқ билан тананинг юқори қисми, қуллар юқорига кутарилиб, қимирлатилмай турилганида елка камари билан қуллар ана шундай таянч қисмлари булиб қолади. Мускуллар тепада жойлашишига ва бажарадиган вазифасига қараб гавда, юқори ва пастки камари, бош-буйин мускулларига булиниб урганилади. Гавда мускулларини 3 булимга: гавда мускуллари, чаноқ мускуллари ва елка камари мускулларига булинади. Инсон қоматини расмда шакллантиришда, айрим анатомик булакларни жумладан мускуллар, суяклар, буғимлар шаклларини ва улардаги ҳаракатларини билган ҳолда тасвирланади. Инсон гавдасини куздан кечиришда бир қанча гуруҳ мускуллар суяк ва буғимларни қоплаб тана ҳажмларини вужудга келтиради. Пластик анатомияни урганишнинг муҳим мақсади ҳам мана шу мускул

массивларини билиб олиш ва уларни бир-бирига боғлаш, модель тузишни янада такомиллаштиришдир. Қомат яхши тузилган булса, айрим анатомик булаклар – мускуллар, суяклар, буғимлар шаклларини билган ҳолда уни пировардига етказиш ва тасвирлаш осонлашади. ГАВДА МУСКУЛЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ПЛАСТИКАСИ . Кукрак қафаси билан қорин соҳаси то чаноқ чегараларигача, ҳамда умуртқа поғонаси буйлаб ва қовурғалар ораси, устида ётадиган мускуллар гавда мускуллари деб аталади. Инсонни фазода турли ҳолатларига қараб танасидаги айрим суяк ёки мускул гуруҳларини куздан кечирса булади. Қиёфачи тик туриб қорнини ичкарига тортиб бир йула чуқур нафас олганида, унинг унг ва чап томонида бел қисмида чаноқнинг суяк чегаралари яъни ёнбош суягининг қирралари буртиб чиқиб кузга ташланади. Юқорида эса паст томонда пастки қовурғаларга утиб кетувчи қориннинг устки бурчаги узининг бошидан оёғигача дуппайиб чиқади. Кукрак мускуллари: юза, чуқур ва диафрагма мускулларига ажратилади. Юза мускуллари кукракни катта ва олдинги тишли мускулларига кириб, кукрак қафасини олдиндан ва ён томонидан ёпиб туради. Энг йирик мускулларидан бири кукракнинг катта мускулидир. У елпиғичсимон шаклда учга булинади: умров, туш-қовурға, ва қорин қисмига оид мускулларга. Умров қисмидагиси умров суягини ички юзасидан, туш- қовурға қисми туш суягини олдинги юқори юзасидан ва олтита юқоридаги қовурғаларнинг тоғай қисмидан ҳамда қорин қисмидаги қориннинг туғри мускулини қинидан бошланиб, унинг толалари ён тарафидан бир-бири билан қушилиб қултиқ остидаги чуқурчада, елка суягининг катта думбоқчасининг ғадир-будир қиррасига кучли пай булиб бирлашади. Кукракни катта ( m . pectoralis major ) мускули тери остида туртбурчак шаклида дуппайган ҳолда ётади, унинг шакли кукрак қафаси шаклини ҳосил қилади. Мускул тизими яхши ривожланган эркакларда, айниқса, қулни олдинга узатганда ёки

турникда осилганда у яққол ажралиб куринади. Кукрак мускулини қисқарган ҳолатида тери остидан куриш мумкин. Бунда мускулни ички чети билан туш қисмида фақат тери билан қопланган чуқурча (тик тушган эгатча) ҳосил қилади. Қоматни тузишда шу эгатчанинг аҳамияти катта. Юқорида бу эгатча буйинтуруқ чуқурчаси билан тугалланади, пастда эса қорин оқ чизиғининг эгатчасига утиб, шу эгатча билан биргаликда гавдани урта чизиғини ҳосил қилади. Катта кукрак мускулнинг юзасида шу мускул билан бушгина бириккан ҳолда кукрак бези жойлашган. Бу без аёлларда ривожланиб сут безларини, яъни кукрак безини ҳосил қилади. Умров қисмидаги бойлам қисқарганида қул олдинга кутарилади, бошқа иккита бойлами қисқарганида қулни ичкарига ва урта чизиқ буйлаб айлантиради. Агарда турникда танани кутарилиши қул ёрдамида амалга оширилса у ҳолатда мускул қовурғаларни кутаради ва нафас олиш актида қатнашади. Олдинги тишли ( m . sezratus anterlotor ) мсускул кукрак қафасини ён деворини қоплайди, юқоридаги 9 та қовурғалардан алоҳида тишлар ёрдамида бошланиб, қултиқ чуқурчасини ички деворини ҳосил қилади ва курак суягининг медиал четига ёпишади. Олдинги тишли мускул курак ости мускули билан курак суягини туришини таъминлайди. Юқоридаги 3 та тишли катта курак мускули остида, пастдаги 6 таси эса, ташқи қоринни қийшиқ мускули билан бирлашиб кукрак қафасининг юқори ён томонида тишли чизиқни ҳосил қилади ва остидан шаклан куриниб туради. 6 –ва 7- тиши эса кенг, катта хамда олдинга буртиб чиққан. Саккизинчи туққизинчиси эгри, орқага қайрилган. Орқа томондан тишли мускулни устидан орқани сербар мускули қопланган. Олдинги тишли мускул қисқарганда курак суягини уз урнида маҳкам ушлайди ёки олдинги тарафга суради. Атлетика билан шуғулланувчи спортчиларда олдинги тишли мускуллар билан орқани сербар мускулли кукрак қафаси шаклини кенгайтиради, сут бези сурғичининг пастдаги чизиғи чегарасини оширади.

расм. Қорин, елка камари ва буйин мускуллари. А- чап томонда қориннинг қийшиқ мускули олиб ташланган ва ички қийшиқ мускул апоневрози кесиб қуйилган - қориннинг чап томондаги туғри ва ички қийшиқ мускуллари яланғочланган; Б - қорин олдинги деворининг киндикдан юқорироқдан кундалангига кесилгани (схема): Кукракни чуқур мускулларига умров ости, кичик кукрак ва ташқи, ички қовурғалараро мускуллар киради. Умров ости мускули, умров суягидан бошланиб 1-қовурғага ёпишади. Бу мускул умров суягини мустаҳкамлайди ва суякни пастга тортади. Кукракнинг кичик мускули, кукракнинг катта мускули остида 2 - 5-қовурғалардан турт бойлам булиб бошланади, курак суягининг тумшуқсимон усиғига ёпишади. Мускул қисқарганида кукрак қафасини кенгайтиради, елка камарини пастга тортади, нафас актида қатнашади. Ташқи ва ички қовурғалараро мускуллар қовурғалар оралиғига тааллуқли. Диафрагма ( m . diaphragma ) мускули – кукрак ва қорин уртасидаги тусиқ гумбаз шаклида, юпқа ясси, мускул-пай пластинкалардан иборат. Диафрагманинг пастки қисми мускули, пайида маркази бор. Диафрагма қисқарганда гумбаз яссиланади, кукрак қафаси кенгаяди, нафас олишга ёрдам беради. Диафрагмани қисқариши кукрак қафаси ва қорин пластикасига таъсир курсатади. Кукракни катта мускули пластикада алоҳида аҳамияти юқорида баён этилган эди. Олдинги тишли мускул одамнинг ён ва олд томонидан қаралганида, тери остидан кузга ташланадиган тишчалари, орқанинг сербар мускули билан қопланган ташқи чети рельефли булади. Шунга кура бу мускулнинг фақат 4-5 та пастки тишчаларигина тери остида ётади. Олдинги тишсимон мускул инсоннинг турли жисмоний меҳнати ва машқларида куракка ва уни маҳкам тутиб турадиган мускулларига таъсирини утказади. Бу мускул зур куч беришига алоқадор булган ҳар қандай қул ҳаракатида у рельефли булади. Қотма одамларда мускулнинг тишчалари қулни кукрак билан боғланган ҳаракатларда ҳам куринади.

Мускулнинг орқадаги IX қовурғадан кукракка қийшиқ ҳолда келувчи ва орқанинг сербар мускули билан қоплаб турувчи пастки учи ҳам қийшиқ кутарма куринишида туртиб чиқиб туради. Қорин мускуллари қорин прессини ташкил этади. Уларга 5 та мускул киради, қориннинг тугри мускули, қориннинг 2 та қийшиқ мускули, кундаланг ва пирамида мускуллари. Мускул тутамлари ҳар тарафлама йуналган булгани учун қорин пресси жуда мустаҳкамдир. Буларнинг ичида қоринни ташқи қиёфасида туғри ва ташқи қийшиқ мускуллари муҳим роль уйнайди. Қориннинг туғри ( m . rectus aldominus ) мускули қорин деворининг олдинги қисмида, 5,6,7 -қовурғаларнинг тоғай қисми ички юзасида ва туш суягининг ҳанжарсимон усиғидан бошланиб қов суягига ёпишади, унинг толаси 3:4 жойида пай белбоғларини ҳосил қилади. Юқори пай белбоғи 8- қовурға тоғайида, пастки киндик чегарасида, уртасидаги эса асосан улар орасида, баъзан 4-белбоғи киндикнинг пастида жойлашади. Қоринни тугри мускули тери остидан яхши куринади ва ушлаб куриш мумкин. Мускули яхши ривожланган инсонларда бу мускул қисқарганида белбоғ урнида эгатча ҳосил улади, ҳамда турт бурчакли кундаланг бурма шакл куринади. (23- расм). Думбоқлари руй-рост дуппайиб чиқиб туради. Қорин туғри мускулининг четки қисми узунасига кетган пуштларни ҳосил қилади. Мускул қисқарганда кукракни пастга тортади, танани энгаштиради, чаноқни юқорига кутаради. Гимнастика машқларида қоринни туғри мускули катта куч билан таранглашади, чунки улар росланган оёқлар оғирлигини ушлаб туради. Бундан ташқари қоринни туғри мускули орқали ростловчи мускул билан биргаликда бир-бирига қарши таъсир курсатиб, кукрак қафасини чаноққа нисбатан тик ҳолатда ушлаб туради. Ташқи қийшиқ ( m . Obliguus externus abdominis ) мускул энг катта 8 та қовурғанинг ташқи юзасидан тишчалар ёрдамида бошланади ва пастга қараб қийшаяди. У кукрак қафаси билан чаноқ уртасидаги оралиқни тулдириб, қориннинг олдинги, ён ва орқа деворларини ҳосил қилувчи жуфт мускулдир.

Қориннинг ташқи, ички қийшиқ ва кундаланг мускуллари юқорида пастки қовурғалар билан, пастда ёнбош қирраси билан бирлашган. Орқа томондан орқани ёзувчи мускулга тақалиб туради ва у фасциясига қушилиб кетади. Пастдан чов бойланма билан қушилади. Мускул толалари қориннинг туғри мускулнинг ташқи четига етмасдан, сербар ясси пайларга – апо-неврозларга айланади. Апоневрозлар туғри мускулнинг олд ва орқа томондан ураб туради, унг ва чап томондан урта чизиққача бориб зич пай тортмасини ҳосил қилади, яъни ҳанжарсимон усимтадан қов бирлашмасигача киндик орқали чузилиб борадиган қориннинг чизиғини ҳосил қилади. У бирмунча чуқурлашган, чунки иккита қавариқ туғри мускуллар орасида параллел ҳолда ётади. Ташқи қийшиқ мускул қисқарганда озғин одамларда, (агар мушак туқимаси яхши ривожланган булса) бу мускул тишлар тери остидан чиқиб туради. Қорин пастида - қов қисмида бурма ҳосил қилади. Ташқи қийшиқ мускул қисқарганда кукрак қафасини ва умуртқа поғонасини букади, кукрак қафасини юқорига кутарди. Бир томонлама қисқарса умуртқаларни қарама- қарши томонга айлантиради. Қориннинг чуқур қисмида ётган мускулларга пирамида, ички қийшиқ ва кундаланг мускуллар киради. Уларни пластикага алоқаси йуқ. Қорин прессини ҳосил қилувчи мускуллар, кукрак қафасини олдинга эгади. У умуртқаларни ҳам эгади. Шунинг учун орқанинг узун мускули антогонист ҳисобланади. Қорин мускулларининг толалари турли йуналишида жойлашганлиги туфайли улар кукрак қафасини чаноққа нисбатан ҳар хил тарафга айлантиради. Бақувват, мускулдор эркакларда қорин мускуллари икки ён томонда бирмунча осилиб, мускул думпайсимон ҳосил қилади. Қорин шакли тана вазиятига қараб узгаради. Одам тик турган пайтда қорин девори ички органлар тазйиқи билан олдинга думпайиб чиқиб туради. Одам чалқанчасига ётган пайтида ички органлар қориннинг орқа деворига босиб туради. Киши ёнбошлаб ётган вақтида ассиметрик ҳолат булади: одам қайси томони билан ётган булса, ички органлари қориннинг шу томонини

думпайтириб қуяди. Аёлларда чаноқ олдинга купроқ энгашган ва баландлиги камроқ булганлиги учун қориннинг олдинги девори эркаклардагига қараганда нисбатан узунроқ булади. Орқа ( dorsum ) гавданинг кенг қисми, юқорида энса думбоғи ва энсанинг тепа ғадир-будир чизиғи ва сургичсимон усиқ билан пастдан эса думғаза-чаноқ буғими, думсимон суяклар билан чегараланади. Орқа мускуллари юза ва чуқур гуруҳларга булинади. Орқанинг юза мускуллари уч қават булиб жойлашган: биринчи қаватга – трапециясимон ва орқанинг сербар мускули киради. Иккинчи қаватга – куракни кутарувчи мускул билан катта ва кичик ромбсимон мускуллар гуруҳи киради. Учинчи қаватда эса – орқанинг юқори ва пастки тишли мускуллари жойлашган. Тишсимон мускулларда ташқи орқанинг бошқа мускуллари умуртқа поғонаси суягидан бошланиб елка камари ва елка суягига бирикади. Трапециясимон ( m . Trapezius ) мускул учбурчак шаклда сербар мускул булиб, орқани юқори қисмида, буйиннинг орқа юзаси ва териси остида ётади. Орқа томондан у деярли бошдан оёқ куринадиган булса, ракурсда ён томондан қисман, олдинги томондан - умров устида ва буйиннинг икки томонида кузга ташланади. Дельтасимон мускул билан биргаликда у гавда юқори қисмининг шакли билан силуэтини – "кифт" деб аталадиган тузилмани ҳосил қилади ва бошни буйин ҳамда елка камари билан пластик тарзда боғланиб туради. Энса суяги, энса бойлами ва барча кукрак умуртқаларининг қиррали усимталаридан бошланади. Устки толалари пасига чузилиб бориб, куракни кутарувчи мускулни орқа ва ён томондан қоплаб туради ва олдинга айланиб утиб, умров ташқи учининг устки четига бирикади. Урта толалари куракнинг қирра усти мускулларини қоплаб туради ва курак қиррасининг устки чеккаси билан акромионга бирикади. Паст томондан толалар пона куринишида юқори кутарилиб, курак четидан ошиб утади ва қирра ости мускулини қисман қоплаб, курак суяги қиррасининг ички четига бирикади. VI - VII буйин умуртқаларининг қиррали усимталари атрофида мускул пайи учбурчак куринишида ётади, у уз жуфти билан

ромбсимон чуқурчани ҳосил қилади, шу чуқурчанинг уртасида умуртқа суякларини қиррали усимталари мускул пайлари билан туртиб чиқиб туради (24 расм). Мускул узининг пастки учи ва курак қирраси яқинида пайлар ҳосил қилади, шулар орқанинг рельефига таъсир курсатади. Трапеция мускули қисқарганида курак суягини умуртқа поғонасига қараб тортади, юқори қисми қисқарганида куракни кутарувчи мускул билан ҳамкорликда курак ва умров суякларини юқорига кутаради, оқибатда елкани қисиш ҳаракати бажарилади. Пастки қисми куракни кутарувчи мускуллари билан биргаликда куракнинг юқори ва пастга қараб қиладиган ҳаракатларида қатнашади. Трапеция мускулининг туқимаси пайларга айланадиган қисми, VII буйин умуртқаси атрофида, курак қиррасининг ёнида, ҳамда мускулнинг пастки учига мос келадиган жойида ҳосил буладиган рельефи бирмунча сезилиб туради (расм). Орқанинг сербар мускули ( m . Latissimus dorsi ) ясси ва учбурчак шаклда орқанинг пастки қисмида, тери остида ётади. Кукрак умуртқасининг пастдаги 5-6 чисида ва жами бел умуртқаларининг уткир қиррали усиқлардан, ёнбош суягининг орқадаги булимидан ҳамда пастки 4 та қовурғадан бошланиб сербар пластинка шаклида юқорига кутарилади. Сунгра толалари ёйилиб кетади, ясси пишиқ булиб елка суягининг кичик думбоқчисидан пастроғида ёпишади. Бу мускул трапециясимон мускул билан қисман қопланган (24 расм). Пастки кукрак умуртқаларидан пай бошланади. Мускул пайи қийшиқ чизиқ ҳолда мускул туқимасига утади. Мушаклари яхши ривожланган одамларда шу қийшиқ чизиқ рельефли булиб чузилиб туради. Орқанинг сербар мускули юқорида қовурғалар ва олдинги тишли мускул буйлаб чузилиб боради. Сербар мускулининг устки чети горизонтал ҳолатда, куракнинг катта думалоқ мускули юзасида ётади. Сербар мускули таранг тортганида уша горизонтал чети курак мускуллари юзасига ботиб кириб, тери остида куринадиган эгатчани ҳосил қилади. Сербар мускулининг пайи катта думалоқ мускулда ётади ва у билан биргаликда кичик думбоқ

қиррасига бирикади. Бу мускул елкани ичкарига буради ва орқага тортади. Қул қимирламай турса кукрак қафаси кенгаяди, тана қулга яқинлашади. Ромбсимон мускуллар ( m . Rhomboideus major et minos ) трапециясимон мускулни остида булиб, пастдаги иккита буйин умуртқасининг ва юқоридаги 4та кукрак умуртқасининг уткир қиррали усиқларидан бошланади, кукракнинг медиал чеккасига ёпишади. У кукракни медиал томонга кутаради ва урта чизиққа яқинлаштиради, юқорига тортади. Куракни кутарувчи мускул ( m . Levaton scapulae ). Бу мускул трапециясимон мускулниг остида жойлашган, юқоридаги 4 та буйин умурқасининг кундаланг усиғидан бошланиб, пастга қараб йуналади, куракнинг юқори бурчагига ёпишади. Бу мускул қисқарганда куракни юқорига кутаради. Орқанинг юқори тишли мускули ( m . Serratus posterior superior ) ромбсимон мускулнинг олд томонида жойлашган. Пастга 2 та буйин ва юқорига 2 та кукрак умуртқасиниг қиррали усиқларидан бошланиб, 11-15 қовурғаларнинг орқа томонига ёпишади. Бу мускул қисқарганида қовурғаларни кутаради. Орқанинг пастки тишли мускули ( m . Serratus posterior inferior ) сербар мускулнинг олди томонида жойлашган, пастки икки кукрак ва юқоридаги икки бел умуртқалари қиррали усиқларидан бошланади ва алоҳида тишсимон булаклар ёрдамида 9-12 қовурғаларга бирикади. Пастки қовурғаларни пастга тортади. Орқанинг чуқур мускуллари: умуртқа поғонасининг икки ён бошида умуртқа қиррали усиқлари билан қовурғалар бурчагининг уртасида ҳосил булган эгатчалрда жойлашган, улар уч қават мускуллардан иборат: 1. Буйин ва бошнинг тасма мускуллари ( m . Spleniys cervicis et capitis ) юқоридаги олтита кукрак умуртқасининг ва пастки бешта буйин умуртқасининг уткир қиррали усиқларидан бошланиб, энса суягидаги ғадир- будир чизиқнинг латерал қисмига в чакка суягининг сурғичсимон усиғига ёпишади. Буйин қисми 2-3 буйин умуртқаларининг кундаланг усиқларига

ёпишади. Вазифаси – икки томонлама қисқариб бошни орқага букишга ёрдам беради. Бир томонлама қисқарганда бошни олд томонга эгади. 2. Умуртқа поғонасини тикловчи мускуллар ( m . Erector spinae ) энг кучли мускул, умуртқа поғонасининг икки ёнбош қисмини тулдириб туради. Мускул думғазанинг орқа сатҳидан, бел умуртқасининг кундаланг усиқларидан, ёнбош суягининг ташқи қиррасидан ва кукрак – бел фасциясидан бошланиб, юқорига кутарилиб энса суягига етиб боради. Бу мускул орқанинг юза мускули остида ётади ва бир неча қисмга булинади: а) Ёнбош қовурға мускули. Бу мускул эса уч қисмдан иборат (бел, кукрак ва буйин) б) Узун мускул медиал ҳолатда жойлашган. в) Кундаланг қиррали мускул уч хил мускулдан иборат (ярим уткир қиррали усиқ мускул, куп тармоқли ва бурувчи мускуллари) г) Бошнинг орқа, катта ва кичик туғри ва юқори қийшиқ мускуллари 2-1 буйин умуртқалар қирра усиғидан бошланиб энса суягининг пастки ғадир-будир чизиғига ёпишади. Орқа фасцияси . Орқада юза ва кукрак – бел фасциялари мавжуд. Тери остида жойлашган орқанинг юза фасцияси трепациясимон ва орқанинг сербар мускулларини устини урайди. Кукрак – бел фасцияси эса қалин булиб икки варақли. Юза варағи умуртқа поғонасини тикловчи мускулини устки томонидан утиб, бел умуртқаларининг уткир қиррали усиқлари ва ёнбош суягининг қиррасига ёпишади. ЧАНОК ВА ЭРКИН ОЁК МУСКУЛЛАРИ , УЛАРНИГ ПЛАСТИКАСИ . Пастки камар мускуллари тос камарининг ички ва ташқи мускуллари ва эркин оёқ мускулларига булинади. Чаноқнинг ички мускуллари ёнбош, бел катта мускулидан иборат. У белнинг барча умуртқаларидан бошланиб ёнбош чуқурчасини ёпади, пастга йуналиб қов булимида сон суягининг кичик кустига ёпишади. Мускул қисқарганида сонни букади. Тик турган ҳолатида кучли булади, то қоринни сон суягига тегишигича букади. Бу мускуллар биргаликда қисқарганида умуртқа поғонаси ва тос камари

вертикал ҳолатни эгаллайди. Умуртқа поғонасини бел қисмидаги бурилмани (лордоз) ҳосил булишини ёнбош-бел мускули таъминлайди. Утирган ҳолатда барча мускуллар бушашганида белгидаги лордоз камаяди. Кичик чаноқнинг ички юзасини ноксимон ва ички ёпқич мускуллари ёпиб туради. Чаноқ суягининг орқа юзасини қоплаб турувчи катта думба мускули. ( m . gluteus maximas ) Бу мускул думғаза-дум суякларини орқа юзасидан, ҳамда ёнбош суягининг қиррасидан бошланиб сон суягини орқа юзасига ёпишади. Катта думба мускулнинг пастки чети кучли бурма ҳосил қилиб, қийшайиб суякка бирлашган қисмини ёпади. Бу мускул антогонист мускул гуруҳига киради. Чаноқ-сон буғимида сонни букади. Тананинг пастки қисми қимирлатилмаганида тос қисмини орқага қийшайтиради. Думба мускули ёнбош бел мускули билан биргаликда қисқарганида танани вертикал (тик) ҳолатида ушлайди. Думба мускули юриш югуриш ва баландликка чиқишида кучли таранглашади. Думба мускули пластикада алоҳида ажралиб туради, соннинг орқа юзасида эгрисимон думбанинг буртмаси бор. Думба мускули қисқарганида думбада ясси чуқурча ҳосил булади, унинг ён томонини юқорироқ қисмида дунглик ҳосил булиши думбани урта мускулини қисқаришидан ҳосил булади. Думба шакли асосан мускулнинг тонусига ва таранглигига боғлиқ, ҳамда тери ости жуда нозик булганлиги учун ёғ босиш ҳусусиятига эга. Бир оёққа таяниб турган ҳолатида асиметрия ҳосил булади, бузилади, чунки бир оёқдаги мускуллар бушашган, шу туфайли думба пастга осилиб қолади унинг бурмаси эса купроқ ёй ҳосил қилиб думбани ясси чуқурчасини бироз ёпади, тос қисми бироз пастга тушади, оқибатда умуртқа поғонаси ва тананинг ҳолати узгаради. Думбанинг урта ва кичик мускуллари (26-расм А,Б) қисқарганида сонни ҳар тарафга буради, бу мускуллар иш қобилияти сусайса юриш ҳолатига таъсир этади. Думбнинг энг чуқур қисмида утиргич дунгини қоплайди, қисқарганида сонни ташқарига айлантиради. Сон суяги мускуллар билан қопланган. Букувчи мускуллари орқа юзасида, ёзувчи мускулар эса соннинг олдинги қисмида жойлашган. Сон мускулларининг купчилиги чаноқ

суягидан бошланиб болдир суягига ёпишади. Бу мускуллар иккита буғимдан утиб бирикади, шу туфайли қисқарганида тос-сон ва тизза буғимини ҳаракатга келтиради. Олдинги юзасида соннинг 4 бошли ва машиначалар мускули (26-расм А,Б) ётади. Сонни 4 бошли мускули жуда бақувват ва кучлидир. Бу мускул сонни олдинги барча юзасини қоплаб 4 бошли (туғри, сербар латерал ва медиал, серабар, урта боши) булиб, туғри группасидаги мускул ёнбош суягининг олдинги пастки усиғидан бошланади. Соннинг қолган 3 та боши яъни сербар мускуллари сон суягининг олдинги, икки ёнидаги ва орқадаги юзаларидан бошланади ва сонни пастки қисмида турттала бошчаси битта пай булиб, катта болдир суягининг ғадир-будур чизиғининг латерал лабидан бошланиб пастга йуналади ва тепадаги бошчаларига қушилади. Медиал томонидаги сербар мускул ҳам сон суягидан бошланиб пастга йуналиб бошқа бошчаларига қушилади. Уртадаги сербар мускул сон суягининг олдинги юзасидан бошланиб, бошқа бошчалари билан қушилади. Сон суягининг пастки қисмида тизза қопқоғини ураб катта болдир суягига ёпишади. Бу мускуллар қисқарганида болдирни тизза буғимини букади. Машиначалар мускули энг узун мускул булиб, узунлиги 50 см. соннинг олдинги юзасида жойлашган. Бу мускул ёнбош суягининг олдинги юқори усиғидан бошланиб катта болдир суягининг ғадир-будир думбоғига ёпишади. Мускул қисқарганида тизза буғимида болдирни, чаноқ буғимида сонни букади. Ичкарига айлантиради, тиззани букиб утиришда болдирни ичкарига айлантиради. Оёқни ҳаддан ташқи бир тарафга узоқлаштирилса, машиначалар мускули яққол туртиб чиққанлиги ва уни ички тарафида учбурчак шаклида ёнбош – тароқсимон чуқурча куринади. Сон мускулининг медиал группасига тароқсимон, яқинлаштирувчи калта ва узун мускуллар ва нозик мускул киради. Тароқсимон мускул қов суягининг уткир қиррасидан бошланиб шу суякни қиррали чизиғига ёпишади. Медиал группасидаги қолган мускуллар ҳам қов ва қуймич суягини беркитувчи тешигини чегаралаб турли қисмларидан бошланади. Сон суягининг ғадир-будир

чизиғини медиал лабига бирикади. Бу мускуллар соннинг ички юзаси шаклини ҳосил қилади. Сон мускулларининг орқадаги гуруҳларига ярим пай, ярим парда ва соннинг икки бошли мускуллари киради. Бу мускуллар қуймич думбоғидан бошланиб, пастда чап ва унгга йуналади ҳамда тизза ости чуқурчасини ҳосил қилади. Улар катта болдир суягининг ғадир-будир қисмига, икки бошлиси эса кичик болдир суягининг бошчасига ёпишади. Мускуллар қисқарганида сонни ёзади, болдирни букади ва ичкарига айлантиради. Икки бошлиси эса сонни ёзади, болдирни букади ва ташқарига айлантиради. Соннинг сербар фасцияси олдинги, медиал ва орқа гуруҳ мускулларини алоҳида-алоҳида урайди. Медиал томондаги мускуллараро тусиқ соннинг 4 бошли мускулини яқинлаштирувчи мускуллардан ажратса, латериал томондаги мускуллараро тусиқ сонни 4 бошли мускулини орқа мускулларидан ажратади. Соннинг кенг фасцияси эса машиначалар мускулини урайди. Болдир мускуллари олдинги, латерал ва орқадаги гуруҳларига булинади. Болдир мускуллари дуксимон шаклда олдинги гуруҳига – катта болдирнинг олдинги гуруҳига бармоқларни ёзувчи узун ва бош бармоқни ёзувчи узун мускуллар кириб товон ва бармоқларни ёзади. Орқадаги гуруҳига – болдир камбаласимон болдирнинг уч бошли мускул ва чуқур қаватида эса бармоқларни букувчи узун мускуллар киради. Болдир мускулларининг латерал группасига кичик болдирнинг узун ва калта мускуллари киради. Оёқнинг олдинги тарафида катта болдир суягининг уткир қирраси мускул билан қопланмаган. Катта болдирнинг олдинги мускулли катта болдир суягини латерал дунг усиғидан бошланиб пишиқ пай ҳолатида кичик болдир мускули пайлари билан биргаликда биринчи понасимон суяк ва оёқ, кафт суягига ёпишади. Мускул қисқарганида оёқ панжасини ёзади, панжанинг медиал томонини кутаради. Мускул қисқарганида тери остидан болдир суягининг пастки латерал қисмидаги буғим юзаси яққол куринади. Бармоқларни ёзувчи узун мускул катта болдир суягининг латерал дунги ва болдир фасциясидан бошланиб 4 та пайга

ажралади, латерал томонидаги пай канали орқали утиб 2- дан 5- бармоқларининг дорсал юзаларига ёпишади. Кичик мускул тутами эса 5-кафт суягига ёпишади. Мускул қисқарганида панжа ва бармоқларни ёзади. Бош бармоқни ёзувчи узун мускул, болдир суягини медиал бармоқларни ёзади. Бош бармоқни ёзувчи узун мускул, кичик болдир суягини медиал юзасидан бошланиб бош бармоқни 1-, 2- фалангаларига ёпишади. Мускул қисқарганида панжа ва бош бармоқларни ёзади, оёқ кафтининг ички томонини кутаради. Болдир мускулларининг латерал группасига кичик болдирнинг катта ва узун мускуллари киради. Кичик, болдирни узун мускули юзада узун найи латерал тупиқни айланиб утиб, оёқ кафтини қийшиқ кесиб утади. 1-2- оёқ кафти суяги ва понасимон суякларнинг кафт юзаларига ёпишади. Мускул қисқарганида оёқ гумбазини мустаҳкамлайди, оёқ панжасини ва бош бармоқни букади. Кичик болдирнинг калта мускули болдирни узун мускули остида ётади. У ҳам тупиқни айланиб утиб 5-кафт суягига ёпишади. Болдир мускулларининг орқасидаги группасига болдирнинг уч бошли, болдир ва камбаласимон мускуллари киради. Болдир мускули (икки бошли) тизза буғими капсуласи, катта болдир медиал ва латерал дунгидан бошланади ва болдир уртасида кучли пайга айланади. Камбаласимон мускул пайга қушилиб кучли товон пайи ахиллов пайи ҳолатида товон суягини усиғига ёпишади. Болдирнинг уч бошли мускули болдирни икки бошли ва камбаласимон мускуллардан ҳосил булади. Чуқур қаватига эса, бармоқларни букувчи узун, катта болдирни орқадаги мускули, бош бармоқни букувчи узун мускул киради, улар бармоқни букади, оёқ панжасини юқорига кутаради. Инсон оёқ учида турганида болдир мускули кучли таранглашиб дуппайиб чиқади, ахиллов пайи ясси ҳолатида қолади. Эркакларнинг оёғи болдир қисмидаги мускуллари яхши ривожланган булса, ҳатто оддий тик турган ҳолатида ҳам болдир мускули оёқни латерал қисмида кузга

ташланади, аёлларда эса бодир юза қисмининг куриниши ёғ қатламининг ривожланишига боғлиқ. Оёқ панжаси мускуллари : оёқнинг уст томони 2 қисм: ташқи ва товонга булинади. Оёқнинг дорсал (ташқи) юзасида бармоқларни ёзувчи калта мускул ва бош бармоқни ёзувчи калта мускул жойлашган. Бу мускуллар товон суягидан бошланиб, пайлари 1-4 бармоқларини ёзувчи узун мускулнинг пайларига қушилиб кетади. Пластик жиҳатдан товоннинг ташқи юзсидаги бармоқларни ёзувчи калта мускул баъзи одамларда мускуллари яхши ривожланганлиги сабабли товони ташқи қисмида тери остидан ясси дунглик ҳолатида куриниб туради. Оёқ панжаси кафт томонидаги мускуллар учта гуруҳга : медиал (бош бармоқ мускуллари) лотерал (жимжилоқ томонидаги тепаликларни ҳосил қилувчи мускуллар) ва урта гуруҳи мускулларига булинади. Бош бармоқ мускулларига юза жойлашган узоқлаштирувчи, бош бармоқни букувчи ва яқинлаштирувчи мускуллари киради. Жимжилоқ томонидаги мускулларга ҳам жимжилоқни букувчи катта, узоқлаштирувчи ва жимжилоқни қарши қуювчи мускуллар киради. Урта гуруҳига тармоқларни букувчи калта, оёқ кафтини квадрат, чувалчангсимон ва оёқ панжасининг кафт ва дорсал томонидаги суяклари киради. Бу мускуллар оёқ панжасининг гумбазини мустаҳкамлайди, бармоқларни букади, ёзади ва бир-бирига яқинлаштиради ва узоқлаштиради. Гавда шаклини тасвирлашда тана ва пастки камар мускулларининг пластик хусусиятлари. Инсон гавдасини тасвирлашда гавданинг суяк ва мускуллари ҳолатига қаралади. Бунда тос камари гавдани симметрик маркази, қолган қисмларини шунга қараб тасвирланади. Моделни шакллантиришда ҳам нисбатлар топилиб барча қисм ва ундаги барча нозик элементлар аниқ урганилиши лозим. Бунда чизилаётган модел ҳар тарафдан (олдидан, ёнидан ва орқадан) чизиб урганилади. Уйда эса эсда қолган ҳолатида яна ҳаёлан тасвирлаш керак. Олдин оёқ қисмини турли холатида сунгра танани, кукрак қафасини туғри, угирилган, унгга, чап ёнга букилган ҳолатида, шунда қул букилган, чап қул юқорига кутарилганда, тос камари

ҳолати букилганлиги ёки оёқ бир тарафга оғдирилган шакли чизилади. Бу ҳолатларда ёнбош суягининг қирраси бир тарафидаги баланд унг чаноқ суягига нисбатан, қов бирикмаси оғирлик тушаётган оёқ тарафига оғган булади. Тос қисми симметрик шаклини тузишда унинг урта чизиғини белгилаш, у эса танани урта чизиғига мос ҳолатда яратилади. Урта чизиқ қов суягини ва тос камарини уртасидан вертикал ҳолда қорин орқали киндикнинг уртасидан утиши керак. Агарда кукрак қафаси унгга, ёки чапга бурилган булса, у чизиқ қия булади. Бунда тос камари билан кукрак қафаси орасидаги қисм ҳам катта роль уйнайди. У калта-узун ёки уртача умуртқа поғонаси ривожланганлигига ҳам боғлиқ. Унг сонни, чаноқ буғимидан ичкарига бироз бурилса, ташқи тарафдан сон суягини катта кусти чапга қараб сурилади, тизза буғимидан эса сон суягини пастки қисмидаги тепачасини ушлаб курса булади. Товон ва болдир суяги ҳам кутарилган оёқдан полга нисбатан бурчак ҳосил қилади. Иккала оёқдаги товон-суягини турли ҳолатларига алоҳида эътибор берилиши лозим. Бундан ташқари кафт суякларини ва болдир суягини пастки олдинги юзаларига ва тирноқ фалангаларига қаралади. Кукрак қафаси тананинг симметрия уқини ташкил этганлиги учун, турли бурилиш ёки эгилишларда елка камари ва бош ҳолатига ҳам таъсир курсатади. Скелетнинг ҳолатига қараб уни қоплаб турган мускуллар ҳам уз куринишини кескин узгартиради. Шунинг учун тасвирий санъат мутахассислари анатомик элементларини пухта урганиб модель яратишда улардан кенг фойдаланишлари керак. Маълумки, оёқлар билан чаноқ мускуллари тананинг турли вазиятларида ҳар хил ҳаракатларни бажаради. Инсон қимирламай турган пайтида болдир мускуллари тасвирланса болдир панжа буғимининг ҳамма томондаги мускуллари таранглашади. Одам тик турганида ёки утирганида ҳам чаноқ-сон буғимлари атрофидаги мускуллар шу ҳолда ишлаб туради, чунки одам танасининг бутун юқори қисми чаноқ-сон буғимларига таянади. Бу ҳолатларда чаноқ-сон буғимлари атрофида жойлашган мускуллар бир- бирига қарама-қаршилик курсатиб ишлаши одам танасининг мувозанатини

сақлайди. Бундай мускуллар бирга узаро таранглашиб ва бири иккинчсига нисбатан пассив равишда бушашиб туриш вазиятларида тананинг ҳаракати ёки тинч туриш ҳолатида гавда мувозанатини бир меъёрида сақлайди. Бу вазиятда иккала думба мускуллари, бел мускуллари, бел-ёнбош мускуллари, оёқни яқинлаштирувчи мускуллар, фасцияни тарангловчи мускул, соннинг туғри мускули билан орқа мускули каби чаноқдан бошланадиган ва оёққа келиб бирикадиган мускуллар биргаликда таранглашиб, иштирок этади. Бу мускулларнинг иши тинч ҳолатда таранглашуви сиртдан куринмайди лекин, шу мускуллар ишламай қуйганида эди, одам танаси туғри туролмаган ва гавдаси андак зарбдан мувозанат ҳолатидан чиқиб, орқага эмас, балки олдинга ёки бир ёнбошга йиқилган булур эди, чунки ёнбош-сон бойламларининг тортилиб туриши уни йиқилишдан сақлаб қолади. Чаноқ-сон буғимида олдинги букилиш ҳаракатини бел-ёнбош мускули, соннинг туғри мускули ва фасцияни тарангловчи мускул бажаради – бел- ёнбош мускулини ҳисобга олмаганда, шу мускуллар жуда рельефли булади; бел-ёнбош мускули чаноқ ичкарисида яширинган ва қолган мускулга қараганда беқиёс даражада кучлироқ булишига қарамасдан ҳеч қандай рельеф ҳосил булмайди. Чаноқ-сон буғимида ёзилиш ҳаракатини катта думба мускули билан соннинг орқа мускули бажаради: улар гавдани тик ҳолатда ушлаб туради ва одам энгашганида олдинга қараб йиқилишига йул қуймайди. Одам утираётиб, тиззаларини букканида сон орқа мускулларининг таранглашуви ҳам шунга боғлиқ. Тиззани букишда соннинг орқа мускуллари, чаноқ-сон буғимини ёзувчи мускуллари иштирок этади, чунки одам утираётганида мувозанатни сақлаш учун олдинга энгаштирилган танани катта думба мускули билан бирга олдинга қараб йиқилишдан сақлайди. Тизза буғимида букилиш ҳаракати соннинг орқа мускуллари билан болдир мускулининг биргаликдаги иши туфайли юзага чиқади, айни вақтда тиззанинг орқа юзасидан тизза ости чуқурчаси пайдо булади.

Чаноқ соҳаси олдинги томонда қов (қов бирлашмасига мос келадиган учбурчак юза) ва чов бойламлари, икки ён томонда ёндош четлари ва қирралари орқа томонда орқа ёнбош четларига келадиган иккита симметрик чуқурчалар ҳамда думғаза учбурчаги билан қориндан ажралиб туради. Оёқлар билан чаноқнинг олдинги томонини тузишда чаноқнинг суяк нуқталари соннинг катта кусти ва дунглари билан биргаликда белгилаб олинади. Сон турт бошли ва яқинлаштирувчи мускуллар массивига қараб тузилади. Орқа ва олдинги томонда катта болдир суягига болдирнинг орқа ва олдинги мускуллари қушиб чизилади; оёқ панжаси гумбазларига қараб тузилади. Орқа томонда тик тушган думбалараро эгатча билан чаноқ иккига булиниб туради. Тузишда шу эгатча, чаноқнинг суяк нуқталари, соннинг катта кусти, катта болдир суягининг ички дунги, тизза буғими тирқишнинг даражаси, тупиқлар, товон думбоғи белгилаб олинади (24-расм). Шу билан бирга думбанинг катта мускуллари белгиланади, буларнинг шакли сон сербар фасциясини мустаҳкамловчи думба тутамининг таранг ёки буш турганига боғлиқ. Оёқ ростланган ва орқага қуйилган булса, бу тутам думба мускулига кириб туради ва шу мускул ярим шар шаклида булади; оёқ чаноқсон буғимида букилган булса, бояги тутам олдинга утиб, соннинг ташқи сербар мускули икки бошли мускули орасидаги камгакка кириб туради. Орқа томонни тузиш иши асосан мускул массивларига қараб олиб борилади. Чаноқнинг иккала ёнида катта кустларга томон тушиб борувчи урта думба мускуллари белгилаб олинади. Чаноқдан пастроқда соннинг орқа мускули, яқинлаштирувчи мускули ва ташқи сербар мускули белгиланади. Тизза букилган булса, тизза ости чуқурчаси ва соннинг орқа мускуллари билан болдир мускули уртасида яққол куринадиган боғланиш ҳам белгиланади – болдир мускули сон мускулларининг пайлари орасидан чиқади; тизза ростланган булса, бу боғланиш камроқ ифодаланган булади. Болдир мускули иккала тупиқ орқасида ётадиган товон пайига утади ва товон

думбоғигача боради. Оёқ олдинги томондан кура орқа томондан қараганда калтароқ булиб туюлади, чунки орқа томондан қаралганда оёқ думбаларнинг пастки четидан қуйи қисми кузга ташаланади, олдинги томондан қараганда эса ёнбош суягининг олдинги устки четидан пастдаги қисми кузга ташланади. Думбаларнинг рельефи оёқларнинг ҳолатига қараб узгариб туради. Оёқ чаноқ-сон буғимидан ёзилиб, орқага қуйилган булса, думба ярим шарга ухшаб қолади, чунки мустаҳкамловчи думба тутами думбага ботиб кириб, уни пастдан кескин чеклаб қуяди. Думбанинг сон мускулларига тақалиб турадиган бир қисми пастроқда сезилиб туради. Бу мускулнинг пайга айланиб, сон мускуллари орасига утадиган ва ичкарида сон суягига бирикадиган пастки қисмидир. Шу жойни аниқ белгилаб олиш зарур, чунки чаноқ билан сон суяги уртасидаги алоқа йуқолиб кетади (23-24- расмлар). Оёқ хиёл букулиб, олдинга қуйилса мустаҳкамловчи думба тутами осилиб туради ва пастга тортилиб пона каби сонга утиб ҳамма мускуллар орасидан суяккача тушади. Тизза букилганида орқа томонида тизза ости чуқурчаси куринади. Оёқ букилганида ён томонига таралиб борувчи соннинг орқа мускуллари ва болдир мускулларининг бошчалари чуқурчасидан чиқиб туради. Тизза ёзилганида эса чуқурча йуқолиб кетади, чунки чузилган сон мускулларининг массивлари ёғ туқимаси билан тулиб қолади. Тизза буғимининг турли ҳолатида ёки ҳаракатларида тизза қопқоғи алоҳида урин тутади. У соннинг турт бошли мускули бағрида жойлашиб катта болдир суягига боғланган булади. Тизза қопқоғини сурилиши соннинг шу мускулига ва болдир суягининг ҳаракатларига боғлиқ. Тизза букилганида ёки ёзилганида буғим тирқиши ёпилади ёки кенг очилади, ёғ туқимаси буғимдан сиқиб чиқарилади ёки буғимни тулдиради, мускул таранг тортади ёки бушашади, ҳамда катта болдир суягининг дунглари сон дунгларининг ҳоллатлари узгаради. Шунга кура тизза ёзилганида соннинг турт бошли мускули таранглашиб мускул бошчалари юқорига кутарилади, тизза қопқоғи ҳам

баланд тортилади. Шу ҳолатда инсон ҳаракатида тизза буғимидаги сезиладиган чуқурчалар урнида иккита кичкинагина эластик думбоқлар пайдо булади. Тизза букилганида тизза қопқоғи бойламининг икки ён томонида чуқурчалар ҳосил қилади. Буғим ёзилиб мускуллар бушашганида тизза қопқоғи суякларга тақалиб турмайди, тизза қопқоғи ундаги ёғ ва бойламлар осилиб қолади, оқибатда тизза олдида шарсимон бушгина думбоқча ҳосил булади. Бу ҳолатда тизза қопқоғи жуда буш туради. Шунга кура тасвирлашда тизза қопқоғига қараб мулжал олмай, балки тизза буғимларининг тирқишларига, катта болдир суягининг ички дунглигига, ҳамда болдир билан сонларнинг нисбатларига қараб мулжал олиш керак. ЕЛКА КАМАРИ , ЭРКИН КУЛ МУСКУЛЛАРИ ВА ФАСЦИЯЛАРИ , УЛАРНИНГ ПЛАСТИКАСИ Юқори камар мускуллари жойлашиши буйича 2 қисмдан иборат: елка камарининг мускуллари билан эркин қул мускулларига (елка, билак ва қул панжасининг мускуллларига) булинади. Қул мускули елка камари ва елка суягидан бошланиб, айримлари панжа – бармоқларга бирикади, шунга кура қул ҳаракатида кукрак ва орқа мускуллари ҳам бирга ҳаракатланади. Бу вақтда кукракнинг катта ва кичик мускули, олдинги тишли ҳамда трапеция, орқанинг сербар мускуллари иштирок этади. Елка камарининг мускулларига: дельтасимон, қирра усти ва ости, кичик ва катта юмалоқ, ҳамда курак ости мускуллари кириб, улар елка буғимини қоплайди умров, курак ва елка суякларини узаро бир-бири билан бирлаштириб туради. Дельтасимон мускул ( m . deltoideus ) учбурчак шаклида умров суягининг ташқи латерал ярмидан ва курак суягининг қиррасидан ва тумшуқсимон усиғидан бошланиб, елка суягининг дельтасимон ғадир-будир жойига ёпишади. Дельтасимон мускулнинг учта тутамлари булиб, улар алоҳида- алоҳида қисқара олиш хусусиятига эга. Мускулнинг олдинги тутами қисқарса, қулни олд томонга ва юқорига тортади, орқа тутамлари қисқарса,

қулни орқага ва юқорига тортади. Мускулнинг урта тутамлари ёки ҳамма тутамлари қисқарса, танадан қул узоқлашиб, елка баравар кутарилади. Қулни яна юқорироқ кутариши курак суягининг бурилиши ҳисобига булади. Дельтасимон мускулни ишлаши учун ҳаддан ташқари куп куч керак (икки бошли мускулга нисбатан). Елкадаги оғирлик кучи елка мускулининг тортиш кучидан бир мунча устун туради. Шунинг учун горизонтал ҳолатда қулда буюм ушлаб туриш учун куп куч керак, ваҳоланки қул тез чарчайди. Дельтасимон мускул елка буғимини маҳкамлайди, елкага узига хос шакл беради ва тери остидан буртиб куриниб туради. У инсоннинг елка қисмини шакллантиради, шунга кура елка пластикасида алоҳида урин тутади. Бу мускулни остида суюқлик чиқарувчи халтачалар булиб, улар мускул ишлаганида ишқаланишни камайтиради. Дельтасимон мускулнинг шакли думалоқ булиши тери остидан ёғ қатламига боғлиқдир. Семиз аёлларнинг елкаси ҳаддан ташқари думалоқ, дельтасимон мускулнинг тутамлари куринмайди. Мускули яхши ривожланган эркакларда эса, дельтасимон мускулни шакли учбурчак ҳолатда, олдинги ва орқа тутамлари тери остидан яққол куриниб туради. Мускул тутамлари таранглашган пайтда уларнинг уртасидаги чегара кескин сезилади, қул юқорига кутарилганида мускул айнан чуқурчада ётадиган акромион атрофида дуппайиб чиқади. Курак ости мускули курак суягидан бошланиб куракнинг олдинги юзасида ётади, елкни ички томондан айланиб утади ва елканинг кичик думбоғи, ҳамда унинг қиррасига бирикади. Мускул қисқарганда елкани ичкарига буради – уни пронациялаб, куракка қараб тортади. Курак иккита мускул қатлами билан кукрак қафасидан ажралган булади: олдинда дастлабки тишсимон мускул утади, орқада эса елка ости мускули булади. Шунинг учун курак кукрак қафасига зич тақалиб турмасдан, балки унинг устида кутарилиб турадики, бу кучли одамда айниқса сезилади. Қирра усти мускули курак суяги қирраси устидаги чуқурчадан бошланади, елка суягини катта думбоғига ёпишади. Мускул қисқарганида қулни гавдадан узоқлаштиради. Қулни ташқарига айлантиради. Қирра усти

мускули трапециясимон ва дельтасимон мускулларини остида жойлашган, шунинг учун пластикага даҳли йуқ. Қирра ости мускули ( m infraspinalis ) эса курак қирраси остидаги чуқурчасидан ва фасциясидан бошланиб, елка суягини катта думбоғига ёпишади. Мускул қисқарганида елкани ташқи томонга айлантиради. Мускул бушашган ҳолатида гавдани орқа қисмида курак суякларини дуппайган ҳолати куринади. Катта юмалоқ мускул ( m teresmaior ) курак суягининг пастки қирраси ва пастки бурчагидан бошланиб елка суягининг кичик думбоғига бирикади. Мускул қисқарганида қулни пастга ва орқага тортиб гавдага яқинлаштиради. Кичик юмалоқ мускули эса курак ости чуқурча фасциясидан бошланиб, елка суягини чуқурча думбоғига ёпишади. Мускул елкани ташқарига қовурғаларга қараган юзасидан бошланиб, елка суягининг кичик думбоғига ва елка буғими халтачасига ёпишади. Функцияси елкани ичкарига буради, буғим халтачасини тортади. Бу гуруҳ мускуллар елка камари билан қул уртасида биргалашиб ишлайдиган аппарат булиб, фақат елка буғимидаги ҳаракатларни бажаради. Шу барча мускуллар массаси елка камарини ҳаракатга келтирадиган бошқа мускуллар кучи туфайли курак, умров ва қул билан биргаликда кукрак қафаси юзаси буйлаб ҳаракатланди. Елка мускуллари жойлашишга кура олд ва орқа гуруҳларга ажратилади (27-расм А.Б.). Елкани олдинги томонидагиларига (букувчи) икки бошли, елка тумшуқсимон елка мускуллари киради. Орқадаги гуруҳига, эса (ёзувчи) елканинг икки бошли мускули тери остидан куриниб туради. Унинг узун боши курак суяги буғим юзаси тепасидаги ғадир-будиридан бошлинаб узун пайи елка буғим бушлиғидан утади, калта боши қушилиб билак суягининг ғадир-будири ва билак фасциясига пай булиб ёпишади. У елканинг иккинчи буғимидан ҳам утади, шунинг учун икки буғимли мускул дейилади. Шунга кура қисқарганида билакни букади ва ичкарига айлантиради, узун боши эса, елка буғимини мустаҳкамлайди ва кафтни ташқарига айлантиради. Мускул қисқарганида қулни елка ва билак қисми шаклини узгартиради, елка қисмида

тери остидан юмалоқ булиб буртиб чиқади. Мускул шакли мускул толаларининг кучига ва тери ости ёғ қатламига боғлиқ. Елка мускули ( m . brachialis ) икки бошли мускулнинг остида жойлашган. У елка суягининг олд юзасидан бошланиб, тирсак суягини ғадир- будирга ёпишади. Мускул қисқарганида билакни тирсак буғимида букади. Билакни тирсак буғимида кучли букилганида елка мускулини ички юзаси икки бошли мускулнинг остидан қийшиқ дунг ҳолатида қулни орқа қисмида куринади ва ушлаб куриш мумкин. Тумшуқсимон-елка мускули ( m . coracobrachialis ) курак суягининг тумшуқсимон усиғидан бошланиб елка суягининг медиал юзасига ёпишади. Мускул қисқарганида елкани кутаради ва буради. Қул пастга туширилганида бу мускул тери остидан куринмайди, чунки унинг толалари икки бошли мускул бағрида ётади. Қул юқорига баланд кутарилганида қултиқ остидан куринади. Елканинг уч бошли мускули елка суягининг орқа томонида жойлашган, унинг узун боши курак суяги буғим юзаси латерал қисмидан, медиал боши елка суягининг медиал қисмидан бошланиб, тирсак суягининг тирсак усиғи ва тирсак буғимининг халтачасига бирлашади. Бу мускул икки буғимли ҳисобланади. Букилган билакни ёзади, узун боши эса елкани ёзади. Уч бошли мускул қисқарганида елка терисида узига хос дунглик ҳосил булади (айниқса узун ва ташқи бошчаси қисқарганида). Тирсак мускули ( m . ancoheus ) кичик учбурчак шаклда елка суягининг пастки қисмидаги латерал ғадир-будир тепачадан бошланади ва тирсак суягининг орқа юзасига ёпишади (27-расм Б). Бу мускул билакни ёзади, тирсак буғимини тортиб, уни суяклар оралиғида сиқилиб қолишдан сақлайди. Билак мускуллари жойлашишига қараб олд, орқа ва латерал гуруҳларига ажратилади. Билак мускуллари елка суягидан бошланиб кафт ва бармоқ фалангларига ёпишади. Қисқарганида кафт ва бармоқларни ҳаракатга келтиради. Билак қаватида юмалоқ пронатор, кафтни билак томонга букувчи, кафтни узун бармоқларни букувчи юза ва кафтни тирсак томонга букувчи мускуллари жойлашган. Юмалоқ пронатор мускули елка суягининг медиал

ғадир-будир тепачасидан ҳамда билак суягининг латерал қиррасига ёпишади. Мускул қисқарганида билакни ичкарига буради ва букади. Кафтни билак томонга букувчи мускули юмалоқ пронатор мускулининг медиал томонида жойлашган, у ҳам елка суягини медиал тепачасидан ва мускуллараро фасциясидан бошланиб, иккинчи кафт суягининг асосига ёпишади. Фасцияси кафтни олдинга ва билак суяги томонга букади. Кафтнинг узун мускули ( m . Palmaris longus ) елка суягининг медиал ғадир-будир думбоқчаси ва билак фасциясидан бошланиб, унинг узун пайи кафт-пай пластинкасига ёпишади. Кафтни апоневрозини таранглаштиради ва кафтни букади. Кафтни букувчи тирсак мускули билакнинг тирсак суяги томонида жойлашган, елка суягининг ғадир-будир тепачаси ва тирсак усиғидан бошланиб, кафтни олдинга ва тирсак суяги томонга букади. Бармоқларни букувчи юза мускул ҳам елка суягининг юқори қисмидаги олд юзасидан бошланади. Кафтдаги мускул пайи алоҳида ажралиб 2-5 бармоқларга яқинлашади. уар қайси пай иккитадан пайгача ажралиб 2-5 бармоқларнинг урта фалангларининг асосига ёпишади. Мускул қисқарганида 2-5 бармоқларни букади. Чуқур қаватидаги мускулларига бош бармоқни букувчи узун, панжани букувчи чуқур, билакни ичкарига букувчи квадрат мускуллари киради. Бош бармоқни букувчи узун мускул ( m flexor pollicis longus ) билак суягини олди юзасида жойлашган, елка суягининг медиал думбоқчасидан бошланиб, кафт тагидан утади, бош бармоқнинг тирноқ фалангасини асосига ёпишади. Мускул бош бармоқни букади, панжани букувчи чуқур мускул тирсак суягининг олдинги ва медиал сатҳидан бошланиб билакнинг уртасида 4 та пайга булинади ва 2-5 бармоқларнинг тирноқ фалангларининг асосига ёпишади. Бармоқларни ва кафтни букади. Квадрат пронатор мускули ( m pronator duadratus ) тирсак ва билак суякларнинг дистал булакларининг чеккаларига бирлаштиради, қисқарганида билакни ичкарига буради. Билакнинг латерал гуруҳ мускулларига елка-билак, панжани ёзувчи узун ва калта билак мускуллари киради. Бу мускуллар елка-суягининг олд латерал ва латерал тепачасидан бошланиб билак суягини бигизсимон усиқда

ёки 2 - 3- кафт суягига ёпишади. Мускуллар қисқарганида билаккни тирсак буғимдан букади, пронация ва супинацияда қатнашади. Панжани ёзувчи узун билак мускули ( m . extensor carpiradialis longus ) панжани орқа томонга ёзиб билакни букади. Панжани ёзувчи калта мускули эса, панжани ёзади, танадан узоқлаштиради. Билакнинг орқа гуруҳ мускулларининг юза қаватига панжани ёзувчи ( m . extensor digitorum ) ва панжани ёзувчи тирсак ( m . extensor carpi uinarus ) мускуллари, чуқур қаватига эса супинация қилувчи ( m . supinator ), бош бармоқни узоқлаштирувчи, бош бармоқни ёзувчи узун ва қисқа мускул, ишора бармоғини ёзувчи ( m extensor indicis ) ва билак-кафт буғими соҳасидаги мускуллар киради. Орқадаги гуруҳ мускуллари қул панжаси ва бармоқларини ёзади, билакни супинация қилади, билакни ёзади, елка мускуллари билан бирга қатнашади. Орқадаги ва олдинги гуруҳ мускулларининг баъзилари биргаликда қисқариб, қул панжасини узоқлаштиради ва яқинлаштиради. Қул панжасининг мускуллари 3 гуруҳга булинади: бош бармоқ думбоғи ( thenor ) мускуллар, бош бармоқни узоқлаштирувчи калта ( m abductor pollicis brevis ), бош бармоқни жимжилоққа қарши қуювчи ( m opponens pollicis ) ва бош бармоқни яқинлаштирувчи мускуллар киради. Иккинчи гуруҳига жимжилоқ томонидаги думбоғи ( hypothenor ) мускулларига: кафтнинг калта мускули, жимжилоқни букувчи калта ( m . fle х orditi minimi brevis ), жимжилоқни узоқлаштирувчи, жимжилоқни бошқа бармоқларга қарши қуювчи ( m . opponens digiti minimi ) мускуллари киради. Урта гуруҳига 4 та чувалчангсимон мускул ва кафт томонининг учта суяклараро мускули 2-4 ва 5 –бармоқларни урта бармоққа яқинлаштиради, ҳамда дорсал томонида 4 та суяклараро мускул бармоқларни урта бармоқлардан узоқлаштиради. Бу 8 та калта мускул бош бармоқ билан жимжилоқ кафтини ички томонида дуппайишини ҳосил қилади, уларнинг физиологик аҳамияти шундаки, бармоқларни осонгина букилишига, ҳаракатида ва буюмларни ушлашида равон силлиқ (эластик) ҳаракатларини бажаради.

Инсон гавдасининг юқори камар мускулларининг тасвири шаклини яратишда, қулни тирсак буғимидан ва панжа бармоқларининг кафт ичига букилган ҳолатда, елканинг дельтасимон, икки бошли, елка-билак мускуллари, панжаларни ёзувчи умумий жимжилоқни ёзувчи, ҳамда кафтни ёзувчи тирсак мускулларининг ва тирсак суягининг бошчасига эътибор берилади. Елканинг пластикасида дельтасимон мускул муҳим урин тутади, чунки бу мускулни катталиги ва шакли елканинг кенглигини ифодалайди. Юмалоқ шакли елкада тери ости ёғқатламининг қай ҳолатда ривожланганлигига боғлиқ. Мускуллари яхши ривожланган эркакларда дельтасимон мускулнинг шакли тери остида учбурчак шаклда чуқур олдидан орқага қараб кетган эгатча шаклда куринади. Қулнинг пластикасида энг аввало тирсак суягининг ташқи ва ички усиқлари, суякнинг пастки қисмидаги бигизсимон усиғи, кафт суяклари ва бармоқ фалангларининг букилган ҳолатидаги бармоқлар оралиғидаги буғимларига эътибор берилади. Қулнинг ҳар бир булимлари мускулларининг шакли ҳаракатга ва қулни ҳолатига боғлик. Икки бошли мускулнинг узунасига жойлашган дуппайган эгатчаси қулни елка қисмида куриниб туради. Тинч ҳолатда қулни орқа тарафида уч бошли мускул битта дунглик ҳосил қилади, дельтасимон мускулнинг орқа четигача ётади. Мускул қисқарганида уччала боши узунасига алоҳида эгатча ҳосил қилади. Билакнинг юқори қисми гуштли, пасткиси эса пайли шунга кура у конус шаклда. Аёлларда ва болаларда билагини тери ости ёғқатлами яхши ривожланганлиги туфайли юмалоқроқ шаклда. Тирсак буғимининг олдинги тарафида тирсак чуқурчаси бор, у учбурчак шаклда булиб, елкани икки бошли мускули охирги учида жойлашган. Ташқи тарафидан елка билак мускули, ичкарисидан эса юмалоқ пронатор мускули қоплайди. Тирсак чуқурчасининг урта қисмида вена томирлари кесишади (латерал қисмида бошдан келаётган вена томири медиал тарафида эса асосий вена томири). Бу томир тирсак чуқурчасида тери остидан кукимтир булиб куринади. Мускули яхши ривожланган одамларда билагини ички юзаси

терисидан уч эгатчага булинади. (билак, тирсак ва улар орасидаги булагига). Билак эгати тирсак чуқурчаси эгатчасини латерал қисми давоми ҳисобланиб, елка билак мускулининг латерал тарифи билан юмалоқ пронатор мускулни медиал тарафининг уртасида ётади. Эгатча тирсак чуқурчасининг мускули билан бармоқларни букувчи мускуллар орасида ётади. Уртадаги эгатчаси билакни пастидан учинчи қисмида куринади, у пажани букувчи мускуллари билан бармоқларни букувчи юза тирсак мускулини орасида жойлашади. Бу ҳолат қулни пастда осилтириб мушт қаттиқ қисилганда куринади. Қул панжаси шакли буйича икки хил булади, узун, тор ва кенг-калта. Панжани ҳажми ва қалинлиги улардаги суякларнинг ривожланганлиги ва тери ёғтуқимасига боғлиқ. Антопологлар эса кафт шаклини тирсак ва билак типига буладилар. Жисмоний машқ ва инсоннинг касби қул панжаси шаклини узгартиради. Жисмоний иш ва меҳнат билан шуғулланувчиларда кафти ва бармоқлари кенг, қалин ва мускулли булади, ақлий меҳнат билан шуғулланувчи инсонларда ингичка ясси булади. Мусиқа чалувчиларда эса қул панжаси кенг, бармоқлари узун ва нозик булади. Қадимги ҳайкалтарошлар қуйидагиларга асосланиб асар яратганлар: қул панжаси узунчоқ шаклда, урта бармоқ бошқаларидан узунроқ, курсаткич бармоғи урта бармоқнинг тирноқ узагидан ошмаслиги, жимжилоқнинг узунлиги туртинчи бармоқнинг урта суяги тирноқ буғимидан ошмаслиги, бош бармоқ эса кенг, унинг узунлиги курсаткич бармоқнинг биринчи буғимигача булиши керак деб қараганлар. Бармоқларнинг асосий қисми бироз кенгроқ, текис, улардаги буғимлар текис-ингичкароқ ва узун булади. Кафтнинг ички тарафидаги дунгликлар ва эгатчалари пластикаси алоҳида урин тутади. Қул панжасини ташқи тарафи ҳам пластикада муҳимдир. Мускуллари яхши ривожланган ёки озғин одамлар қулининг бармоқларини букса, кафт усти терисида бармоқларни ёзувчи пайлари куринади. Бош бармоқда иккита пайи кафт суягини асосида учбурчак шаклни ҳосил қилади. Муштни қисилганида эса тери остидан кафт суякларини боши куринади (айниқса, курсаткич ва урта бармоқларники). Кафт-бармоқларни ёзганида

уша қисмида чуқурча ҳосил булади. Бу чуқурчалар аёл ва болаларнинг қулида яққол куринади. Қулдаги мускулларнинг ҳолати ва шакли елка, билак, панжа қисмидаги харакатига ва турли ҳис-туйғу вазиятига боғлиқ. Бармоқларни букканида, ёзганида, бир-биридан узоқлаштирилганида кафтнинг ички юзасида турли эгатча ёки ариқлар ҳосил булади. Қулларни бош устига кутарилса кукрак қафасининг орқа юзаси иккала томонида суяк-мускул массалари пайдо булиб туртиб чиқади. Шунда қултиқ ости чуқурчалари ҳосил булади. Бу чуқурчаларнинг олдинги девори катта кукрак мускулларидан ҳосил булади, чунки ушбу мускуллар қовурғаларнинг юзаларидан елкаларга томон чузилиб боради. Қовурғалар юзасида мускул тишчалари пайдо булади, бу эса олдинги тишсимон мускуллардир. Умров суяги эса кукрак қафасининг олдинги қисмида иккала томондан юқорига кутарилади. Қуллар пастга туширилганида қултиқ ости чуқурча йуқолади кукрак суяклари бурилиб орқага утади. Шуни такидлаш лозимки, елка буғинида қулни кутариш ҳаракатини дельтасимон мускул билан қирра усти мускуллари, пастга тушириш ҳаракатини эса қолган ҳамма мускуллар: ташқарига буриш ҳаракатини қирра ости ёки кичик думалоқ мускул, ичкарига буриш ҳаракатини катта думалоқ мускул, курак ости мускули, катта кукрак мускули ва орқанинг сербар мускули бажаради (расм давоми). Қиёфачи қулини куч билан ён томонга 45  га узатиб таранглаштирса дельтасимон мускул умров, акромион ва курак қиррасидан тушиб, елка суяги бошчасидан пастга тушиб торайиб бориб елканинг орқа ва олдинги, мускуллари орасига понадек тушади. Олдинги юзага катта кукрак ва дельтасимон мускуллар тагида икки бошли мускули пастга тушиб бориб билакка утади, уч бошли мускул эса тирсак усимтасигача тушади. Қул тирсакдан букилиб кейин ростланса, бу ҳолатда икки бошли мускул қулни тирсак буғимида букилши, уч бошли мускул эса ростлашини кузатиш мумкин (27 расм).

Буйин мускуллари, фасцияси ва пластикаси. Буйин мускулларини урганишда олдинги орқа ён томонидаги мускулларга тухталиб утамиз. Буйиннинг олдинги мускуллари икки гуруҳга булинади: (тил ости суягидан юқори пастдагиси, умуртқа суяги олдинги ва умуртқа суяги асосида ётувчиларга). Пластик аҳамиятга эга булганларидан буйин териси остидаги, туш- умров сурғичсимон, икки қоринли ва курак тил ости мускулларидир. Туш- умров сурғичсимон мускул ( m . Sternocledo - mostoideus ) энг мустаҳкам туш ва умров суякларидан иккита бошча ҳолида бошланиб, чакка суягининг сурғичсимон усиғига ёпишади. Иккита бошчаси орасида умров суяги устида учбурчак шаклда чуқурча мавжуд. У чуқурча мускул қисқарган пайтида яққол куринади. уар иккала мускул бир вақтда қисқарганида бошни тик ушлаб туради ёки орқа томонга энгаштиради. Бир томондаги мускул қисқарса бош уша томонга энгашади ва қарама-қарши томонга бурилади. Бу мускулни қимирламайдиган нуқтаси бошда турганида туш суягини кутаради, кукрак қафасини кенгайтиради ва нафас олиш актида қатнашади. Мускул қисқарганида ёки бошни бурганда тери остида яққол куринади. Бу мускуллар қисқарганида буйин умуртқалари олдинга букилади. Ётган одам бошини олдинга кутарганида ҳам иккала томондаги шу мускуллари қисқариб, улар рельефли булиб қолади. Зур бериб нафас олинганида туш-умров- сурғичсимон мускул кукрак қафасини юқорига тортади ва нафас актида иштирок этади (расм). Буйиннинг ён томондаги мускулларга олдинги урта ва орқадаги нарвонсимон мускуллар киради (29 расм). Улар буйин умуртқаларининг кундаланг усиқларидан олдингиси ( m . Scalenus anterior ) 3-6 умуртқада, уртадагиси ( m . Scalenus medea ) барча буйин умуртқасидан ва орқадаги нарвонсимон мускул ( m . Scalenus posterior ) 5-6 умуртқалардан бошланиб 1,2- қовурға суякларига ёпишади. Бу мускуллар қисқарганида 1, 2- қовурғаларни юқорига кутаради ва нафас олиш актида қатнашади. Нарвонсимон мускуллар

икки томондан қисқарса, буйин умуртқалари букилади, бир томонлама қисқарса, буйинни ёнга буради. Буйиннинг узун мускули ( m . Lognus colii ) 2-6 умуртқаларини қоплайди. Бошнинг узун мускули ( m . Lognus capitis ) 3-6 буйин умуртқаларидан бошланиб, энса суягига ёпишади. Иккала томондаги мускул баравар қисқарса бош олдинга букилади. Пастки жағбилан тил ости суяги орасидаги камчакда бир қанча мускуллар жойлашган. Шунга кура тил ости суягининг устидаги ва остидаги мускуллар гуруҳга булиб урганилади (расм).Тил ости суягидан юқорида жойлашган мускуллардан бири бигизсимон усиқ - тил ости мускули ( m . stylohoidcus ) чакка суягининг бигизсимон усиғидан бошланиб, тил ости суяги танасига ёпишса бошқалари эса, жағ-тил ости мускули кенг пластинка холатида мускул толалари юқоридан пастга қараб параллел йуналади, иккала томондаги мускул буйиннинг урта чизиғида учрашиб оғиз бушлиғи тубини ҳосил қилади. Бу мускул пастки жағни ички юзасидан бошланиб, тил ости суягига ёпишади. Ияк-тил ости мускули ( m . geniohyocdeus ) пастки жағни қилтаноқ думбоқчасига ёпишади. Икки қоринли мускулнинг олдинги қоринчаси пастки жағсуягининг ички юзасидан, орқа қоринчаси чаккани сурғичсимон усиғи уймасидан бошланиб узаро пай орқали бирлашиб тил ости суягига ёпишади. Бу мускул оғиз бушлиғини остки қисмини ёпиб туради, баъзи ҳолларда тери остидан томоқда осилиб шиш ҳолатда куринади. Тил ости суягидан юқоридаги мускуллар пастки жағқимирлаганида қисқарса, тил ости суягини ва кекирдакни юқорига кутаради, ёки пастки жағсуягини пастга тортади. Икки қоринли мускулнинг олдинги қоринчаси озғин одамларда ва кексаларда буйин остида иккита бурма ҳосил қилади. Тил-ости суягидан пастдаги мускуллардан фақат иккитаси: туш-қалқонсимон ва курак- тил ости мускуллари пластик аҳамиятга эга. Қолган туш-умров ва қалқонсимон – тил ости мускуллари чуқурроқда жойлашган. Бу мускуллар қисқарганда тил ости суяги ва ҳиқилдоқни пастга тортади, курак тил ости мускули қисқарганида буйин фасциясини таранглаштиради, буйинтуруқ вена томирлари орқали юракка қонни боришини яхшилайди. Озғин одамларда ҳар

бир чуқур нафас олганида ёки кучли кулганида тери остидан бу мускул буртиб куринади. Буйиннинг узунлиги (баландлиги) одамнинг жинси, ёши, шахсий хусусиятларига боғлиқ булади. Буйиннинг узунлиги биргина буйин умуртқаларининг баландлигига боғлиқ булибгина қолмай, балки буйиннинг олдинги томондаги пастки чегаралари нечоғлиқ қуйи жойлашганига ҳам боғлиқ. Елка камари паст жойлашган ва мускулатураси кучсиз ривожланган, елкалари қия одамда буйин узунроқ булади. Елкалар юқори жойлашган булса, буйин калтароқ булади. Буйин жуда хилма-хил ҳаракатларини бажаради, унинг бу ҳаракатлари купинча аралаш булади, яъни буйин ҳаракатлари бош ҳаракатлари билан биргаликда бажарилади. Бошнинг юқорига кутарилишини олдинги буйин мускулларининг таранглашуви чеклаб туради; буйинтуруқ чуқурчаси ҳиқилдоқ ва энгак уртасидаги соҳа таранг тортиб, буйинтуруқ чуқурчаси бирмунча ясси булиб қолади, туш-умров сурғичсимон мускуллар сал яссиланади ва буйин бирмунча йуғон тортади. Энса VII буйин умуртқасига яқинлашади ва энса билан шу умуртқа орасида горизонтал тери бурмалари ҳосил булади. Бошнинг яна ҳам орқага букилиши буйин ҳисобига эмас, балки умуртқа поғонаси бел қисми ҳисобига юзага чиқади. Бошни олдинга букиш ҳаракати эркин булади ва буйиннинг олдинги қисмига энса тақалиб қолиши билан чегараланади; айни вақтда туш-умров- сурғичсимон мускуллар таранглашиб, рельефли булиб қолади. Бошнинг ёнга букилиши қарама-қарши томондаги трапециясимон мускулнинг таранглашуви билан чекланган. Бош ён қисмининг умров яқинлашуви қисман буйиннинг энгашуви ҳисобига, қисман тегишли томондаги елка камарининг, яъни умров билан куракнинг кутарилиши ҳисобига юзага чиқиши мумкин. Айни вақтда тегишли томондаги туш- умров-сурғичсимон мускуллар таранглашиб, рельефли булиб қолади.

Чуқур нафас олинганида кукрак қафаси ва умров суякларининг ички учлари юқори томон курарилади, натижада умров усти чуқурчалари катталашади ва айни вақтда ишлаб турган нарвонсимон мускуллар рельефи сезиладиган булиб қолади. Туш-умров-сурғичсимон мускуллар ҳам ишлаб, зур бериб таранглашади ва жуда рельефли булади; натижада буйинтуруқ чуқурчаси сезиларли даражада чуқурлашади. Кураклар билан елкалар зур бериб орқага узатилганида умров усти чуқурчалари билинмай кетади, уларнинг ички бурчакларида нарвонсимон мускуллар думпайиб чиқиб қолади, айни вақтда чуқур нафас олинадиган булса, бу мускулларнинг харакати сезилади. Елкалар қисиладиган булса, умров усти чуқурчалари теранроқ булиб қолади, бунда кураклар ва елкаларнинг учлари олдинга узатиладиган булса, янада чуқурлашади. Буйин билан бошни олдинги томондан тузишда буйинтуруқ чуқурчасининг уртаси, ҳиқилдоқ билан тил ости суягининг уртаси, энгакнинг уртасига чизиқ тортилиб, белгиланиб олинади. Бошни буриш ҳаракатларида буйиннинг воронкага ухшаб кетадиган олдинги соҳаси уз шаклини узгартириб, бирмунча буралади; бу ҳолда урта чизиқ мана шу узгаришларга мувофиқ қилиб белгилаб олинади ва шаклнинг узи шу чизиққа нисбатан унг ва чап томндан тузиб борилади. Табиийки, туш-умров-сурғичсимон мускулларнинг шакли ҳам узгаради, буни ҳам белгилаб олиш керак булади. Бошнинг қай тариқа бурилган ва энганшганлигини дарҳол аниқлаб олмоқ учун урта ва кундаланг кесишиш чизиқлари белгилаб олинади. Пастки жағ, қулоқ, трапециясимон мускуллар ва умров белгилаб чиқилади. Шу билан бош ва буйиннинг кукрак қафаси ва елка камари билан боғланиши бир йула аниқлаб олинади. Кейин бошни тузиш иши суяк нуқталарига қараб пастдан юқорига томон боради. Олдинги томондан буйиннинг чегара нуқталарига пастдаги иккала умров билан буйинтуруқ чуқурчаси, юқоридан пастки жағ, орқа томондан буйиннинг пастки чегараси еттинчи буйин умуртқаси, ҳамда иккала

акромиондан утказилган шартли горизонтал чизиқдир. Ташқи энса кутармаси ҳамда иккала сурғичсимон усимтасидан утказилган чизиқ юқорида буйиннинг орқа чегараси булиб хизмат қилади (30-расм). Натурачи бошини туғри тутиб сал кутарса буйни цилиндр шаклга келади, унинг гавда билан туташган қисми кенгайиб елкаларга утиб боради. Туш-умров-сурғичсимон мускуллар ҳамда паст томонда умровлар билан чегараланган елка чизиқларини ҳосил қилувчи трапециясимон мускуллар орасида умров усти чуқурчалари ётади. Елкалар қисиб куриладиган булса, умровларнинг ташқи учлари кутарилади ва бу чуқурчалар янада таранглашади: қуллар орқага узатиладиган булса, чуқурчалар билинмай кетади. Буйиннинг орқа юзасида урта чизиқ буйлаб юқори томида калла суягининг ташқи энса кутармасини пайпаслаб топса булади, ундан пастроқда орқа эгатчаси куриниб туради, бу эгатчада, хусусан буйин энгаштириладиган булса, пастки буйин умуртқаларининг 2-3 та қиррали усимталари кузга ташланади. шулардан еттинчи буйин умуртқаси пластик жиҳатдан алоҳида аҳамиятга эгадир. Бу умуртқа кукрак қафасининг учига туғри келади. Тасвирда буйин билан бош ва елка камари билан қуллар шу умуртқадан тузиб борилади (расм). Буйин орқа юзасининг каттагина қисмини трапециясимон мускул ташкил этади. Бу мускулнинг остида бошни орқага букувчи, буйинни ростловчи чуқур буйин мускуллари ётади. Қотма одамнинг буйнидаги бу мускуллар куч билан таранглашганида трапециясимон мускул билан туш- умров-сурғичсимон мускуллар орасида жойлашган эгатчанинг юқори қисмида рельеф ҳосил қилади. Бу мускуллар жуда ривожланган булса, буйинни орқа томондан анча йуғон қилиб курсатади: айни вақтда унинг юзаси текис, букилмасдан тик тушган булиб қолади. Одам ҳаддан ташқари семиз булса ҳам буйин орқа соҳасининг шакли узгариб қолади, бунда кишининг энсасида ёғ туқимаси тупланади ва кундаланг ёғ бурмалари пайдо булиб, ташқи энса кутармасидан пастроқда характерли тоқ чуқурча вужудга келади.

Расмни ён томондан тузишда ҳам буйин қисмининг урта чизиғини туғри топиш, бош билан буйин силуэти профилга яқин утган тақдирда ҳам, бу чизиқни буйинтуруқ чуқурчасидан бошлаб энгакка утказиш мумкин. Булар кесишиш чизиғининг иккала - урта ва кундаланг чизиғига ҳам тааллуқли; буларни туғри белгилаб олиш бошнинг куз илғамас даражада энгашиб ва бурилиб турганини ҳам топишга ёрдам беради ва тасвирлашни анча жонли ва табиий чиқишига имкон беради. Умров ракурсини – унинг акромиондан буйинтуруқ чуқурчасига томон ичкари кириб турганини, шунингдек трапециясимон мускулнинг анча мураккаб ракурсини туғри белгилаб олиш жуда муҳим (30-расм). Бу мускулнинг калла суягидан худди чодир бағрига ухшаб пастга томон тушиб боришини, курак қиррасига бириккан сайин аста-секин қай тариқа акромионгача етиб боришини, кейин эса умровга бириккан сайин орқага букилиб, ичкарига утиши ва қавариқ шакл ҳосил қилишини белгилаб олиш керак. Айни вақтда умров усти чуқурчаси ва унинг юқорига томон давом этиб боришини белгилаб олинади. Умров суяги билан трапециясимон мускулнинг мана шу ракурсини бекаму куст қилиб тузиб чиқиш керак, акс ҳолда тасвир хунук булиб чиқади. Бош елка камари билан боғланмай қолади ва расмнинг ҳажми очилмайди. Бош билан буйинни орқа томондан тузишда (30 расмга қаранг) орқанинг умуртқа поғонасига мос келувчи узунасига кетган эгати урта чизиқ булиб хизмат қилади. Бу эгат еттинчи буйин умуртқасидан энсанинг ташқи кутармасига томон юқори боради ва бошнинг бурилиш ҳаракатларида куринади. Бунда уни еттинчи буйин умуртқасидан энсанинг ташқи кутармасига томон янада синчиклаб белгилаб чиқиш керак булади. Шу кутармадан юқорига қараб бошнинг урта чизиғи крестовинанинг иккинчи чизиғи белгилаб олинади, крестовинанинг бу чизиғи энса кутармаси, қулоқ тешиги орқали ва сунгра ёноқ равоғи буйлаб олдинга қараб утади.

Бош мускуллари, унинг булаклари ва пластикаси. Бош мускуллари чайнов ва мимика мускулларига булинади: 1) пастки жағни ҳаракатлантирадиган, яъни асосан чайнаш актида иштирок этадиган мускуллар, - буларни чайнов мускуллари деб аталади ва 2) руҳий кечинмалар ёки бошқа бирор хил таассуротлар натижасида юз ифодасини узгартирадиган мускуллар – буларни мимика мускуллари дейилади. Чайнов мускулларига 4 та мускул киради, улардан иккитаси пластикага алоқадор. Уларга чайнов ва чакка мускули киради. Чайнов мускули ( m masseter ) пастки жағ суягининг ташқи ён юзасида ётади, ёноқ равоғининг пастки чеккасидан бошланади ва пастки бурчагининг ташқи юзасига ёпишади. У туртбурчак шаклида. Мускул қисқарганида пастки жағни кутаради. Мускул қисқарган ҳолатда тери остидан унинг толаларининг шакли осонгина куринади ва уни ушлаб куриш мумкин. Мускулнинг олдинги чети орқа тутамларига нисбатан қалинроқ. Чайнов мускули лунж шаклини ҳосил қилади, турли одамларда лунж шакли ҳар хил, чунки қулоқ олди бези у мускулни маълум миқдорда устидан қоплаб туради. Кучли ҳис-туйғу ёки жуда оғир буюмни кутарганида бу мускул қисқаради. Одам тинч турганида чайнов мускулларининг тонуси туфайли оғзи одатда юмиқ булади – бунда мускуллар таранглашмай туради ва уларнинг рельефи кам сезилади. Одам чайнаётган пайтида ҳамда "жағни қисиб", оғзини юмиб турганида, чайнов мускуллари таранглашади ва рельефи сезилади. Бу мускул кучли жисмоний иш-ҳаракат вақтида, шунингдек, сабр-тоқат курсатиш керак булган чоғларда: жисмоний оғриққа, катта кунгилсизлик ёки бахтсизликка бардош бериш керак булган пайтларда, ҳамда одам ғазабланганида, зарба бериш ёки жанжаллашишга тайёрланаётган вақтида ҳам таранг тортади. Бу кишининг юзида таҳдид солиш, нафратланиш ёки жирканиш мускулларининг таранглашуви билан биргаликда намоён булади. У одамнинг юзига қатъият, таҳдид солиш ифодасини беради. Чакка мускули ( m . temporalis ) сербар ва ясси булиб, чакка юзасининг жами юзасидан бошланади. Мускул тутамлари елпиғич шаклида йиғилиб,

ёноқ равоғидан ичкарига утади ва пастки жағнинг тож усиғига ёпишади. Мускул қисқарганида пастки жағни кутаради ва орқага тортади. Чакка мускулини тери остида осонгина ушлаб куриш мумкин, айниқса овқат чайналганида чакканинг териси ритмик асосида қисқаради. Одам озганда мускул бирмунча ясси булиб қолади ва чакка чизиғи билан ёноқ равоғи у билан бирга контраст жиҳатидан рельефлироқ булади, натижада чакка чуқурчаси сезиларли булиб чиқади ("чаккалари ич-ичига кириб кетган" иборасига яраша). Бунда чакка мускули мимик аҳамият касб этади. Юқорида зикр этилган иккала гурух мускулининг устидан фасция пардаси ураб туради. Қолган иккита латерал ( m . pterugoidues lateralis ) ва медиал қанотсимон мускуллар понасимон суяк қанотининг усиғи ва жағ бурчагининг медиал юзасига ёпишади. Латерал, қанотсимон мускул қисқарганида пастки жағни унгга ёки чапга суради, ҳамда олдинга чиқаради, медиали эса пастки жағни кутаради. Қанотсимон мускуллар гоҳо руҳий кечинмалар таъсири остида ҳам қисқаради; бундай ҳолларда улар ё жағни олдинга суради, ёки жағ пастга тушади, ё булмаса ён томонга сурилади ва бу ҳаракат ҳайратланиш ёхуд оғриқ ифодаси билан бирга қушилади – бундай ҳолларда қанотсимон мускуллар мимика мускуллари ролини уйнайди. Мимка мускуллари бошқа танадаги мускулларга нисбатан юз суякларига бирикади. Иккинчи қисми эса терига қушилиб кетади. Мускулнинг ҳаракатчан нуқтаси суякка эмас, балки юмшоқ туқималарга бирикади. Шу туфайли мускул қисқарганида терида бурма ёки ажин ҳосил булади, у ҳолат кишини ҳис-туйғуси билан ёки бошқа вазиятларда тез узгаради. Уларда қалин фасцияси йуқ. Мимика мускуллари юзни бир хилда қопламаган, улар оғиз, куз, бурун, қулоқда жойлашган. Бу мускулларни қисқариши юзда узига хос бурма ва қиёфани вужудга келтиради. Тери нечоғлиқ эластик булса, мускулларнинг таъсири тугагандан кейин бояги бурмалар шунчалик тез билинмай кетади. Одам кексайиб қолганида тери

эластиклигининг йуқолишига олиб келади. Пешона, кузларнинг атрофи ва бошқа жойлардаги ажинлар шу тарқа пайдо булади; бурун, лаб бурмалари доимий тусга киради, чуқурлашади ва ҳоказо. Мимика мускуллари нерв импульсларининг таъсири остида қисқарар экан, юзда бурмалар ҳосил қилади, улар юздаги тешиклар атрофида – оғиз, куз ёриқлари, бурун тешиклари атрофида ётиб, қисқарган вақтида буларнинг куриниши ва шаклини узгартиради (31-расм). Тери қопламларининг сурилиши ва оғиз, бурун, куз шаклларининг узгариши одамнинг юзида мимика узгаришларини келтириб чиқаради: кишининг юзига оғриқ қайғу, хурсандлик, ғазаб ва бошқалар сингари турли хиссиётларга мос келадиган ҳар хил ифодалар қиёфаларини беради. Шунга кура мимика мускуллари инсоннинг ички ҳаёти ва ташқи таассуротларига курсатадиган ҳатти-ҳаракатини ифодаловчи тузилмалар булиб ҳисобланади ва шу билан бирга зарур булганда, аксинча, одамга узининг ички ҳолатини яширишга ва ҳатто киши кузига бошқача қилиб курсатишга ёрдам беради. Мимика мускуллари урганилганда уч гуруҳга булинади, яъни юз 3 қисмга булинади: юқори, урта ва пастки. Биринчи гуруҳга юзни юқори қисмидагисига пешона ва куз, уртадаги қисмига куз билан оғиз бушлиғигача булган мускуллар, учинчи гуруҳига эса оғиз бушлиғи атрофидаги ва энгакдаги мускуллар киради (расм). Юзнинг юқори қисмидаги мускулларига: пешона, кузни доиравий, қошни чимирувчи, қовоқни кутарувчи ва бурунни пирамида мускули киради. Пешона мускули ( m . frontalis ) олдинги қисми калла устидаги гумбази соҳасидаги тери остида жойлашган. У мускул ва пай қисмлардан иборат. Мускулли қисми пешона ва энса соҳасида жойлашган, шунга кура бу мускулни пешона – энса мускули дейилади. Мускулнинг пешона қисмидагиси қош терисидан бошланиб, фиброз пластинкага қушилади. Мускул қисқарганида қош кутарилиб, пешонада ажин ҳосил булади. Энса булагидаги мускули энса суягининг ғадир-будиридан бошланиб апоневрозга қушилади. Қисқарганида апоневрозни орқага тортади. Пешона мускулнинг

толалари тикка жойлашган. Қисқарганида калла гумбази соҳасидаги пайини териси билан бирга пастга тортади, шунга кура пешона унча кенг куринмайди. Лекин қошга параллел ҳолда ажин чизиқлари тушади. Пешона мускулини қисқариши юзда турли ҳолатларни келтиради, чунончи кучли қисқарганида юзда ҳайрон булиш, бунда пешона жуда кенг куринади. Болалар билан аёлларда пешона мускули кучсиз ривожланганлиги туфайли пешонада ажинлар куринмайди, фақат қошни юқорига кутарилганлиги билан куз кенг очилганлиги юзда ҳайрон булиш ёки диққатини узига жалб этади. Диққат ифодаси. Пешона мускуллари сал қисқарган, қошлар андак юқори кутарилган, пешанада майда ажинлар юзага келган, кузлар одатдагидан кура сал каттароқ очилган булади, қовоқларнинг юқори четлари куз қорачиғларнинг четлари билан рангдор пардаларининг четлари орасида ётади. Кузлар каттароқ очилганлги сабабли улар бирмунча ялтираб тургандек булиб куринади, бу ҳаракат тез булиб утганда турмушда: "кузлар йилтиллаб кетди" деб айтишади. Кишининг юзи диққат қилинаётган ифодага киради. уайрат ифодаси. Пешонада мускули купроқ қисқарган, қошлар юқорироқ кутарилган, пешонадаги ажинлар кескинроқ билиниб туради, кузлар каттароқ очилган, юқори қовоқ чети рангдор парда четида туради. Одамнинг юзида ҳайратланиш ифодаси бор. Ваҳима, даҳшат, қурқув ифодаси. Пешана мускули жуда кучли қисқарган, қошлар баланд кутарилган, пешана эса бошдан оёқ тиришиб, ажин булиб кетган. Кузлар жуда катта очилган, буни турмушда: "чақчайиб турибди" деб айтишади, юқори қовоқ рангдор парда четидан кутарилган, шунинг натижасида рагндор парда юқори томонда оқ парда билан уралиб туради. Энг сунгги ниҳоясига етказиб борилган бу турқ юзга ҳаддан ташқари зур даҳшат ифодасини беради. Кескинлик унга кучли булмаса, юзда ваҳима ифодаси пайдо булади. Баъзи кишиларда машқ туфайли юзини ҳаракатчанлиги пешона мускулини алоҳида чап ёки унг томонга қисқартириши мумкин. Пешона

мускулига нисбатан энса ёки кузни доиравий мускуллари антоногист ҳолатда қисқаради. Буруннинг пирамида (такаббурлик m . procerus ) мускули кичкина мускул бойлами булиб, қошлар орасида тик ҳолатда ётади. Бурун суягини ташқи юзасидан бошланиб, юқорига кенгайиб терида қошларнинг урта қисмида тугайди. Мускул қисқарганида қошлар орасида кундаланг бурмалар ҳосил қилади, ҳамда қошни ички бурчагини пастга туширади, шунга кура қошни уртасидаги бурмалар қийшиқ ҳолатда куринади. Бу эса юзда ичи қоралик, норозилик, душманлик туйғулари намоён булади. Юзга қошлар орасида ажин (чизиқ) тушса, қаттиққуллик ёки шавқатсизликни билдиради. Пирамида мускули одамда купроқ мутакаббир ёки димоғдарликни эслатади. Одамнинг юзига ғазаб, дуқ қилиш ифодасини беради. Пирамидасимон мускул баъзан пешона мускулининг антогонисти булади ва бу мускулга қарама-қарши улароқ пешона терисини пастга туширади. Бу мускулларнинг узаро таъсири қуйидагига намоён булади: бир томондаги диққат мускули таранг тортганда, қош юқори кутарилиб, пешанада ажинлар ва бурмалар пайдо булади., иккинчи томонда қош, аксинча, пирамидасимон мускул иши туфайли пастга қараб тортилади – одамнинг юзи нафрат билан, такаббурлик билан диққат қилиш ифодасига киради. Кузнинг айлана мускули ( m . orbicularis oculi ) куз косасининг атрофида жойлашган, уч қисмдан иборат: куз косаси атрофида жойлашган қисми, қовоқларда жойлашган қисми ва куз ёши қисмидан тузилган. Куз косаси доиравий мускули пешана суягининг бурун қисмидан тепа жағ суягининг пешона усиғи ва куз қовоқларининг медиал қисмидан бошланади. Мускулнинг тепа қисми пешона ва такаббурлик мускулларига қушилиб кетади. Мускул қисқарганида куз юмилади. Мускулни юқори толаси алоҳида қисқариш хусусиятига эга, бунда пешона терисини орқага тортади ва пешонадаги бурмаларни йуқотади, қошни букилганлигини текислайди. Кузнинг доиравий мускулини юқори толалари пешона мускулига нисбатан антогонист ҳолатида ишлайди. Бу мускулни юқори толалари юзда уйлаш,

фикрлаш, диққат-эътиборни бир ерга қуйиш аломатларини эслатади. Бу мускулни пастки толалари қисқарганида юз бетини юқорига тортади ва пастки қовоқда эгатча ҳосил қилиб, кулгида иштирок этади. Мускулнинг устки ва пастки толалари қисқарганида кузни ташқи бурчагида чақнаб турадиган бурмалар ҳосил булади, у айниқса катта ёшдаги инсонларда доимий булиб қолади. Қовоқларда жойлашган мускули эса нозик пластинка шаклида булиб, кучсиз қисқарганида қовоқларни пирпиратади, кучли қисқарганида кузни юмади. Куз ёши қисмидаги мускул куз ёши суягининг қиррасидан бошланиб, куз ёши халтасини айланиб утиб, куз қовоқ мускулларига қушилиб кетади. Мускул қисқарганида куз ёши оқади. Қошни чимирувчи мускул ( m . coorydator supercili ) икки қошни уртасида жойлашган, калта лекин жуда пишиқ. Бу мускул кузни доиравий ва пешона мускулларининг остида чуқур жойлашган. Ички учи пешона мускулларининг остида жуда чуқур жойлашган. Ички учи пешона суяги ва бурун чокининг олдидан бошланиб, кузни доравий мускули ва қошни терисига бирикади. Мускул қисқарганида қошларни узаро яқинлаштиради ва иккита тик чизиқ ажин пайдо қилади ва қошни юқори кутаради, урта қисмини эса букади. Юздаги бундай ҳолат – касаллик, оғир руҳий азоб-уқубатлар оқибатининг натижасидир. Қовоқни юқоридаги кутарувчи мускул куз косасини ичида жойлашган. Юқоириги мускули пастки қовоқ мускулларидан бирмунча катта ва жуда ҳаракатчан. Юзнинг урта қисмидаги мускулларига 5 та мускул киради (ёноқ, бурун юқори лабнинг квадрат мускули, лунж ва қозиқ мускуллари). Ёноқ мускули ( m . zygomauicus ) кучли узун яссидир, ёноқ суягидан бошланиб, оғиз бурчаги ва лунжига ёпишади. Мускул қисқарганида оғиз бурчагини юқори ва ён томонга тортади, оқибатда юзда табассум пайдо булади. Шунга кура бу мускулни кулги мускули дейилади. Юздаги шодликка яна кузни доира ва юқори лабни кутарувчи мускуллар қатнашади. Юқори лабни кутарувчи мускули учбурчак пластинка шаклда; учта алоҳида-алоҳида бойламли булиб, улар ёноқ куз ости ва бурчак ҳолдаги бошчаларидан иборат. Ёноқ бошчаси

латерал ҳисобланиб, унча катта булмаган бойлам ёноқ суягидан бошланиб, медиал тарафга бурилади, бурун-лабнинг терисига қушилиб кетади. Бу мускул қисқарганида оғиз бурчагини юқорига кутаради ва бурун билан лаблар орасда бурмаларни чуқурлаштиради. Куз ости бошчали мускулини бойлами туртбурчак шаклда кузни айлана мускулини остида жойлашган. Куз косасининг пастки қирғоғидан бошланиб, бурун қанотлари лаб, лунж терисига ёпишади. Мускул қисқарганида юқри лабни кутаради, юқори жағ суягидаги тишлар куринади, бурун билан лаб орасидаги бурмаларни ҳолати суягидаги тишлар куринади, бурун лаб орасидаги бурмаларни ҳолати узгаради. Юқори лабни кутарувчи мускулнинг иккала бойлами қисқарганида инсон юзида ғамгин ва норозилик аломати пайдо булади. Мускулнинг бурчак бойлами эса медиал қисмида пешона суягининг усиғи ва юқори жағ суягидан бошланиб бурун қанотларига ва юқори лаб терисига ёпишади. Мускул қисқарганида бурун катагини кенгайтиради, юқори ларбни кутаради, куз бурчагида пастга қараб нурсимон бурмалар пайдо булади. Бу мускул қисқарганида одамда янада кучлироқ норозилик ва ғамгинлик аломати содир булади. Юқори лабнинг квадрат мускули – йиғи мускули. Куз косасининг пастки чеккасидан бошланиб, толалари бурун-лаб бурмаси орқали пастки томон боради ва юқори лабнинг уртасида туташиб кетади; ички толаларининг бир қисми ҳам бурун қанотига туташиб кетади. Бу мускул кучсиз қисқарганида юқори лабининг уртасини тепага кутариб, бурун-лаб бурмасини қавариқ томони билан ташқари ва юқорига томон букади ҳамда бурун тешигини бир оз кенгайтиради – одамнинг юзи йиғламсираган ифодага киради. Мускул куч билан қисқарганида (йиғи вақти) юқори лаб юқорироқ кутарилади ва бурун-лаб бурмаси анча юқорига тортилиб кетади, унинг устки учи эса пастга, бурун томонига қараб букилади. Бурун қаноти юқорига томон тортилади, бурун тешиги купроқ кенгаяди; кузнинг ички бурчагидан ташқи томонга борадиган ажинлар пайдо булиб, улардан ёш томчилари думалаб тушади.

Бурун мускули ( m . nasalis ) қанотларидан юқорида жойлашган иккита тутамдан (кундаланг ва қанатсимон) иборат. Кундаланг бойлами юқори лабни кутарувчи мускулни остида ётади. Қозиқ тишнинг тепачасидан бошлаб пай ҳолатида бурунни орқа томонидаги уша номдаги мускули билан бирлаштиради. Мускул қисқарганида бурун тоғайини қисади, натижада айрим одамларда буруннинг ён тарафидаги терисида бурмачиқлар ҳосил булади (расм). Бундан ташқари бурун каваги ҳолати узгаради (ташқрага силжийди). Бурун мускулини иккинчи тутами ҳам кундаланг бойлами жойидан бошланиб бурун тешигининг атрофидаги терисига қушилиб кетади. Қанотсимон тутами қисқарганида бурун тешиги тораяди. Бурун тусиғини паст туширувчи мускул. Уз жуфти билан ёнм-ён ётиб, уртадаги курак тиш устида юқори жағнинг альвеоляр усимтасидан бошланади ва юқорига томон бориб, бурун тусиғига туташиб кетади. Қисқарганида бурун тусиғини пастга тортади ва юқори лабнинг уртасини паст тушириб, "лабларни қисишга" ёрдам беради (33-расм). Қозиқ мускули ( m . caninus ) ясси учбурчак шаклда юқори лабни кутарувчи мускулининг остида жойлашган. Кенг асоси билан юқори жағ суягидан бошланиб, тор қисми билан оғиз бурчагини терсига қушилиб кетади. Унинг айрим толалари юқори лаб мускул тутамларига қушилади. Мускул қисқарганида оғиз бурчагини юқорига ва четга тортади. Лунж мускули ( m . buccianator ) пастки ва юқори жағ суякларнинг қозиқ тишлар соҳасидаги тиш тепачаларидан бошланиб, юқори ва пастки лаблар соҳасида, оғиз айлана мускулларига қушилиб кетади. Бу мускул оғиз бушлиғининг ёнбош деворини ташкил этади. Мускул қисқарганида оғиз бурчагини орқага, лабларни эса тишларга ва милкка тортади. Юзнинг пастки қисмидаги мускулларига 5 та мускул киради (оғизнинг айлана, энгак, пастки лабини пастга тортувчи, буйинни тери остида ва учбурчак мускуллари). Оғизнинг айлана мускули ( m . biculars oris ) оғиз тешигининг атрофида тепа ва пастки лабларнинг териси остида жойлашган, лаблар бурчагида узаро қушилиб кетади. Мускулнинг юза, чуқур ва халқа

шаклидаги толалари мавжуд, улар огизни юмишда иштирок этади (34-35-36- расмлар). Мускулнинг олдидан орқага қараб фиброз толалари оғизни шиллиқ пардаси билан терини мустаҳкамлайди. Юза ва чуқур мускуллари мустақил қисқариш хусусиятига эга. Юза мускули қисқарганида лаблар бир-бирига яқинлашади. Лабни қизариб турган қисми ичкарига букилади. Чуқур толалари қисқарганида лаб буртиб чиқади. Оғизнинг айлана мускули чайнашда, товуш чиқаришда иштирок этади. Учбурчак мускул ( m . trangularis ) ёки оғиз бурчагини пастга тортувчи мускул, пастки жағ қирғоғидан бошланиб, пастки лаб терисига ва оғизни ёйсимон шаклга келтиради, лаб ва бурун орасидаги бурмалари туғриланади, юзда умидсизланиш, норозилик ҳолатлари намоён булади. Учбурчак мускули билан бир вақтда кузни доира мускулини қовоқ қисми қисқарса, одамнинг юзида димоғдорлик ва манманлик аломатлари сезилади (расм). Пастки лабни пастга тортувчи мускул ( m . depressor labil inferioris ) пастки жағда чуқурроқ учбурчак мускулнинг қисман остида жойлашган. Пастки жағнинг қирғоғидан бошланиб пастки лаб терисига бирикади. Мускулнинг толалари оғизнинг айлана мускулига ҳам бирлашади. Қисқарганида пастки лабни пастга ва четга тортади. Бу вазиятда юзда нафратланиш ҳолати ҳукм суради (расм). Пастки лабнинг квадрат мускули – жирканиш мускули. Энгакнинг ён юзасидан (бундан олдинги мускулдан ичкари томонидан) бошланади, юқорига кутарилиб боради ва пастки лабга туташиб кетади. Пастки лабни қуйи тортиб, ташқарига ағдаради ва кишининг юзига жирканиш ифодасини беради. Бунда унг ва чап томондаги мускуллар пастки лабни ҳар томонга тортиб, уни чузади (расм). Энгак мускули ( m . mentalis ) пастки жағ суягининг олдинги кесувчи тишлари тиш тепачаларидан бошланиб ияк терисига ёпишади. Мускул қисқарганида ияк терисини кутариб пастки лабни юқори лабга яқинлаштиради. Унг ва чап томондаги мускуллар баравар қисқарганида энгак терисини шу теридаги ёғ булаги билан бирга юқорига қараб тортади. Айни

вақтда пастки лабнинг квадрат мускули ишламай турган булса, энгак мускули пастки лабни юқорига кутаради. Пастки лабнинг юқорига кутарилиши юзга такаббурлик, кеккайиш ифодасини беради (расм). Агар бунда оғиз бурчаклари нафратланиш мускулларининг иши туфайли паст тушиб турган булса, такаббурлик ифодаси зураяди. Энгак мускули купинча пастки лабнинг квадрат мускули – жирканиш мускули билан биргаликда қисқаради. Айни вақтда энгак териси юқорига томон кутарилади ва пастки лаб унинг қаршисига қараб ағдарилиб, одамнинг юзига ҳаддан ташқари куп жирканиш ифодасини берадики, бунинг натижасида энгак-лаб эгатчаси жуда чуқурлашиб кетади. Тери ости мускули буйиннинг териси остида юпқа пластинка шаклида жойлашган. Айрим одамларда бу мускул кукрак фасцияси ва 2 қовурға соҳасидан бошланиб буйинни қоплаб чайнов фасциясига ёпишади, қолган қисмлари эса оғиз мускулларига давом этади ва оғиз бурчаги терисига қушилиб кетади. Мускул қисқарганида буйин терисини тортиб венада қон оқишини яхшилайди. Оғиз бурчагини пастга тортади. Бу мускулнинг юқоридан толалари оғиз бурчаги билан чайнов мускули фасциясининг орқа томонида жойлашган қисми кулги ( m . risorius ) деб талади. Инсон кулганида икки юзида чуқурча ҳосил булади. Мимика мускуллари инсонинг ички ҳаёти ва ташқи таассуротларига курсатадиган аломатларини ифодаловчи тузилмалардир, чунки бу мускуллар терига нозик бириккан мускулларнинг қисқариши натижасида юзнинг турли қисмларида бурмалар ҳосил қилади. Шунинг учун юзнинг мускулларини урганишда унинг йуналишини фақат урганилмасдан, балки мускуллари ишлаётган вақтида юзда пайдо булган аломатларини пухта тҳлил қилиш лозим. Аввало тасвирга мос келадиган қилиб айрим мускуллар таранглашади ва уша келтириб чиқарадиган узгаришлар расмга туширилади, бунда ҳар бир мускул ишини урганиб чиқилади, сунгра юзнинг турли қисмларидаги мускулларини биргаликда урганилиб чизилади.

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда шуларни таъкидлаш лозимки, инсон портрети устида иш олиб боришда, айниқса унинг психологиясини курсатишда юз тузилишдаги мимик мускулларга катта эътибор бериш керак. расмда инсоннинг турли эмоционал холатларда юз қисми мимик узгаришлари батафсил курсатиб берилган. расм. Табассум, мулойимлик мимикаси; Ачиниш, ҳамдардлик мимикаси; Такаббурлик мимикаси; Зурлик-зуравонлик, жилмайиш мимикаси; уайратланиш мимикаси; Диққат мимикаси; Чуқур ҳаёлга тушиш мимикаси; Жисмоний ёки қалб азоби мимикаси; Қурқув, даҳшат мимикаси; Кура олмаслик, баджаҳиллик мимикаси; Дуқ пуписа, бақириш мимикаси; Жирканиш мимикаси; Юзнинг айрим қисмлари ва унинг пластикаси. Инсонлар калла скелетининг шакли унинг бурчак уткирлиги асосида юзнинг қиёфаси уч хил бурчаклар иборат (уткир қиррали, туғри ва тумтоқ). Шунга кура юзнинг қиёфаси ундаги айрим органларининг шаклини узгартиради, чунончи, пешона суягининг тик қия булиши, патски жағ суягини буртиб чиққанлиги ва буруннинг шаклига боғлиқ. Вояга етган одамларда юзнинг бурчаги уткир қирралидир, у 70  -80  атрофида. Ёш болаларда эса туғри бурчак ҳолатида, чунки калла скелетининг мия қисми юз қисмидан каттадир. Калла скелетидаги суякларнинг дунгликлари ва юмшоқ

туқималарнинг қалин ва юпқа жойлашганлиги юзниг шаклига таъсир этади. Мускул туқимаси яхши ривожланган одамларнинг юз қиёфасида суякларнинг дунглик ва қирралари равон куринмайди. Тери билан мушаклар орасидаги ёғ туқимасининг кучли ривожланганлиги юздаги мускулларни текислайди ва юзда билинар-билинмас қилиб курсатади. Юзнинг шаклига тишлар, бурун тоғайлари, ҳамда чайнов мускулларини ҳолати таъсир курсатади. Тишларни тушиб кетиши оғизни доиравий ва лунж мускулларининг ҳолатига, у эса юзни шаклига таъсир этади. Бу ҳолат айниқса қарияларда учрайди. Чайнов мускуллари эса юзнинг пластикасида алоҳида урин тутади. Чакка ва ёноқ мускуллари чакка чуқурчасини тулдиради. Ёноқ мускулининг фасцияси, ён бурмаси дунглигини текислайди. Чайнов мускули пастки жағни ён томонини, ҳамда ёноқ бурмасини устидан қоплайди. Юзни қиёфасига буруннинг тоғайлари ва уни шакли алоҳида таъсир этади. Булардан ташқари юзнинг пластикасига тери остидаги ёғ туплами, теридаги бурмалар (ажин), қон томирлари, ҳамда юзнинг айрим органлари: куз, бурун, қовоқ, қулоқ, ияк, лаб ва лунжлар таъсир курсатади. Пешонанинг шакли унинг кенглик чегаралари ва ундаги эгри чизиқлари юзга узига хос қиёфа беради. Пешонада мимика мускуллари йуқ, унда пешона дунгликлари билан қош усти равоғи ривожланганлиги инсонни жинсига боғлиқ у эркакларда аёлларга нисбатан кучли ривожланган. Шунинг учун аёлларнинг пешонаси силлиқ ва текис. Чакка қисмини пластикасида ёноқ мускулининг ёйи билан чакка мускулини шакли, чакка чуқурчаси ва у ердаги ёғ тукимасининг кучли ривожланганлигига боғлиқ. Ёғ туқимасининг кучли ривожланганлиги туфайли урта яшар одамларда чакка қисми буртиб чиққан, озғин ва кекса одамларда чакка чуқурчаси чуқур куринади, ёноқ ёйи эса буртиб ажралган ҳолда куринади. Курув органи – куз ( oculus ) соққаси ва ёрдамчи аппаратларидан (мускуллари, куз қовоқлари, куз ёши бези, киприклар ва қошлар) иборат. Куз соққаси шаклан шарга ухшайди. Куз соққаси капсула ва ядродан тузилган.

Капсуласида учта парда (ташқи, урта ва ички) булиб, ташқи пардани олдинги тиниқ булими муғуз (шох парда) орқадаги тиниқ булмаган оқсил парда мавжуд (40-расм). Урта (томирли) пардада қон томирлари ва пигменти бор. Томирли пардада уч қисм: асл томирли, киприксимон тана, рангдор парда ажратилади. Киприксимон тана томрли парданинг қалин тортган урта қисмидир. Унинг таркибида силлиқ мускул-киприксимон мускуллар бойламлари ёрдамида гавҳарга қушилган, қисқарганида гавҳарни куришга мослаштиради. Рангдор парда томирли парданинг олдинги булими булиб диск шаклида марказида тешик - қорачиғ дейилади. Рангдор парда (тур парда) ёруғликни сезувчи – кур доғ (унда ёруғликка сезгир нерв элементлари деярли йуқ), куриш нуқтаси - сариқ доғдир. Куз соққасининг ядроси сувсимон намлик, гавҳар ва шишасимон тана оралиғида куз соққаснинг суюқлик сақлайдиган бушлиқлари (камералари) булади. Куз гавҳари икки томонлама қавариқ линзага ухшаб тузилган (40-расм). Гавҳар тиниқ чузилган ҳужайралардан иборат булиб, кузнинг нур сингдирувчи аппаратидир. Кузни узоқ ёки яқинга қарашига қараб узгаради. Гавҳардан орқа томонидаги каттароқ бушлиқ суюқ модда билан тулган, шу моддага шишасимон тана дейилади. Бу тана ҳам нур сингдирувчи аппаратдан иборат. Куз соққасининг ёрдамчи аппаратларига тери бурмалари, унга юқори ва пастки қовоқлар кириб, пастки ковоқларнинг юпқа териси остида ёғ туқимаси йуқ. Куз қовоқларининг ички юзаси қушувчи туқима пардаси конъюнктива билан қопланган. Бу парда қовоқни ёпади ва куз соққасига ҳам утади. Куз ёш аппаратига куз ёш бези билан чиқариш йуллари киради. Куз соққасининг мускулларига: кузнинг юқори ва пастки, қийшиқ мускуллари киради. Бундан ташқари юқори қовоқни кутарувчи мускул ҳам мавжуд. Инсонда уч хил кузининг ранги ажратилади: яшил, туқ жигарранг ва кукиш. Булар оралиғидаги рангдаги кузлар ҳам оз миқдорда учрайди. Баъзан унг ва чап кузнинг ранги ҳам ҳар хил булиши мумкин. Куз очиқ турганда худди бодом шаклини, ёпганда эса пастки томонга буртиб чиққан ёй шаклдаги

чизиқни эслатади. Ташқи тарафи бурчак шаклда, ички тарафи эса думалоқлашган бироз сурғичга ухшаш мускулли, ташқи тарафга қараб ярим ой шаклидаги бурмали парда куринади. Баъзи инсонларда бу бурма кучли ривожланган булиб кузни ташқи куринишини ва пластикасини узгартиради. Қовоқ - бу терининг бурмаси булиб, куз соққасини ҳимоя қилади. Куз доиравий мускулларнинг толаларини қисқариши туфайли қовоқ юқорига ва пастга силжийди ва куз осилади. Юқори қовоқ пасткисига нисбатан жуда ҳаракатчан. уар бир қовоқнинг асосини зич бирикувчи туқима пластинкаси ёки қовоқ тоғайи ташкил этади. Қовоқ очилганида бу пластинка тери остига кириб, у ерда бурма ҳосил қилади. Бу бурма (буртма) нинг ҳажми турлича. Катта инсонларга нисбатан ёш болаларда бу ҳолат кучли. Қовоқнинг ташқи ва ички четларида бойламлар булиб, улар куз косасининг суягига ёпишади. Қошнинг ташқи қисми силлиқ, юпқа тери билан қопланган. Қарияларда унда майда-майда бурмалар, ажинлар тушади. Пастки қовоқни терисида куп миқдорда кичик томир капиляри булиб терини туқ рангга ва кузни узига купроқ қиёфа беради. Юқори ва пастки қовоқлар остида гумбаз бор. Қовоқ коньюктивасининг куз соққасига утган жойи гумбаз дейилади. Қовоқларнинг буш чеккаларида киприклар жойлашган. Кузнинг пластик хусусияти шундан иборатки, унинг шакли, катталиги, соққачаси, куз косачасида жойлашган унинг мускуллари ривожланганлиги ҳаракати, қовоқ, киприк ва қошларнинг ҳолатларига боғлиқ. Куз косачасининг (чиғаноғи) шакли буйича баланд, паст, бурчакли, юмалоқ, ҳамда унинг олдинги чети уткир, тумтоқ, эгилган ёки букилган ҳолатида булади (расм). Куз чиғаноғининг бундай анатомик хусусияти уз урнида қош устидаги ёй шаклидаги бурмалар қошнинг ҳолатига ва кузни кесмасига таъсир курсатади. Куз косачасининг скелети уч хил булади: горизонтал чизиқ буйлаб, уртача ва юқорига кутарилган ҳолатда. Куз олмасининг ҳолати яна кузнинг орқа томонлари ёғ туқимасининг миқдорига ҳам боғлиқ. Шунга кура кузи чиғаноққа жуда ботган (ичига кирган) ёки буртиб чиққан ҳолатда булади.

Куз олмасининг ҳолати юз куриниши характерини белгилайди. Юқори қовоқни пастга туширилганида чарчоқлик, уйқу босиш аломатлари сезилади, пастки қовоқ юқорига куратилганида юзда кулги, табассум аломатлари сезилади. Юқори қовоқ билан пешона терисининг чегарасида қош жойлашган булиб, у ёйсимон, кенг, ингичка, узун, тор, қалин, сийрак, туғри ва қийшиқ шаклда учрайди. Қош узининг ҳаракатчанлиги ва шаклини узгартириши буйича мимикада катта роль уйнайди. Қошни юқорига кутарилиши пешона ва қошни ҳаракатга келтирувчи мускулларнинг қисқариши туфайли амалга ошади. Бу ҳолат ажабланиш, диққат ёки берилган саволларга бирданига жавоб беришда кузатилади. Қошнинг пастга тушириш кузни доиравий мускулларни қисқариши туфайли амалга ошади, бунда инсон ҳаёлга, уйлашга чалинди, қошларни бир-бирига яқинлаштирилганида эса бирон нарсани уйлаш ёки касаллик аломати сезилади. Кузларни тузишда кузнинг қовоқлар билан биргаликда куз косаси четлари орасидан чиқиб турадиган шарсимон тана ҳосил қилишини эсда тутиб урта чизиқ утказиб олиш ва куз ёриғи бошдан-оёқ симметрик эмаслигини эсда тутиб, куз билан қовоқларни шар тариқасида тузиш керак, чунки кузлар купинча симметрик булмайди, ҳамма бир хил баландликда ётавермайди, шунга кура унг ва чап томоннинг ассимметриясини асосан куз ва қош ассимметрияларини рассом пайқаб олиши зарур. Қошлар пешона суягининг чети буйлаб жойлашишида купинча қийшиқ – юқорироқ ёки пастроқда ётади. Шунга кура бош расмини чизишда аввало пешонанинг шакли, сунгра қошлар чизилади. Бурун учбурчак пирамида шаклида ва учи ноксимон тешигидан иборат, буруннинг ташқи қисми ва бурун бушлиғи ички қисми булиб бурун суяклари, тоғай ва мускуллардан ташкил топган (расм). Буруннинг ташқи қисмига илдизи дейилади, у асосан юқори қисмида иккита куз косачаси суяклари орасида жойлашган. Буруннинг учи эса бурун катагини ташкил этади. Буруннинг ташқи шакли бурун ва пешона суякларининг бирлашишидан ва пешона суягига, бурун суягининг шакли ва қиёфасига ва

ноксимон тешиги, ҳамда юмшоқ туғималар билан бурун тоғайи ҳолатига боғлиқ. Бурунни шакли ва қиёфаси энг аввало ноксимон тешигига уз урнида пешона суясининг усиғи, ҳамда катта қанотсимон тоғайлари тешигига қаралади. Бурунда бир қанча тоғайлар мавжуд. Бурун тусиғининг тоғайи туртбурчакли тоғай булиб, унга иккита ён тарафдаги тоғай ва тепа ён тарафи деворини шакллантиради. Унинг пастроғида катта ва кичик қанотсимон тоғайлар булиб, бурун учини ва бурун катагани ташкил этади. Бурун шакли буйича: туғри, бурун, пучуқ ва қаққайган бурунга тафовут қилинади. Бурун шаклига юзнинг мимика мускуллари ва буруннинг пирамида мускули таъсир этади. Буруннинг пирамида мускулининг қай ҳолда ривожланганлиги, ҳамда бурун суягининг узунлиги унинг қиёфасини ташкил этади. Буруннинг мускули юпқа, нозик булганлиги туфайли бурун пластикасига таъсир этмайди. Юзни тузишда буруннинг урта чизиғини белгилаб олинади, шунга кура буруннинг унг ва чап томонлари шакллантирилади. Бурун учининг олд қисми қиррасига нисбатан олдинга кутарилиб туришига эътибор бериш лозим. Буруннинг расмини чизишда, унинг икки ён юзаси, қирраси ва пастки юзасининг шаклига ва бурун тешикларининг симметриясига эътиборни қаратилади. Оғиз бушлиғи даги пастки ва юқори лаблар ва оғизнинг доиравий мускулларини ташкил этади. Лабнинг олдинги юзаси тери билан қопланган, унинг остида тери ёғ клетчаткаси жойлашган, ички тарафидан шиллиқ парда қопланган. Лабни юза қисми фиброз парда билан қопланган. Юқори лаб – пастки лабдан шакли буйича фарқ қилади. Юқори лаб чети буруннинг асосини ҳосил қилади, ён тарафи бурун билан оғиз бурмасини, ҳамда юқори лабни лунждан ажратади. Юқори лаб уртасида пастга қараб бироз дунглик мавжуд. Дунглик катталашганида оғизни урта чизиғини узгартиради. Пастки лабни остидан то энгаккача ёйсимон эгатча мавжуд. Турли одамларда лабнинг шакли, қалинлиги, кенглиги турлича, шунга кура 4 хил шаклга булинади: жуда ингичка, уртача, қалин, дуппайиб чиққан. Лабни шакли

мускуллар билан лунж, милк, жағларни улардаги тишларни ҳолатига ва овқатни чайнашда юқори ва пастки тишларини бир-бирига мос тушишига боғлиқ. Оғиз пластикаси купроқ мимика мускулларининг ҳаракати орқали амалга ошади, кулиш ёки ҳафа булиш жараёнлари бир-биридан кескин фарқ қилади. Энгак қисми пластикаси оғиз пластикаси билан боғлиқ. Пастки жағ суяги ва унинг бурчаги энгакни олдинга ёки орқага суради. Пастки жағни бурчаги қанчалик туғри булса, шунчалик энгак олдинга чиқмайди, утмас бурчак асосида булса, пастки жағ ва энгак пастга тушади. Энгак куриниши буйича икки хил булади (нозик ва оғир). Оғир типдаги энгак баланд буйли, кучли инсонларга тааллуқли. Лунж – юқоридан ёноқ суяги ва ёйи ҳамда бурун, лабнинг медиал бурмасидан ва пастки жағ билан қулоқнинг латерал қисмини эгаллайди. Пластикасида лунжнинг урнашган қисмидаги суяклардаги дунглик ва чуқурлари ифодаланади, айниқса, кулги чуқурчаси ёки ёноқ ёйини бурмаси кузга ташланади. Лунж мускулининг устидаги ёғ клетчаткаси юзда силлиқликни беради. Бу ҳолат ёш болаларда ва аёлларда яхши ифодаланган. Тасвирлашда оғиз кесмаси чизиғини аниқлаб, симметрик лаблар шаклини унг, чап томонга ва ичкарига қилиб тузиб чиқиш керак: оғиз кесмаси чизиғи юқори ва пастки лаб шаклларини туғри топиш натижасида аниқлаб олинади. Юқори лаб одатда пастки лаб устида сал кутарилиб туради, тишлар тушиб кетганида, лаблар ичкарига тортилиб кетади, купинча оғиз симметрик ҳолатда булмайди. Шунинг учун расм чизишда шу элементларига алоҳида эътибор бериш керак. Қулоқ. Пластик анатомияда фақат қулоқ супраси урганилади. Қулок супраси тери билан қопланган эластик тоғайдан тузилган. Супранинг тоғайи қулоқ четида қайрилиб, супра бурмасини ҳосил қилади. Қулоқ супрасининг ичида супра бурмасига параллел жойлашган буртма булиб, улар оралиғида ариқча жойлашган. Қулоқ супрасининг пастки қисми тоғай пластинкаси урнида юмшоқ ёғ қатлами мавжуд. Қулоқ супрасининг ичкарисида қулоқ тешиги, олд ва орқа томонида жойлашган думбоқлар чегаралайди. Қулоқ

супрасининг узунлиги, бурунни умумий узунлигига, эни узунлигининг ярмига тенг. Чиройли қулоқ супрасида қуйидаги элементларига эътибор берилади: узунлиги уртача, чакка суягининг сурғичсимон усиғи атрофида, овал шаклида, супранинг юқори қисми қошни ёйидан утмаслиги лозим. Қулоқ супраси эркакларда аёлларга нисбатан катта. Қулоқ супрасининг ташқи чети бироз ташқарига бурилади. Шу бурмага параллел ҳолатда бошқа бурма мавжуд. Турли одамларда бурмаларнинг ҳолати ҳар хил, баъзи инсонларда қулоқ супрасининг бурмаси кучли уралган ёки бурмаси йуқ, бу эса кузга яққол ташланади. Қулоқ супрасининг пастки қисмидаги тоғай ҳар хил катталикда ва шаклда булиб бошқа ҳар хил йусинда бириккан. Қулоқни бошда жойлашиши расмини чизишда унг ва чап қулоқларни узаро муносабатини аниқланилади, сунгра қулоқни узун уқи пастки жағ шоҳига параллел ётишини, қулоқ ортиғи ёноқ равоғининг бошланиш жойидан пастроғида жойлашганлигини, қулоқ салинчоғи эса пастки жағ бурчагидан бирмунча юқори туришига эътибор бериш керак. Тана турли қисмларининг сатҳи. Нисбатларининг анатомик таърифи ва пластикадаги хусусиятлари. Инсон гавдасининг пастки камар қисми доимо юқори камарига нисбатан узунроқ, шунингдек елка – билак қисмидан, сон эса болдир қисмидан узундир. Жинсга кура ва болалар гавдаси ҳам тузилиши буйича бирмунча фарқ қилади. Рассом ва ҳайкалтарошлар одам танасининг турли қисмлари ва ташқи қиёфасига алоҳида эътибор берганлар. Қадимги Мисрликлар инсон танасининг айрим қисмларини улчов бирлиги (бош, панжа, бармоқ, товон, бурун) ҳисобида танани бошқа қисмларига таққослаганлар. Модуль ҳисобида қул панжасининг узун тармоғи бутун буйига нисбатан 19 марта тугри келиши лозим. Римликларнинг Поликлет – модули улчовига нисбатан қул кафтининг кенглиги олинган. Инсон буйини баландлиги калласига нисбатан 1 / 8 , юзига нисбатан 1 / 10 ва калла билан буйин

биргаликда 1 / 6 нисбатида булади. Инсон буйи тасвирини чизишда киндикдан пастки қисми 5 га ва юқори қисми 3 га ажратилади. Шунга кура бақувват, баланд буйли кенг елкали қаҳрамон-ботирлар расмини шакллантиришда рассомлар, ҳайкалтарошлар (8-9 калла), узун оёқ, кенг елкали инсонни бюстини яратадилар, 6-7 каллага туғри келадиган бюст эса паст буйли ҳисобланади. Катта одамлар буйи узунлиги уртача 165-170 см ҳисобланади. Инсон гавдаси шаклини яратишда эса 175-180 см узунликда олинади, шунда умуртқа поғонасининг узунлиги 40 % ни ташкил этади ёки туртта юзга туғри келади. Лекин умуртқа поғонасининг узунлиги инсоннинг баланд ёки паст буйлигига таъсир этмайди. Инсоннинг паст ёки баланд буйли булиши унинг пастки камар қисмига боғлиқдир. Баланд буйли одамларда умуртқа поғонаси калта, паст буйлиларда эса у аксинча булиши мумкин. Киндик эса танасининг марказини белгиламайди. Инсон қанчалик баландлиги орқа тарафдан думба мускулларининг юқори ва пастки бурмаларининг қисмлари билан ажралади. Шунга кура оёқ олдинги нисбатан орқадан калтага ухшайди. Елка кенглиги эркакларда 39 см, тос суягининг кенглиги эса 31 см чамасида. Елканинг индекси 75 см га тенг. Панжанинг узунлиги юқори камарнинг 1 / 4 қисмига тенг ёки у юзни узунлигига тенгдир. Сон суяги бошқа оёқ суякларини 1 / 4 қисмига тенг, каллани баландлиги уртача 22 см, каллани туртга булганда буруннинг узунлиги чиқади, бу пешона ҳолатига, оғиз ва иякнинг ҳамда буруннинг узунчоқлигига ҳам боғлиқ. Шуни таъкидлаш лозимки, каллани 7 булакка ажратилади 1 / 7 қисми сочга, 2 / 7 қисми пешона, бурун, оғиз, ияк. Куз бурчаги ва куз оралиғи ҳар бири калла баландлигининг 1 / 8 қисмини, оғиз айланаси куз оралиғи билан 1 / 3 қисмини, ҳамда қулоқ супраси билан куз қорачиғи ва бурунни пастки чегараси мавжуд. Аёллар танаси эркакларникидан фарқ қилади. Уларнинг буйи паст, юқори ва пастки камари калта, тос қисми кенг, елкаси тор, панжаси товони калта, бошининг мия қисми юз қисмига нисбатан каттароқ. Аёллар елкасининг кенглиги уртача 35 см, тос-сон қисмининг кенглиги – 32 см. Аёлларнинг буйни узун ва ингикчка, кукрак кафаси торроқ, кукрак

безларининг сурғичлари оралиғи ҳам қисқа. Оёқлари калта булиши сабабли, аёлларда киндик юқорироқ жойлашган. Калласи ҳам эркакарникига нисбатан кичик. Тана қисмларининг нисбати ёш бола ва усмирларда вояга етган одамларга нисбатан кескин фарқ қилади. Чақалоқларнинг боши танасини 1 / 4 қисмини, юқори камар қисмлари 2 / 5, пастки камар қисмининг узунлиги эса 1 / 3, киндиги танасининг марказини ташкил этади. Калласини кенглиги елка ва тос-сон кенглигига тенг, бошининг айланаси, кукрак қафасининг айланасига тенгдир. Ёши улғайиши туфайли танасининг қисмлари уртача 125 см ортади, бунда тана қисмлари бир-биридан фарқ қилади; калласини баландлиги 2 марта. Танаси 3 марта, қули 4 марта, оёғи 5 марта, буйни 7 марта ортади. Калласининг айланаси 1,5 марта, кукрак қафасини айланаси 3 марта ортади. Шунга кура икки ёшли болани буйининг баландлиги – 7 та. Етти ёшли уғил боланинг буйи 122 см, калласининг баландлиги – 21 см, юзининг баландлиги 10 см, панжасининг узунлиги 14 см, елка кенглиги 28 см, тос кенглиги 26 см, киндигидан то товонгача 67 см, тепа суягигача – 66 см. Яхши шаклланган одамларни унг ёки чап тарафидан синчиклаб қаралганида айрим камчиликлар тавофут қилинади. Тананинг айрим қисмларини унг ёки чап тарафларидаги баъзи нуқсонларга асимметрия дейилади. Юз қисмидаги буруннинг ноксимон чиғаноғи ёки чап томондаги мия қутисининг скелети, бурунни учи унгга купроқ қайрилганлиги ёки қийшиқ бурун булиши мисол булади. Купчилик одамларда (70%) унг кукрак қафаси кукрак айланаси буйича катта чапига нисбатан 0,5-2,0 см га, унг қовурға узунроқ чапига нисбатан, туш суяги чап томонга сурилган ва кукрак безлари ҳар хил баландликда жойлашган. Унг қул чап қулга нисбатан 75% одамларда узун. Чап оёқ одатда унг оёқдан узунроқдир. Оқибатда ён тарафга тос камари эгилган, у эса умуртқа поғонасини ва елка камарини қийшайтиради. Тана оғирлигини тақсимланиш марказлари ва мувозанатни сақланиши хусусиятлари ҳар қандай организмга тана оғирлик кучи ва оғирлик марказларини бир хил миқдорда тақсимлайди. Тана оғирлигини

тақсимланиш маркази думғаза суягининг иккинчи умуртқасининг соҳасида булиб, турли физиологик жараёнларида оғирлик маркази узгариб туради. Бундан ташқари инсоннинг ёши, жинси, тана қиёфасининг тузилишига ва семизлик ҳолатига ҳам боғлиқ. Умумий тана оғирлигидан ташқари тананинг айрим қисмлари оғирлик марказлари ҳам мавжуд. Инсон танаси турли вазиятда ҳам таянч нуқтасига эга булади. Инсон тик турганида таянч нуқтаси тик ҳолатида, тана эгилган ҳолатида эса, бу оғирлик нуқтаси узгаради. Гавданинг мувозанат сақлашида, тананинг оғирлиги тик ҳолатда таянч нуқтасига тушиши лозим, акс ҳолда тана оғирлигини ушлай олмасликдан инсон йиқилиб кетиши мумкин. Қанчалик таянч нуқтасининг ҳажми куп булса, тана мувозанати мустаҳкам булади. Айниқса оёқларни кериб турганда таянч нуқтаси жуда мустаҳкам булади. Бир оёқда турганида эса, жуда суст булади, чунки бир тарафга энгашиб кетаётгандай, сабаби турли мускул гуруҳлари таранглашиши ёки бушашиши ҳисобига амалга ошади. Инсон тик турган вазиятида 3 хил ҳолатда ҳукм суради: нормал ҳолати, қулай ҳолати, ноқулай ҳолати. Нормал ҳолатида – тик вертикал уққа тушаётган оғирлик маркази фронтал йуналиш буйича кундаланг сатҳи буйича тос-сон буғимлари орқали фронтал кундаланг сатҳга тушади. Тананинг қулай вазиятида тик вертикал уққа тушаётган оғирлик маркази тос сон буғимининг орқадаги кундаланг сатҳига тушади, оғирликнинг кучи танани орқага тортади, бунга ёнбош бел мускули ва буғим, бойламлар ёрдам беради. Оқибатида тана ҳолати бир мунча орқага ростланади, қорин бир оз олдинга чиқади. Гавдани ноқулайлиги тик вертикал уққа тушаётган оғирлик маркази тос сон буиғмининг олдинги кундаланг сатҳига тушишида содир булади. Бунда тана ростланган, бироз олдинга букилган, лекин тос-сон мускулларнинг кучли қисқариши туфайли мувозанатини сақлайди. Бу вазиятда бош бирмунча кутарилган, қул эса пастга туширилган, елка орқага тортилган, кукрак қафаси олдинга чиқарилган, қорин эса ичкарига тортилган. Утирган ҳолатида тананинг оғирлиги қуймич

усиғи ва сон суягининг орқа юзасига, баъзан оёқ кафтига тушади. Утирганда тос суяги олдинга ёки орқага букилган булиши мумкин. Тос суяги олдинга чиққан булса, таянч оғирлигини сон суяги орқали тарқалиши бир хилда булади.

Похожие

Ўзбекистон наққошлари ва наққошлик касби тўғрисида

Турт оёқли хайвонлар ва пластик анатомияси

Пластик анатомия. Oдамнинг пластик анатомияси

Қушларнинг пластик анатомияси

Гавда скелети