Пластик анатомия. Oдамнинг пластик анатомияси - Изобразительное искусство - Рефераты

Пластик анатомия. Oдамнинг пластик анатомияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

135.5 KB

Пластик анатомия. O дамнинг пластик анатомияси Режа : 1.пластик анатомия Фани унинг макса ва вазифалари 2.пластик анатомия тугрисида умумий маълумотлар 3.пластик анатомия ривожланишининг асосий боскичлари ( Кадимги Миср,Юнонистон,Хитой,Россия )

Тасвирий санъатни пластик анатомиясиз тасаввур қилиш қийин. Малакали рассомлар қаламтасвир, рангтасвир, графика ва ҳайкалтарошлик санъатида инсон қоматини ва ҳайвонлар тасвирларини ҳаққоний бажаришда, уни жонли тарзда шакллантиришда пластик анатомияга оид маълумотларини мукаммал билишлари лозим. Рассом одам ёки ҳайвон қиёфасини тасвирлар экан, унинг тузилишини, анатомиясини билмоғи кераклигини уқтиради. Қадимги уста ассомлар одам суръатини чизишда, ундаги суяклар, пайлар, мускуллар ва терисига эътибор берилишини таъкидлайдилар. Дарсликларда одам ва ҳайвонларнинг анатомик тузилиши: суяклар, бo’ғимлар, бойламлар, мускуллар ва ички аъзолар тo’ғисидаги маълумотлар тo’ла ёритилган, лекин инсон танасининг хилма-хил ҳаракатлари жараёнида (o’тирганида, турганида, югурганида) скелет-мускул қисмларининг фазода o’заро қандай муносабатда бo’лиши, умумлаштирилган мускул массивларининг ҳосил бo’лиши натижасида шаклни o’згариши пластик анатомияни o’рганишига ундайди. Пластик анатомия фани одам танасининг умумий анатомик таянч- ҳаракат тизимидаги суяк ва мускулларнинг тузилиши, шакли, уларнинг бирикиши, бo’ғим турлари ва улардаги ҳаракатларининг маълумотларидан ташқари, одамнинг динамик ва статик ҳолати, ташқи фазо, бo’шлиқда тана оғирлиги мувозанат сақлаш, ҳамда тана турли қисмларининг нисбатларини o’ргатади. Гавданинг ҳолати o’згарганида суяк ва мускуллар ҳолатининг одам қиёфасига таъсирини “Пластик анатомия” маълумотлари асосида тасвирлар шаклини чизма намоён қилади. Калла суягини тузилиши, шакли ва ундаги мускуллар, айниқса, мимика мускуллари гуруҳи, ҳамда юз қисмидаги бo’лаклар (бурун, кo’з, қулоқ, оғиз) тузилишининг o’зига хослиги инсон қиёфасини шакллантиришида Пластик анатомиясининг таҳлили алоҳида o’рин тутиши баён этилади. Қаламтасвир, рангтасвир фанларида анатомиядан олинган билимларга таянган ҳолда, рассом инсон қоматининг расмини чизишда моделдан нусха кo’чирмасдан тасвирни жонли, жозибали қилиб яратиши лозим. Бунда

тананинг ташқи ва ички тузилишини ва ҳаракатланиш механизмларини тасаввур қилиши керак. Шунда рассом натурани ундан кo’ркo’рона нусҳа кo’чирмай тасвирлаш имконига эга бo’лади ва композиция яратиш имконига эга бo’лади. X озирги анатомия фани фақат аъзоларнинг тузилишини o’рганиш билан чегараланиб қолмай, уларнинг шаклларини (кo’ринишларини) ички ва ташқи муҳитга боғланган ҳолда o’рганади, бутун организмга ягона бир тизим деб қарайди. Анатомия ҳамма аъзоларнинг шаклини, ташқи кo’ринишини, тузилишини, уларнинг бажарадиган вазифаларига боғланган ҳолда o’рганади (функционал анатомия), чунки уларнинг тузилиши вазифалари билан бевосита боғлидир. Мураккаб тузилган одам организмини o’рганишни осонлаштириш масадида ундаги аъзоларни алоҳида-алоҳида тизимларга ажратилади. Аъзоларни изчиллик билан o’рганишдан ташқари уларнинг жойлашиш тартиби, проекциялари ва o’заро муносабатига, улар o’ртасидаги бo’шликлар, фасцияларга ҳам катта аҳамият берилади, чунки бусиз хирургияни тасаввур қилиб бo’лмайди. Анатомиянинг ана шундай бo’лими хирургик анатомия ёки топографик анатомия деб аталади. Рассомлар ва ҳайкалтарошлар ҳам организмнинг айрим қисмларининг o’заро муносабатларини, уларнинг ташқи тузилишларини (рассомлар анатомияси ёки пластик анатомия) o’рганадилар. Анатомия фани органларнинг фақат нормал тузилишини o’рганиш билан чекланиб колмасдан, балки уларнинг касаллик вақтидаги o’згаришларини ҳам (патологик анатомия) o’рганади. Пластик анатомия гавданинг ташқи киёфасини коплаб турган органларнинг (суяк, бo’ғим, пай, мускулларни), ҳамда бошнинг айрим қисмлари (юз, бурун, кo’з, қулоқларни) тузилишини ва шаклининг o’зига ҳослигини, танани ташқи фазо бo’шлик майдонида оғирлик мувозанатини сақлаш ва марказга тортилиш кучи қонуниятлари асосида, сурат, расм, график тасвирлаш усулларидан фойдаланилади. Бунда анатомик

маълумотларга таянилади ва ҳажм шакллар яратиш санъати услуби қo’лланилади. Анатомия ва пластик анатомия фанларининг вужудга келиши ва қисқача тарихи Қадимги Шарқ мамлакатлари – Хиндистон, Миср, Вавилония, Хитойда диндорлар илгари одам мурдасини кесиб o’рганишни катта гуноҳ деб ҳисоблаган. Шу муносабат билан мурдани кесиб o’рганишга уринган одамларга o’лим жазоси берилган. Мисрда зодагонларнинг мурдаларни мo’миёлаш одати бор эди, бироқ мo’миёгарлар одамнинг тузилиши билан қизиқмаганлар. Шу туфайли, одам анатомияси тo’ғрисида ҳар хил нотo’ғри тушунчалар пайдо бo’лган. Жумладан эрамизгача 9-8-асрларда ёзилган Аюверда (уаёт илми)да гавдада учта нарса борлиги ёзилган: улардан бири киндикдан пастда жойлашган ҳаво, иккинчиси киндик билан юрак o’ртасида жойлашган o’т ва учинчиси киндикдан юқорироқда жойлашган шиллиқдир. Худди шу даврда Хитойда организмнинг ривожланиши ҳақида икки хил фикр ҳукм сурар эди: бу фикрлардан бирига кo’ра, ҳаётнинг руҳий манбаи ҳаво (пневмо) ҳисобланиб, унинг актив қисми – «янь» деб аталади. Бошқа фикрга кo’ра пассив қисм, яъни аёллар қисми – «инь» бo’либ, унинг моддий негизи қон ҳисобланган. Натижада, «янь» билан «инь»нинг организмдаги нисбатларига қараб, одам организмнинг ривожланишини, сиҳат- саломатлигини, касаллигини аниқлаш ва o’рганишга уриниб кo’рилди. Хитойлик тиббиётшунослар шу фикрлар асосида беморларни куйдириш ва нина санчиш йo’ли билан даволадилар. Бу усуллар ҳозир ҳам хитой халқ медицинасида қo’лланиб келинади. Қадимги юнонлар мамлакатида анатомия чиндан ҳам ривож топди. Қадимги Юнонистоннинг кo’пчилик олимлари, жумладан Гиппократ, Пифагор, Алкмеон ва бошқалар табиий фанларни ривожланишга катта ҳисса қo’шганлар. Пифагор (эрамиздан 590 йил илгари яшаган) машҳур файласуф математик бo’либ, тирик моддаларнинг келиб чиқишини o’рганди ва

«мавжуд нарсаларнинг ҳаммаси уруғдан пайдо бo’лади» деган фикрни олға сурди. Алкмеон Кротонский (эрамиздан тахминан 500 йил илгари яшаган) o’зининг фан соҳасидаги кузатишларига асосланиб, биринчи бo’либ, мия фикрлаш маркази эканлигини айтди. Гиппократ (эрамиздан 460–377 йил илгари яшаган) врач Геракленданинг o’ғли бo’либ, Юнонистоннинг кос медицина мактабида таҳсил кo’рди. Гиппократ шу даврга қадар медицина соҳасидаги мавжуд маълумотларни тo’плади. «Врач o’з бурчини адо этишни хоҳласа, одамнинг табиатини o’рганиши керак – одам билан унинг овкати, ичимлиги o’ртасидаги муносабатини таъсирини синчиклаб текширмоғи лозим», дейди Гиппократ. Медицина фани Гиппократнинг o’з кузатишлари ва текширишлари асосида ёзган 72 та асаридан 2000 йил мобайнида фойдаланиб келди. Унинг «Қадимги медицина тo’ғрисида», «уаво, сув ва бошқа заминлар тo’ғрисида», «Суякларнинг синиши тo’ғрисида» каби асарлари шулар жумласидан. Бундан ташқари, юрак ва қон томирларнинг тузилишини o’з асарларида баён этди. Гиппократ юракда мускул қавати борлигини билган. Гиппократ мурдани ёриб o’рганиш дин томонидан бутунлай тақиқланган бир даврда бош суяклардан баъзи бирларини (айниқса, тепа қисмидаги суякларини) o’рганиб, бош суяклари ичининг илма-тешик эканини ва бу суяклар бир-бири билан чоклар ёрдамида бирлашганини аниқлаган. Гиппократ анатомия соҳасида бирмунча хатога йo’л қo’йган. У организмдаги мускулларнинг алоҳида-алоҳида эканлигини инкор қилиб, гавдани фақат мускул қисмига ажратди. Асабларни пайлардан фарқ қила олмади, артерияда, ҳаво юради деб фараз қилди. Артерия номи ( artereo – ҳаво, tereo – олиб боради, демакдир) ҳам ана шундан келиб чиққан. У организмдаги ички органлар ва мия тo’ғрисида тушунчага эга бo’лмаган. Гиппократ тo’рт хил «суюқлик» – Қон ( sanquis ), шиллиқ ( phlegma ), o’т ( chole ) ва кора o’т ( melanchol ) организмда ҳаётни таъминлаб туради, деган фикрни айтди. Унинг фикрича, бу суюкликлар миқдорининг o’згариши одам

табиатини белгилайди, яъни унинг фикрича, одам табиати унинг руҳий ҳаётининг бир тури – организмдаги суюқликлар ёки материянинг ҳолатига боғлиқ. Аристотель (Арасту, эрамиздан 384–322 йил илгари яшаган) Юнонистоннинг атоқли олими Стагир (ҳозирги Афинага яқин жойда туғилган), Александр Македонский – Искандар Зулқарнайннинг тарбиячиси бo’лган. У Гиппократнинг қон томирлари бош миядан бошланиб гавдага тарқалади деган хато фикрига қарши чиқиб, қон томирлар, қон системасининг марказий органи юракдан бошланишини кo’рсатиб берди. Аристотелнинг ёзишича, қон o’пкадан келадиган ҳаво билан бирга юракдан сиқиб чиқарилади. Қон томирлар эса пайлар орқали тарқалади, шу томирлардаги қоннинг бир қисми тер бo’либ, гавданинг сиртига чиқади, қолган қисми эса организмнинг ривожланиши учун сарф бo’лади. Аристотель асаблар билан пайларнинг бошқа-бошқа эканини аниқлади, баъзи артерияларнинг аортадан бошланишини билди ва аъзони қон, ёғ, тоғай, суяк тo’қималаридан иборат деб ёзди. Аристотелнинг фикрича, асабларнинг ичи кавак бo’либ ( poroi ) бош мияда ҳосил бo’ладиган ҳаёт руҳи ( spiritus ) шу асаблар ичидан тарқалади, ҳаёт руҳи ( spritus vitalis ) эса юракнинг чап қисмида қон билан ҳаводан ҳосил бo’либ, аорта ва унинг тармоқлари орқали организмга тарқалади. У юракни уч бo’лимга, камерага бo’лди (аслида эса юрак тo’рт бo’лимдан иборат). Қон айланиш тизимини аниқ била олмади, нотo’ғри тушунди. Аристотель o’зининг руҳ организмдан ажралмаган ҳолда ҳаёт кечиради ва у билан биргаликда тамом бo’лади, o’лади деган материалистик тушунчаси билан устози идеалист Платондан фарқ қилади. Аристотель биринчи бo’либ организмнинг эмбрионал давридаги ҳолатини (ҳайвонларда) унинг анатомияси билан таккослаган: шу билан эмбриология ва киёсий анатомияга асос солди. У 50 га яқин ҳайвон турини таққослаб, ҳайвонларни умуртқали ва умуртқасизлар, тирик тузувчилар ва тухум қo’ювчилар туркумига ажратди.

Қон томирлари суякларни озиқлантиришини ва юрак билан қон томирлар муносабатини аниқлади. Герофил (эрамиздан 304 йил илгари яшаган) Искандария шаҳрида Птолемейнинг махсус сарой врачи эди. У беморларнинг нима сабабдан o’лганини аниқлаш учун o’зига берилган имкониятдан фойдаланиб, мурдаларни ёриб кo’рар ва одамнинг баъзи аъзо ҳамда қисмларининг тузилишини o’рганар эди. Герофил o’ша даврга қадар маълум бo’лган тушунчаларни тизимга солди. Органларнинг тузилишини кесиб, ёриб o’рганиш натижасида (анатомия сo’зи ҳам шундан келиб чиққан, anat о mmo лотинча «кесаман», «ёраман» демакдир) «Анатомия тo’ғрисида» китоб ёзган. У анатомияни жарроҳликдан ажратиб мустақил фанга айлантирди. Герофил бош миянинг тузилишини, унинг қоринчаларини, пардаларини, томир чигалларини, вена бo’шлиқларини ва асабларини текширган. Қон томирларини пайлардан, артерияни венадан ажратган ва жуда майда қон томирлар борлигини аниқлаган. Бундан ташқари, o’н икки бармоқ ичак (бу номни Герофилнинг o’зи қo’йган), простата бези, ичак чарвиларидаги лимфа томирлар, кo’здаги шишасимон тана, қон томирлар, турсимон пардалар ва o’пка веналарини кашф этган. Галеннинг анатомия соҳасидаги хизмати катта: унинг суяклар тизими ва бойламлари ҳақидаги маълумотлари ҳозирга қадар o’з аҳамиятини сақлаб келмоқда. У бир қанча мускулларни текширган ва улар қисқаришларининг асабларга ва бош мияга алоқадорлигини аниқлаган. Гален бош миянинг бo’лимларини, унинг венасини ва орқа миянинг тузилишини аниқлади. У 12 жуфт бош мия асабларидан 7 жуфтини баён этди. Булар кo’рув асаби, кo’зни ҳаракатлантирувчи нерв, уч шохли нерв, танглай нерви, эшитиш нерви, юз нерви ва адашган (тил ости) асабларидир. Гален қон айланиши тизимини тузди. Лекин унинг схемасида қонни тo’қималарга етказиб берадиган марказий орган жигар ҳисобланади, юрак эса қон айланишида иштирок этмаслигини таъкидланади.

Гален ҳайвонлар юрагини эмбрионда текшириб, устки бo’лмачалар o’ртасидаги овал тешикни аорта билан o’пка артерияси o’ртасидаги йo’лни аниқлади ва артерияларда ҳаво эмас, балки қон оқишини биринчи бo’либ исбот этди. 10–11-асрларда o’рта Осиёлик Абу Али Ал-Хусайн ибн Абдулло ибн ал-ҳасан ибн Сино (980–1037) Европада Авиценна номи билан 100 дан ортиқ асар яратди, булардан энг йириги «Тиб қонунлари» 30 марта қайта нашр этилди. «Тиб қонунлари» дунёдаги ҳамма мамлакатларда 600 йилдан ортиқ вақт мобайнида асосий қo’лланма бo’либ келди. Самарқандлик олим Низомий Арудий (o’н иккинчи аср) «Тиб қонуни» билан танишган олим учун бошқа медицина асарларини o’қишга эҳтиёж қолмайди, деб унга юксак баҳо берди. Қонун беш жилддан иборат бo’либ, анатомия, физиология, ички касалликлар, жарроҳлик, фармокология, гигиена ва бошқа қисмларга бo’линади. Ибн Сино яшаган даврда ҳам мусулмон дини мурдани ёриб o’рганиш ва унга қo’л теккизишни қатъий ман этган. Шу сабабдан, у анатомия ва физиология бo’йича берилган маълумотларни Гиппократ, Аристотель ва Гален асарларидан олган. Платоннинг организм фаолиятини учта аъзо бошқариб туради, деган фикрини o’згартириб, бу ҳақда o’з назариясини яратди. Унинг фикрича организм тo’ртта аъзо (юрак, мия, жигар, уруғбези) орқали идора килинади. Ибн Сино кo’з соққасининг тузилишини мустақил o’рганди ва ёзиб қолдирди. Абу Бакир ибн Туфайли (1110–1185) йилларда ижод этган, медицинани чуқур билган бу олимнинг анатомия соҳасидаги ишлари диққатга сазовор. У ҳайвонларнинг o’ликларини кесиб o’рганиш натижасида организм ҳаётида асаб тизими бош (етакчи) ролини o’йнади, деган фикрни баён қилади ва уни исботлади. Леонардо да Винчи, Галеннинг анатомиядаги нотo’ғри тушунчаларини биринчи бo’либ фош қилган бo’лса, Андреа Везалий ва Вильям Гарвей унга қақшатқич зарба берди, объектив анатомияга асос солди.

Леонардо да Винчи (1452–1519). Уйғониш даврининг буюк арбоби, рассом, инженер ва файласуф. У анатомия билан махсус шуғулланмаса ҳам, чизадиган портретлари тo’ғри ва реал чиқиши учун 30 дан ортиқ мурдани кесиб, суяклар, мускуллар, ички органларини o’рганди, уларни расмларини чизди ва текширди. У расм чизар экан Гален анатомиясида жуда кo’п нотo’ғри маълумотлар борлигини аниқлади. O’з текширишларига асосланиб, оргалар ва мускулларнинг турли моделларини ясади. Леонардо да Винчи дунёда биринчи бo’либ одам организмидаги юрак қопқоқлари, тo’сиқлари, бош ва орқа мия қоринчалари, нервлар, кo’з ва бошқа органларнинг расмларини чизди. Андреа Везалий (1514–1565) капитализм дунёга келаётган даврда яшаган бельгиялик олим, у атоқли анатомлар Видий ва Сильвийда таҳсил кo’рди. Везалий ва бошқа o’қувчилар Галеннинг анатомия китобларидан фойдаландилар. Падуя мактабида «уаммомчилар ва медицина ходимлари учун» ҳар йили 4 марта афишаларга эълон қилиниб o’тказиладиган анатомик кo’ргазма (мурдаларни йиғилганлар олдида тантанали равишда кесиб намойиш қилиш) Везалийни қаноатлантирмади. У жуда кo’п ит, мушук ва бошқа ҳайвонларнинг мурдаларини ёриб o’рганди, машқ қилди. Везалийнинг 1543 йилда Швециянинг Базель шаҳрида босилган «Одам танасининг тузилиши тo’ғрисидаги 7 та китоби»да одам органларнинг анатомияси ҳақида деярли мукаммал маълумот берилди. Бу асарга: суяк, бойламлар ва мускуллар, қон томирлар, асаблар, ички органлар (ҳазм органлари системаси ва жинсий органлар), юрак ва нафас органлари мия ва сезги органлари киритилади. Андреа Везалий o’зининг анатомия китобларида аёлларнинг тухум безларида ( ovarium ) пуфакчалар бo’лиши ва уларнинг ичида тухум ҳужайралар (аёлларнинг жинсий ҳужайраси) жойлашганлигини биринчи бo’либ кo’рсатиб берди. У Галеннинг 200 дан ортиқ хатосини тузатиб, юрак қоринчалари o’ртасидаги деворчада тешик бo’лмаслигини исботлади.

Габриэль Фаллопио (1523–1562) тарихда биринчи бo’либ, суякларнинг, айниқса, бош суякларнинг ривожланиши ва тузилишини, мускулларини, жинсий органларини, эшитув ва кo’рув органларини ҳар тарафлама батафсил o’рганди ва «Анатомик кузатишлар» китобини ёзди. уозир ҳам одам организмдаги баъзи тузилмалар, жумладан бачадон найи, унинг номи билан аталади. Бартоломео Евстахий (1510–1574) бир қатор олимлар билан Везалийнинг анатомияда қo’йган хатоларини аниқлади ва тузатди, органларнинг тузилишини яна ҳам аниқроқ ёзди. Тишлар, буйраклар, эшитиш органлари ҳамда веналарнинг ривожланиши ва тузилишини батафсил o’рганди. Отнинг вена системасини o’рганиш пайтида кo’крак оқимини йo’лини топди, уни қорин бo’шлиғига қадар очиб кузатиб борди, лекин оқимнинг қорин бo’шлиғидаги тармоқларини била олмади. Вильям Гарвей (1578–1657) инглиз врачи, анатоми ва физиологидир. Гарвей o’з тажрибалари асосида юрак ва қон томирлари анатомиясини o’рганди ва тарихда биринчи бo’либ катта қон айланиш системасини аниқлади ва бу тo’ғрида 1628 йилда лотин тилида нашр этилган «Ҳайвонларда юрак ва қон ҳаракатлари тo’ғрисида анатомик текширишлар» деган илмий асар ёзди. Юрак тo’рт хонали мускулдан иборат халтача бo’либ, унда маълум тартибда қопқоқлар (тo’сиқлар) жойлашганидан Гарвей уни насосга o’хшатди ва қонни томирларга қисқариш кучи билан узатиб беришни тушунтирди. Гарвей қон артериядан венага o’тиб перифериядан марказга (юракка) беришини аниқлади ва артериянинг венага кo’зга кo’ринмайдиган майда қон томирчалари орқали қo’шилишини тахмин қилди. Марчело Мальпиги микроскоп остида катта ва кичик қон айланиш системаси таркибида майда, кo’зга кo’ринмайдиган қон томирлар (капиллярлар) борлигини кo’рди. Бу майда томирлар вена артерияларни бир- бирига қo’шиб турганлигини аниқлади. Шундан сo’нг Гарвейнинг қон айланиш системаси қонуний равишда тасдиқланди.

Марчело Мальпиги (1628–1694) Болонье университетининг профессори, микроскопик анатомининг асосчиси, бир қанча органларнинг тузилишини микроскоп ёрдамида текширди ва терининг микроскопик тузилишини (Мальпиги қаватини), қора жигарда (талокда) ва буйракда таначаларни топди, шунинг учун ҳам уларга Мальпиги таначалари деб ном берилди. Н.И.Пирогов (1810–1881) рус олими, топографик анатомияни асосчиси ҳисобланади. У одам анатомиясининг o’рганишда ажойиб усулларни қo’ллади. Жумладан, одам организмида органларни жойлашиш тартиби ва o’заро муносабатларини (топографиясини) табиий ҳолатда o’рганиш учун мурдани музлатиб, қотириб, сo’нг кo’ндалангига кесиб, арралаб кo’риш усулини таклиф этади ва бу усулда жуда кo’п препаратлар тайёрлади, расмларни чиздирди. Пластик анатомияни ривожлантиришда рассом Леонардо да Винчи, Микельанджело Буанаротти, Рафаэль, Н.Лосенко, М.Дюваль, М.Рабинович, М.Тихоновлар катта ҳисса қo’шганлар. Маълумки, пластик анатомия инсон гавдасидаги айрим нуқсонларини ёки унинг тана қисмларини турли ҳолатларини таҳлил қилади. Рассомлар одам гавдасини анатомик қисмларини тo’ла-тo’кис билишлари лозим, чунки турли ташқи омил таъсиротлари сабабли, одамни ҳис-туйғуси, қадди-қомати ва танасининг ҳолати o’згариши мумкин, у эса o’з o’рнида ҳажм ва шакллар яратиш санъатига таъсир этади. Одамнинг дастлабки тасвирлари Қадимги Шарқ мамлакатлари билан Мисрда ишланган. Деворларга расм чизиладиган бo’лса аввало квадрат чизмаси туширилар эди. O’ша даврлар чизмасида бутун анатомия комплекциясидан фақат нисбатларгина o’рганишар эди. Нисбатлар тo’ғрисидаги Миср қонуни бизгача етиб келди. Шу қонунга кo’ра бo’йи o’ртача 19 энлик (бармоқ энича) келадиган фигура пропорционал деб ҳисобланади. Маълумки мисрликлар яланғоч ҳолдаги танани хилма-хил ҳаракатлари вақтида кузатиш имконига эга бo’лганлар ва яратган санъат асарлари анатомик жиҳатдан деярли бенуқсондир. O’рта асрларда дин илму фан санъатининг ривожланишига

тo’сқинлик қилар, баданнинг яланғоч ҳолда бo’лиши жирканч ҳисобланарди. Уйғониш давридагина яланғоч баданни тасвирлаш ва o’рагнишга яна қизиқиш ортди. Олимлар билан рассомлар одамларнинг мурдалари устида анатомияга хос далилларни o’рганишга киришдилар. Дастлаб анатомияни мурдалар устида актив o’рганган итаялиялик рассом ва ҳайкалтарош Антонно Палайолодир. Андреа Веррокио билан Микеланджело Буонарротилар анатомияни o’ргандилар. Рафаэль рассомчиликка киришишидан аввал o’з асарлари композициясида қоматларининг анатомик хомаки расмларини ишлайди. Леонардо да Винчи эса нафақат одам анатомияси, балки ҳайвон ва паррандалар анатомияси o’рганди ва 70 дан ортикроқ анатомик расм ишлади. Тасвирларда ҳар бир тананинг қисмини турли шаклларда жозибали қилиб яратди. Тицианни ҳам анатомик расмлари бизгача етиб келди. Тициан шогирди Иоганн Стефан Калькар ва машҳур италян анатоми Андреа Везалий ҳамкорлигида «Одам танасининг тузилиши» номли асарларида биринчи марта расмлар билан бойитдилар. Кейинчалик пластик анатомия қаламтасвир ва рангтасвир билан бир қаторда o’рганиладиган фанлар сафига киритилди. Рассом А.П.Лосенко пластик анатомиядан рус тилида қo’лланма яратди. Бунда суратни анатомия, перспектива ва нисбатларидан фойдаланиб ҳажмга келтириб чизиш принципларига эътиборни қаратди. Мазкур китобда А.П.Лосенко этюдларидан бир намуна сифатида анатомик жиҳатдан муҳокама қилинган. Анатом олимларидан В.Н.Павлова ва Г.М.Павлов, П.И.Карузина, М.Ц.Рабиновичлар томонидан яратилган кo’пгина дарслик ва амалий услубий қo’лланмалардан рассом ва педагоглар ҳозирги кунгача фойдаланиб келмокдалар. Ҳаракат аппарати скелетдан, яъни кo’пчилик ҳоларда бир-бири билан ҳаракатчан тарзда бириккан талайгина суяклар ва мускуллардан ташкил топгандир. Суяклар мускуллар орасида жойлашган бo’либ, улар гавданинг асосини ташкил этади. Мускуллар қисқарар ва бo’шашар экан, суякларни ҳаракатлантиради ва шу йo’л билан бутун гавда ҳамда унинг айрим қисмлари

шакли (вазияти) o’згаради. Бу ҳолатни пластик анатомия o’ргатади. Масалан гавдани тик ҳолатида туришини икки вазиятини таърифи қуйидагича: инсон ростланган ҳолатида тик турганида иккала оёғига бир текис таяниб қo’лларини гавда бo’йлаб осилтирган ҳолатда қаддини рост тутиб турибди. Иккинчи вазиятда гавда оғирлиги ростланган бир оёққа таяниб оёқлар бир- биридан узоқлаштирилади, оқибатда гавда шакли o’згаради, умуртқа поғонаси букилади, чаноқ суяги бир томонга кo’тарилади, иккинчиси эса пастга тушади, иккинчи оёқ икки жойдан букилади, қo’л учлари ҳар хил сатҳларда туради, четга оёқ тарафга қараб гавда қийшайган, қов бирлашмаси эса таяниб турган оёқ тарафига энгашади, кo’крак қафаси ҳам o’ша томонга эргашади. Шу вазиятларда расм чизилса энг аввало анатомик элементларига, яъни гавда, қo’л, оёқ суякларининг ҳолати ва турган жойларидан қатъий назар расмнинг таянч суяк нуқталарини инобатга олган ҳолда чизиш лозим (1-расм). Жисмоний машқ жараёнида, айниқса барча оғирлигини бир оёққа туширган вақтда гавдани вазияти эгилган ҳолатда бo’лади. Сабаби тос суяги қайси оёқда турган бo’лса o’ша оёқни суягига тегиб туради. Тос суяги эса тo’ғри умуртқа поғонасини ва кo’крак қафасини суякларини ушлаб туради ва танани мувозанатини сақлайди. Юқорида келтирилган мисолга кo’ра гавдани шакли бериладиган машққа боғлиқлиги қайд этилди. Гавдада кo’крак қафаси, тос ва умуртқа каналини суякларнинг бo’ртмалари кo’ринади. Шу суяклар гавдани тик тутишда ёки букилиб туришида таянч нуқталарини ташкил этади. Иккинчи мисолда o’нг ёки чап қo’лни горизонтал ҳолда қo’лни олдинга узатилса ва бармоқлар билан янада олдинга қараб чo’зилса, қo’л маълум миқдорда олдинга қараб янада чo’зилади. Бу ҳолатда курак ва елка суяклари ва уни атрофидаги мускуллар ҳам чo’зилади ва суяклар дo’ппаймаси ҳосил бo’лади, у эса таянч нуқтасини ҳосил қилади (2-расм). Кейинги мисолда спортчи елкасини қисди ва o’ша ҳолатда қолди, бунда кo’крак қафаси икки томонлама кo’крак ва умров суяги билан қo’л

кo’тарилади. Бу ҳолатда ҳам суяклар кo’крак қафасининг мускуллари ҳисобига кo’тарилади.3-расм Гавданинг айрим қисмлари шаклини ёки қиёфасини o’згариши мускул гуруҳларига жисмоний машқ жараёнида кузатиш мумкин. Агарда қo’лни (билак тирсакни елкага яқинлаштирилса ва букилса елкани икки бошли мускули калта тортиб йo’ғонлашади, бармоқларни букувчи мускулларни пай қисмлари яққол кo’ринади. Қo’лни юқорига кo’тарганда ҳам танани шакли o’згаради, курак суягини акромиал o’сиғи атрофида чуқурча ҳосил бo’лади. Қo’лни янада юқорига кo’тарилса, бир қанча мушаклар гуруҳи суяк билан бирга кo’тарилиб, орқанинг шаклини o’згартиради. уар қандай ҳаракат модели танада o’зига хос o’згартиришга сабаб бo’лади. Бу ҳолатда мускуллар қисқаради, таранглашади, суяклар эса, бo’ғимларда янгича ҳолатга o’тади. Шунинг учун барча суякларни пухта o’рганиш, уларни ҳаракатга келтирувчи мушаклар гуруҳини ва бo’ғимлар, уларнинг хилларини билиш лозим. Тананинг турли қисмларидаги мускулларни o’рганишда уларни бo’ғимлар билан боғлиқлигини: масалан, тос қамарини оёқ мускуллари, ҳамда умуртқа поғонаси кo’крак қафаси билан боғликлигини ва уларни анатомик тузилишини билиш шарт. Шунинг учун таянч ҳаракат аппаратини яхши o’рганиш керак. Танадаги суяклар ҳар хил шаклда ва катталикда бo’либ, уларнинг бажарадиган вазифаси ҳам турлича: улардан баъзилари таянч вазифасини бажарса, бошқалари ҳимоя (ички органлар, мияга бo’шлиқ ҳосил қилади) вазифасини o’тайди. Суяк қон яратувчи орган вазифасини ҳам бажаради. Суякларни мускуллар ҳаракатга келтиради. Гавдага мускул шакл беради. ТАЯНЧ АЪЗО ТИЗИМИ. Одам скелетининг тузилиши, суякларнинг бирикиши (бойламлар, тоғай ва чоклар, бo’ғимларнинг шакллари, уларнинг ҳаракатлари).

Скелет бир қанча алоҳида суякларнинг комплекс йиғиндиси бo’либ, организмнинг қаттиқ негизини ҳосил қилади. Одам скелети 206 та алоҳида суяклардан (ундан 170 таси жуфт, 36 таси тоқ) иборат. Бу суяклар o’заро бойламлар тоғайлар ва бo’ғимлараро бирлашади. Одам скелетининг оғирлиги o’ртача 5–6 кг ёки гавда оғирлигининг 8–10 фоизини ташкил этади. Скелетни учта функцияси: таянч, ҳаракат ва ҳимоя вазифасини o’тайди. Юмшоқ тo’қима ва органлар скелетнинг турли қисмларига ёпишганлиги таянч функциясини юзага чиқаради. уаракат функцияси скелетнинг айрим қисмларидан ҳар хил ричаглар ҳосил қилади, суякларга ёпишувчи мускуллар бу ричагларни ҳаракатга келтиради. Гавдадаги суяклар шакли ва катта-кичиклиги билан бир-биридан фарқ қилади: улар найсимон, ясси, ғовак ва сесамасимон суякларга бo’линади. Узун суяклар одатда қo’л-оёқларда бo’лади. Уларнинг танаси ва иккита учи фарқланади. Танаси найчага o’хшаш тузилиш ва шаклга эга бo’либ, иккала учи томон кенгайиб боради; найча ичида бo’шлиқ бo’либ, бунда илик ётади. Шунинг учун бундай суяк узун, найсимон суяк деб аталади. Кенгайиб келган иккала учи булутсимон тузилишга эга бo’лса, сиртида o’зига зич тақалиб турадиган суяклар билан бирикиш учун хизмат қилувчи бo’ғим майдончалари бор. Типик найсимон узун суяк сон суягидир. Оғирлик қайси жойга кo’проқ тушадиган бo’лса, o’ша жойда калта суяклар бo’лади (оёқ панжаси, умуртқа поғонасида). Ясси ёки сербар суяклар тана ҳажмини чеклаб туради ва ички органлар сақланиб турадиган жой бo’либ хизмат қилади (чаноқ, калла суяги). Аралаш суякларнинг кo’пчилик қисми калла суяги таркибига киради. Аралаш суяклар қаторига қовурғалар ҳам киради. Суяклар ҳаддан ташқари мустаҳкам бo’лади ва жуда катта қаршиликка бардош беради. Кексаларда суяклар бир мунча мo’рт бo’либ, тахминан 25 ёшларга борганда суякларнинг o’сиши тo’хтайди, чунки шарсимон бошчаси билан танасини орасида эпифизар тоғайи мавжуд, шу тоғай кейинчалик суяк

тo’қимаси билан алмашинади. Скелет суякларининг юзасида дo’мбоқчалар ғадир-будур жойлар мавжуд-мускуллар шу жойларга кириб бирикади. Одамда суякларнинг икки типдаги бирлашмалари бор: узлукли ва узлуксиз. Узлуксиз – синартроз бирлашмалар кам ҳаракатчан суяклар бир- бирида қo’шувчи тo’қима ёки тоғай тo’қимаси билан бирлашади ва турли туман бойламлардан иборатдир. 1. Синдесмозлар ( Syndesmosis ). Суяклар толали бириктирувчи тo’қималар ёрдамида бирлашади. Бириктирувчи тo’қима суяклар орасида кенг парда ёки тутам-тутам бойлам холатида ёки юпқа бириктирувчи тo’қима пардани чок ёрдамида қo’шилади (калла скелетини тепа суяги). Бундай суяклар бир-бирига нисбатан мутлақо ҳаракат қилмайдиган, қo’зғалмайдиган бo’либ бирикади. 2. Синхондроз ( Synchondrosis ). Суяклар o’заро тоғайлар воситасида бирлашади. Бундай бирикмалар суякларга бир-бирига нисбатан арзимас даражада букилиш имконини беради. Қовурғалар билан тo’ш суяги ва умуртқалар таналари орасида ана шундай бирикмалар бор. 3. Синостоз ( Synostosis ). Суяклар оралиғидаги парда суякланиб кетади, оқибатда бир нечта суяк бирлашиб битта яхлит суяк ҳосил бo’лади. Масалан: думғаза суяги. Узлукли (диартрозлар) бирлашмалари бo’ғимлари, суяк бo’ғимларнинг ҳар бир бo’ғимининг 3 асосий элементи бор. 1. Бир-бири билан бo’ғим тузувчи суякларнинг бo’ғим юзалари, бo’ғим тоғайи билан қопланган. 2. Суякларнинг бир-бири билан бo’ғим тузувчи учларини перефириядан бирлаштирувчи бo’ғим халтасини ташқи (фиброз) ва ички (синовиал) қаватлардан иборат. Ташқи қават зичлашмаган қo’шувчи тo’қимадан тузилган. Синовиал қаватдан бo’ғим бo’шлиғига синовиал суяклиги чикиб суякларнинг бир-бирига тегиб турадиган бo’ғим юзаларини мойлаб туради.

3. Бo’ғим халтаси билан бo’ғим тузувчи суякларнинг бo’ғим юзалари o’ртасида ҳосил бo’лган бo’ғим бo’шлиғи ёруғсимон камгакдир, унда кам миқдорда синовиал суюқлиги бор. Бo’ғим ҳосил килувчи учта асосий элементдан ташқари бойламлар, дисклар, менисклар ва синовиал халталари учрайди. Бойламлар шаклланган зич қo’шувчи тo’ғимадан ташкил топган. Улар бo’ғим капсуласидаги фиброз қаватининг қалин тортишидан ҳосил бo’лади. Бo’ғим ичидаги дисклар ва менисклар юпқа гиалин тоғай қавати билан қопланган толали тоғайдан тузилган. Дисклар сидирға пластинкалардан иборат, менисклар эса o’роқ шаклда букилган пластинкаларга o’хшайди. Улар бo’ғим юзалари шаклан бир-бирига тo’ла мос келмайдиган бo’ғимларнинг ҳаракатларида қатнашади. Бo’ғимларнинг шакли цилиндрик, ғалтаксимон, эллипссимон, эгарсимон ва шарсимондир. Бo’ғимларда ҳаракатлар битта, иккита ва учта o’қ атрофида бажарилади. Шунга қараб 1 o’қли, 2 o’қли, 3 ва 4 o’қли бo’ғимлар назарда тутилади (4-расм). 4-Расм. ҳар хил турдаги бo’ғимлар схемалари. 1-Цилиндрсимон. 2-Чиғирсимон. 3-Ясси. 4-Эгарсимон. 5-Тухумсимон. 6-Шарсимон бo’ғим. Бир o’қли бo’ғимларга цилиндрик, ғалтаксимон ва винтсимон бo’ғим киради. Цилиндрик бo’ғим цилиндр шаклидадир. У елка суяги билан тирсак суяги o’ртасидаги бo’ғимдир. Билак суяги билан тирсак суяги орасидаги бo’ғим ҳам цилиндрик ҳисобланади. Ташқарига бурилиш – супинация, ичкарига айланиш – пронация дейилади. ¢алтаксимон ёки чиғирсимон бo’ғим ҳам цилиндрик шаклда тузилиб, у букиш ва ёзиш ҳаракатини бажаради. Уларнинг ҳам битта айланиш o’қи бo’лади, фақат қабариқ юзасида тожи, ботиқ юзасида эса o’шанга мос келадиган новчаси бор, тожи мана шу новчада сирғанади. Бунга қo’л ва оёқ бармоқларининг фалангалари o’ртасидаги бo’ғимлар мисол бo’ла олади. Икки o’қли бo’ғимларнинг иккита айланиш o’қи бор – булар элипссимон ёки тухумсимон ва эгарсимон бo’ғимлардир (5-расм).

5-Расм. Мураккаб бo’ғим (тирсак бo’ғими) 1-Елка суяги. 2-Билак суяги. 3-Тирсак суяги Элипссимон бo’ғимларда бирикадиган юзанинг бири узунасига сал чo’зилган қабариқ шаклда (элипссоид кемаси), иккинчиси эса шунга яраша ботиқ майдончага эга бo’лади. Билак узук буғми ана шундай бo’ғимларга мисол бo’либ хизмат қилиши мумкин; бу бo’ғимда букиш ва ёзиш ҳаракатлари билан тo’ғри бурчак остида икки томонга қилинадиган ҳаракатлар-четлаштириш ва яқинлаштириш ҳаракатлари бo’лиши мумкин. Эгарсимон бo’ғимларда бир-бирига қo’шиладиган юзалар крестга o’хшаб иккита тушган қабариқ юзалар шаклида бo’лади. Иккала юзанинг o’қлари бир-бири билан кесишади, иккита o’қ атрофида ҳаракат қилиш – букиш ва ёзиш, узоқлаштириш ва яқинлаштириш мумкин. Бош бармоқнинг 1 кафт суяги билан катта кo’пбурчакли суяк o’ртасидаги кафт билак узук бo’ғими билан мисол бo’либ хизмат қилиши мумкин. Бундан ташқари иккала бo’ғимда доиравий ҳаракат бo’лиши ҳам мумкин, бунда қo’л панжаси, масалан билак узук бo’ғмида ҳаракат қилар экан бармоқ учлари билан ҳавода доирасимон шакл чизади, шу билан бир вақтда қo’л панжаси билак суягига нисбатан айланмай туради. Бош бармоқ кафт билак узук бo’ғмида ҳам шундай ҳаракат қилиши мумкин, бунда бош бармоқнинг учи айланмасдан ҳавода доирасимон шакл чизади. Уч o’қли бo’ғимлар шарсимон бo’ғимлар ҳаммадан кo’ра ҳаракатчан бo’ғимлардир. Бирикадиган бир суяк юзаси шар кесмаси шаклида бo’лса, иккинчи суякда шунга мос келадиган ботиқ юза бo’лади. Бунга елка бo’ғми мисол бo’либ хизмат қилиши мумкин. Бу бo’ғимда жуда хилма-хил ҳаракатлар, жумладан айланма ҳаракатларни ҳам бажариш мумкин. Ясси бo’ғимларда бир-бири билан бирикадиган суяклар юзаси жуда кам даражада эгилган бo’лади. Шунда бo’ғимларда бир-бири билан бирикадиган суяклар, масалан оёқ панжаси гумбазидаги суяклар бир-бирига нисбатан сал сирғаниши мумкин холос, бу жойда занжирга o’хшаб кетган бир нечта

бo’ғимлардаги суякларнинг бир-бирига нисбатан сирғаниши оёқ панжаси гумбазига зарур даражада эластиклик беради. Иккита суяк бир-бири билан бирикадиган бo’лса, бундай бo’ғим оддий бo’ғим деб аталади, борди-ю бир нечта суяк бирикадиган бo’лса у вақтда бo’ғим мураккаб бo’ғим дейилади.

Похожие

Қушларнинг пластик анатомияси

Турт оёқли хайвонлар ва пластик анатомияси

Чизматасвир фанини ўқитишда услубий курсатмалар

Одам гавдасининг рангтасвирда ишлаш йуллари

Тирик одам боши расмини чизиш