Турт оёқли хайвонлар ва пластик анатомияси - Изобразительное искусство - Рефераты

Турт оёқли хайвонлар ва пластик анатомияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Турт оёқли хайвонлар ва пластик анатомияси Икки қули билан икки оёҳига таяниб турган одамнинг анатомик тузилиши бошқа сут эмизувчи ҳайвонлар- туёқлилар- от, - йирик мушуклар арслон ва итлар тасвири билан солиштиририлса, скелетнинг ухшаш элементларини топиш билан бир қаторда уша элементларнинг жойлашуви ва узаро алоқаси ҳам бир-бирига жуда ухшашлигига ишонч хосил қилиш мумкин. Масалан, ҳайвонларнинг умуртқа поҳонаси ҳам скелетнинг асосий уқи булиб хизмат қилади: У чаноқ, кукрак қафаси ва бошни бирлаштириб туради, бироқ одам умуртқа поҳонасидан фарқ қилиб, чаноқдан ташқарида давом этади ва думни ҳосил қилади; буйин булими эса узунроқ ва букилган булади. Кукрак қафаси одамдагига ухшаб, кукракдан орақага томон сиқилган булмасдан, балки унгдан чапга сиқилгандир (қовурҳа ва умуртқаларнинг сони ҳар ҳил булади). Чаноқ суяклари дунгликларини сақлаб қоладики экстерьерга қараб буни билиб олса булади (отда олдинги ёнбош қиррасига туҳри келадиган кутарилма ёнбош дунги деб аталади), лекин чаноқ буйига чузилган ва унгдан чапга томон сиқилган булади. ҳайвонлар танасининг доимий холати горизонталдир, чунки турта оёҳи ҳам асосий таянч ва харакат функциясини адо этади, лекин йиртқичларда, хусусан, мушукларда олдинги оёқлар одам ва маймунларга ҳос булган чангаллаш хусусиятини ҳам сақлаб қолади. Одамдагидан фарқли равишда купчилик ҳайвонларда умров суяклари булмайди, елка камари мускуллар ёрдамидагина кукрак қафасига бирлашган кураклардан иборат булади. Елка суяги билак суякларига нисбатан калтароқ булиб, у елка буҳими ёрдамида курак билан бирикади, лекин суякнинг узи мускуллар тагида яширинган булади ва елкаси одамдагига уҳшаб танадан ташқарига алоҳида чиқиб турмайди. ҳайвонларда билак суяклари билан тирсак буҳимини ҳосил қиладиган пастки учигина кузга ташланади. Шундай қилиб, ҳайвонларда одамдагидан фарқли улароқ, эркин қул ёки олдинги оёқнинг фақат тирсакдан кейинги қисми куринади. Билак

скелети ҳам иккита суякдан ташкил топган, фақат унинг тузилиши туёқлилар билан йиртқичларда бир-биридан фарқ қилади. Туёқлиларнинг тирсак суяги кичрайган ва билак суяги асос булиб ҳизмат қилади; бу суяклар пронация ҳолатида қузҳалмас булиб бир-бири билан қушилиб кетган-оёқ панжаси орқа томони билан олдинга қараб туради, пронация ва супинация ҳаракатлари мутлақо булмайди, чунки чангаллаш ҳаракатлари йуқ ва суяклар фақат таянич функциясини бажаради. Билак панжа суякларига таяниб, кафт усти бугимини ҳосил қилади. Кафт билак билан туҳри чизиқда ётади ва одамдагидек олдинга қараб ёзила олмайди. Кафт бармоқ фалангаларига таяниб туради.туёқларнинг ҳар-хил турларида таянч булиб хизмат қиладиган бармоқлар сони ҳар-хил: чучқада-туртта, сигирда-иккита, отда-битта. Бармоқ туёққа таяниб туради; шундай қилиб, туёқлилар олдинги оёқларни бармоқларининг учи билан ерга қуяди. Йирик ва катта мушукларда билак чангаллаш функциясини қисман сақлаб қолган ва иккала суяги бир-бирига ҳаракатчанг булади. Олдинги оёҳи пронация ҳолатида ерга қуйилади, бироқ ҳайвон улжасига ташланганида, уни пора-пора қилаётганида ва бошқа вақтларда супинация ва порнация ҳаракатларни бемалол бажаради(йулбарс ёки арслонни, ҳатто мушукни кузатиб курилса, бунга ишонч хосил килиш мумкин ) . Кафт 5 та суякдан тузилган булиб , елка билан битта туҳри чизиқда ётади, бармоқлар (биринчисидан ташкари) олдинга жуда қайрилган булади, биринчи бармоқ эса осилиб туради. Мушуклар панжасини бекитар экан, олдинги фалангаларини юқорига қараб қайириши мумкин. Итларнинг елкаси иккита суякдан иборат, уларда супинация ва пронация ҳаракатлари бор, лекин у камроқ ҳажмда. Оёҳи пронация ҳолатида (деярли барча турт оёқли сут эмизувчиларидагидек) ерга қуйилади, биринчи бармоҳи мушуклардагидек осилиб туради. қолган туртта бармоҳининг биринчи фалангалари юқорига қайрилмайди. Мушуклар ҳам итлар ҳам туртта бармоҳининг кафт суякларнинг бошчаларини ерга қуйиб юради.

Тана юзасида н кураклар анча чикиб туради. Туш суяги ичкарида ётади; унинг иккала томонида эса елка суякларининг мускуллари билан қопланган бошчалари ташкари туртиб чиқиб туради, тирсак ва кафт усти тери остида рельефли булади. Йиртқичларда кафт билан фалангалар туёқлиларга қараганда камроқ реьлефлидир. Барча турт оёқлиларнинг орқа оёқлари чаноқ-сон буҳими ёрдамида чаноқ билан бирикади. Сон суяги деярли бошдан оёқ тана мускуллари остида яширинган булади; сон одамдагига ухшаб танадан ташқарига алоҳида чиқиб турмайди; катта кусти ва соннинг пастки учигина куринади, соннинг пастки болдир суяклари билан тизза буҳими ҳосил қилади. Тизза қопқоҳи ва суяк учлари тери остида билиниб туради. Болдир бурчак остида орқагага қараб боради ва болдир-панжа буҳимида оёқ кафти қушилади (ҳайвонларнинг бу буҳими сакрагич буҳим, кафти эса кафт усти деб аталади ). Туёқлиларда кафт усти тинч ҳолатида тик туради ва тугизларда-туртта, сигирларда-иккита, отларда-битта бармоқ билан қушилади. Туёқлар бармоқларга таяниб туради, шундай килиб туёқлиларнинг орқа оёқлари ҳам бармоқларининг учлари билан ерга босади. Туёқлиларда сакрагич ва товон думбоҳи жуда юқори жойлашган булса, йиртқичларда бирмунча пастроқ жойлашгандир. Йиртқичлар ёзилган бармоқлари ва кафт суякларининг бошчалари билан ерга оёқ босади. Йиртқичларда кафт суяклари туртта, бармоқлар ҳам туртта булади. Одам, маймун, айиқ бутун оёқ панжасини ерга қуйиб юради. Скелетнинг орқа томонида чаноқ суяклари-ёнбош суяги, куймич думбоқлари; сонда катта куст дунглари тизза қопқоҳи, болдирда эса дунглар ва икала тупиқ туртиб чиқиб туради. Оёқ панжасида товон думбоҳи яккол кузга ташланади. Сут эмизувчиларнинг буҳимларида буладиган ҳаракатлари одамда буладиган ҳаракатлари бир ҳил. Курак кукрак қафаси буйлаб сирҳаниб боради, олдинги оёқ танани кутариб, таянганида асосий юкни курак кутари. Мана шундай ҳолларда кураклар оёқ юзаси устида галма-гал кутарилиб, паст тушиб

туради, тана эса куракка таяниб, осилиб туради, йирик мушукларда бу айниқса сезилади. Елка буҳимида орқага ва олдинга қараб қилинадиган ҳаракатларига келганда шуни айтиш керакки, бу катта куламли булади ва тана рельефига, ҳусусан олдинга томон букиш ҳаракатида катта таъсир курсатади. Айни вақтда елка суяги олдинга ташланиб, тирсак буҳимини олдинги оёқининг пастки учи билан биргаликда олдинги томонга утказади, елка суяги тана мускуллари билан ҳам қопланган булгани учун кукракнинг олдинги ярими купроқ қавариқ булиб қолади, бу-олдинга елка томонидан танани узайтиради. ҳаракат тез югуриш вақтида бажарилади ва куракнинг олдинга сурилиши билан янада кучаяди- бу кукрак рельефини янада катталаштиради. Елка ва курак орқага ташланганида тескари тартибдаги тегишли узгаришлар булади.Тирсак буҳими билан оёқнинг пастки қисми орқага утади ва кукрак юзаси текисланиб колади. Тирсак буҳимига деярли ҳудди одамдагидек букиш ва ёзиш ҳаракатлари мавжуд. ҳайвон турган пайтда тирсак буҳими ёзилган, елкаси тик булади, елка билан билак одамдагидек туҳри чизиқ ҳосил қилмасдан, балки утмас бурчак ҳосил қилади. Юқорида айтиб утилганидек, олдинги оёқ пронация ҳолатида ерга қуйилади, бироқ купгина ҳайвонларда билак суяклари ҳаракатчан булганлиги туфайли ҳам супинация, ҳам пронация ҳаракатлари булади. Йирик ва майда мушуклар (йулбарс, арслон, қоплон ва бошқалар), айиқ, қуёнлар, олмаҳонлар, купгина кемирувчилар ана шундай ҳаракат қилиш имкониятига эга, аммо туёқлиларда бундай лаёқат йуқ. Кафт усти буҳинида асосан (ҳусусан туёқлиларда) букиш ва ёзиш ҳаракатлари булади, шу билан бирга кафт билан битта туҳри чизиқ ҳосил қилган пайтда ёзиш ҳаракати туҳтайди. Туёқларда букиш айниқса пассив равишда букиш ҳаракати (ҳайвон ётиб дам олаётган пайтда) панжа билан билак юзалари бир-бирига тақалганида туҳтаб қолади; йиртқичларда букиш ҳаракатининг кулами одатда одамдаги шу ҳаракат куламига туҳри келади.

Бармоқлар ҳам букиш ва ёзиш ҳаракатларни қилиб туради, йиртқичлар билан баъзи кемирувчиларнинг бармоқлари эса ён томонга ҳам ҳаракат қила олади (мушук панжаларини ёзганида). Мана шу ҳаракатларини келтириб чиқарадиган мускул группалари ҳам ҳудди одамдаги каби жойлашган. Курак кукрак қафаси билан бирлашган ва одамда қандай мускуллар иштирокида ҳаракатланадиган булса, хайвонларда хам ҳудди шундай мускуллар ёрдамида ҳаракат қилинади (тишсимон, трапеция, ромбсимон мускуллар ёрдамида). Елка кураги худди одамдагига ухшаб мускуллар бириккан (детьалсимон мускул бу ҳайвонларда узоқлаштириш функциясини йуқотган). Шу мускулларнинг юзасида ётадиган бир қисми оёқни елка буҳимида букади ва шу йул билан елкани, демак оёқни ҳам орқага ташлайди; бу мускуллар таранглашганида орқа томондан терсак буҳимини букувчи мускуллар билан кескин чегараланиб туради. Бундан ташқари,орқанинг сербар мускули ҳам оёқни елка буҳимида букади ва елкани курак билан бирга орқага ташлайди. Елка буҳимида ёзиш ҳаракатини, яъни елка билан оёқни олдинга узатиш ҳаракатини мускулларнинг куаракдан елкага томон борадиган бошқа қисми бажаради, бу мускуллар рельеф ҳосил қилмайди. Отларда одамдаги туш-умров-сурҳичсимон мускулга ухшаб кетадиган елка бош мускули бор. Тирсак буҳимини ёзадиган мускуллар (уч бошли мускул ва бошқалар) орқа томонда жойлашган ва жуда кучли булади чунки таянч функциясини бажаради. Б укувчи мускуллар олдинги товонда ётади ва нозикроқ булади чунки ка м иш бажаради. Булар елка суяги ва билакни танага қараб тортадиган (яқиндаштирадиган) мускуллар билан деярли бошдан оёқ қопланган; бу мускуллар (ката кукрак мускули ва бошқалар) олдинда жойлашган булиб кукракнинг олдинги юзасида елка суягини олдинги томондан коплаб турадига иккита катта думбоқ ҳосил қилади(буларнинг уртасида чуқурча юзага келади, шу чуқурчанинг ичкарисида туш суяги киради). ҳайвон чопаётган пайтда мана шу думбоқлар курак ва елка суяги билан биргаликда галма-гал олдинга кириб-чиқиб туради.

Иккита мускул группаси-уч бошли мускул билан тирсак буҳимини букувчи мускуллар группаси уртасидан юзага билакнинг асосий мускули группаси- панжани ёзувчи мускули чиқиб келади. У пластик жиҳатдан боҳланиш учун муҳим булган жуда ҳарактерли ва рельефли жойдир. Яқинлаштирувчи ва тирсак буҳимини букувчи мускуллар панжани ёзувчи ва букувчи мускуллар орасидаги камгакда суякларда биракади. Панжани букувчи мускуллар, ҳудди одамдаги каби билакнинг орқа юзасида ёзувчи мускуллар олдинги юзасида ётади. Панжани ёзувчи мускуллар тирсак буҳимини букишда ҳам иштирок этади. Йирик мушукларнинг(арслон йулбарснинг) билаги умуман шакли жиҳатдан ҳам одам билагига ҳайрон қоларли даражада ухшашдир. Чанқ-сон буҳимини букиш ва ёзиш ҳамда доим танага тортиб туриш ҳаракатлари булиб туради, чунки узоқлаштириш ҳаракатлари деярли йуқолиб кетган(ҳудди елка каби). Сон тана мускуллари билан қопланиб турганлиги учун сонниг букилиши тананинг орқасидаги мускуллар массасини узига эргаштириб олдинга утказади (тизза буҳими ва оёқ билан бирга) ва шу билан тегишли думба ҳамда чаноқ яримининг рельефини узгартириб қуяди. ҳудди шунингдек сонни ёзиш тескари ҳаракатни келтириб чиқаради. Тизза ва болдир-панжа буҳимларида, ҳудди одамдагидек, букиш ва ёзиш ҳаракатлари булиб туради (туёқли ҳайвонларнинг) тизза буҳимида тиззани букиш ҳаракати булмайди, мушуклар ва одам тиззасини букиб турганида уларда шундай ҳаракат булиши мумкин. Ҳайвон тинч ҳолатда турганида сони олдинга йуналган булиб, болдир билан очиқ томони орқага қараган бурчак ҳосил қилади (одам шундай ҳолатда турганида сони билан болдир туҳри чизиқ ҳосил қилади). Болдир- панжа (сакрагич) буҳимида оёқ панжаси деярли тик пастга йуналган булади ва туёқлиларда узининг фақат пастги қисми билан пастга ерга босади; одам, айиқ, маймун эса бутун оёқ панжаси билан ега босади. Одамдан фарқ қилиб, йиртқичлар билан туёқлиларда оёқ панжаси анча кенг ҳаракат қилиши, яъни тиззага купроқ яқинлашиши, ҳусусан, ҳайвон ётиб дам олаётган пайтда ҳатто

унга тегиб туриши ҳам мумкин.Йиртқичлар оёқ бармоқларининг кафт юзаси ва кафт суякларининг бошчалари билан ерга босади. Оёқ мускулатураси оёқларнинг асосий таянч функцияларига яраша жойлашади ва худди одамдаги каби ёзувчи мускуллар асосий группалар булиб ҳисобланади. Думба мускуллари группаси гавдани тик ҳолатда тутиб туриш функциясини (одам учун характерли булган функцияни) деярли бажармайди-ҳайвон орқа оёқларида турган пайтдагина мускуллар букишни бажаради. ҳайвонларда думба мускуллари асосан чаноқ-сон буҳимини ёзиш функцясини бажарадики, бу олдинга ҳаракатланиш учун катта аҳамитга эга (оҳир юк тортадиган отларда айниқса муҳим). Орқа мускулларнинг соннинг орқадаги мускуллари (яримпайсимон, яримпардасимон икки бошли мускуллар) ва болдирининг орқадаги мускуллари (уч бошли мускул) ни ҳам уз ичида оладиган бошқа ҳамма группаси отларда товон думбоҳига бирикадиган умумий ахилл пайига айланади ва чаноқ-сон буҳимини ёзиш ҳамда болдир-панжа (сакрагич) буҳимини орқага қайириш ҳаракатларини бажаради. Йиртқичларда у мускулларнинг бошланиш ва бирикиш жойи ҳар- хил булади-ю, лекин улар ҳам худди шу ишни бажаради. Бунда тиззи буҳими бир йула ёзилаётган булса бутун орқа оёқга таянади. Тизза буҳими сон суягининг олдида жойлашган турт бошли мускул ёзади. Турт бошли мускулнинг олдида ва ундан узоқроқда қориннинг ён девори билан кескин чегараланган ҳолда чаноқ-сон буҳимини букувчи ва шу билан сон ҳамда бутун оёқни олдинга утказувчи мускуллар ётади. Болдирнинг олдинги юзасида оёқ панжаси ва бармоқларни орқага букадиган мускуллар жойлашгандир; орқа томонда суяклар ахилл пайи уртасида оёқ панжаси ва бармоқларни орқага букадиган мускуллар ётади. ҳайвонга орқа томонидан қараладиган булса, оёқнинг ички томонида чаноқ билан сон уртасида яқинлаштирувчи мускуллар группасини куриш мумкин. Чаноқ-сон ва болдир одамнинг сербар сон фасциясига ухшаб кетадиган фасциялар билан қопланган. Булар мускулларни суякларга яқин қилиб ушлаб

туради ва мускуллар тарнглашганида баъзи жойларда кундаланг ботиқлар ҳосил қилади. Тана мускуллари умуман одам мускулларига ухшашдир. Буйин мускулларининг олдинга ва юқорига чузилган буйинни туртиб турадиган орқа группаси жуда йуҳон булади. Буйининг олдинги томонида буйинтуруқ чуқурчаси уртасидаги урта чизиқ буйлаб кекирдак юқорига чузилиб боради, унинг икки ён томонидан одамдаги туш-умров-сурҳичсимон мускулга ухшаш мускуллар утади; булар отларда айниқса рельефли булади. Одамнинг туш-умров-сурҳичсимон мускулига мос келадиган мускул отларда иккита мускулдан; туш-бош мускули билан елка-бош мускулидан ташкил топган (умров булмаганлиги учун мускул елкага бирикади). Юқорида буйиннинг олдинги томонидаги пастки жаҳ томонида унг ва чап мускуллар орасида нафас найи жойлашган (худи одамдагидек). Е лка- бош мускули пастда ички томондан кукрак мускули билан чегараланади; у елкани ёзади, яъни елкани ва оёқни олдинга узатади . Олдинги оёқлар қимирламай турадиган булса, бу мускуллар олдинга букади; от оҳир юкни тортиб кутараётган ёки бошқа бир тусиқни енгаётган пайтда олдинги оёқлари билан маҳкам таяниб, гуё тиришиб-тирмашиб турганида қиладиган характерли ҳаракати ана шунақа булади. Ҳайвонларнинг калла суягида ҳам ҳудди одамдагига ухшган элементлар бор (фақат одамда калла суягининг мия қисми каттароқ булса , ҳайвонларда юз қисми каттароқдир). И кки томонлама симметрия яққол билини б туради, юқори пастки жаҳлар мавжуд. Ёноқлар, ёноқ равоқлари, куз косалари, пешана суяклари бор (фил, итлар ва йирик мушукларда қош усти равоқлари ҳам булади ). Калла суяги расмини контруктив тузиш ва тасвирлаш қонунлари одамга тегишли қонунлар билан бир хил: ёноқнинг урта чизиҳи, пастки жаҳ ва бошқаларни белгилаб олиб, калла суягининг тасвирини симметрик шакл тариқасида тузиб бориш керак. Ҳайвон тасвири тузилар экан, ишни кукрак қафасининг катта хажмларини елка камари, қорин ва чаноқ билан боҳлашдан бошлаб, оёқлар, буйин билан бош ва бошқаларнинг қулай келганини(ҳайвон маълум бир

позада турмайдиган булгани учун) хажмли қилиб қушиб боринг, тананинг икки томонлама симметрик эканлигини эсда тутиб, албатта урта чизиқни белгилаб олиб тасвирланади. Тана ёки бошдаги симметрик элементлар чизилар экан, буларни дарҳол бир-бирига боҳлаб қушиб қуйиш керак. Скелетнинг танада кандай ётишини ва оёқларда қандай жойлашган булишини эсда тутиш бу скелет расмини тузиш ва тасвирлашнинг асосидир. Тасвирнинг жонли чиқиши асосан суяк ва тукималарнинг бир бирига боҳланишини туҳри белгилаб олишга боҳлиқдир. Исталган турт оёқли ҳайвон скелетини олдиндан ва орқадан бир оз кийинрок ракурс ҳолида натурадан караб тузиб куринг. Расмни чизиб борар экансиз одам скелетига солиштириб куринг ва одам билан ҳайвоннинг тузилишида қайси жихатлар бир-бирига ухшашлиги туҳрисида уйлаб куринг. Қандай булмасин бирор ҳайвонни кузатиб унинг скелети қай тариқа жойлашганини ҳаёлан тасаввур қилинг. Уддаласангиз уни турли томондан турли ракурсларда чизикли конструктив суратларни чизиб куринг. ҳайвонларни урганишда тулумлардан фойдаланишдан воз кечинг. Тулумлар купинча скелет тузилишини унча ҳисобга олмасдан туриб ясалади, шунинг натижасида шакл узгариб қолиши мумкин. Сувда ва қуруқда яшовчи (бақа) ва судралиб юрувчилар (калтакесак) да ҳам худди сут эмизувчилардагидек скелет элементлари бор. Фарқи шундаки, бу ҳайвонлар тинч ҳолатда турганида қорни ерга қадалиб туради, танасининг тузилиши (чаноҳи, умуртқа поҳонаси ва кукрак қафасининг нисбати) сут эмизувчилардагидек унча рельефли эмас, калтакесакнинг думи узунрақ ва бакватроқ булади, бақада эса дум булмайди, бақанинг олдинги оёқларида туртта ва орқа оёқларида бешта бармоҳи бор. Бундан ташқари елкалари билан сонлари ён томонига чиқиб туради, танаси алоҳида шаклга эга, буҳимлари эса шундай тузилганки, ҳаракатланишдан ташқари гавдани осонгина ерга қуйиб ва ердан кутариб олиши мумкин.

Адабиётлар: 1. I.A.Karimov. O’zbеkiston XXI asrga intilmoqda T. «O’zbеkiston», 1999. 2. N.Abdulla е v San'at tarixi II-jild I-kitob «San'at», Toshk е nt, 2001. 3. Е .Barchai. Anotomiya . Budap е sht, 1975. 4. B . Boym е tov Haykaltaroshlik va plastik anotomiya . « Tasviriy san ' at va muxandislik grafikasi » bakalavriat yуnalishi уquv dasturi . 5. B . Boym е tov « Plastik anotomiya » O ’ quv qуllanma Toshk е nt , 2005. 6. L . M . Pisar е vskiy . L е pka Golovi ` ch е lov е ka . M .1968. 7. A . Е . T е r е nt е v . Izobroj е ni е jivotno ` x i ptits sr е dstvami risunka i jivopisi . M.1980. 8. G.M Pavlov, V.N.Pavlova «Plastik anotomiya» M. 1967. 9. V.P.Sh е vch е nko «Odam anotomiyasi va rasm». T., A.Qodiriy Nomidagi Xalq m е 'rosi nashriyoti 1996. 10. N.K.Axm е dov. «Odam anotomiyasi» Atlas. Ibn-Sino.T. I-jild. 1996. II-jild 1998. 11. M.I. Rabinovich «Odam, tуrt oyoqli hayvonlar va parrandalarning plastik anotomiyasi» T.O’qituvchi, 1971. 12. М . Ц . Рабинович . " Одам т у рт оёқли ҳ айвонлар ва паррандаларнинг пластик анатомияси ва уларни расмда қ у ллаш ". Тошкент. O’қитувчи, 1971 13. Г.М.Павлов, В.Н.Павлова. "Пластик анатомия". Москва. 1967 й. (русча). 14. В.П.Шевченко. "Одам анатомия ва расм". А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. 1996 й. 15. М,Ф.Иваницкий "Пластик анатомияси туплами". Москва. 1955 й (русча). 16. Г.Гицеску. "Пластик анатомия". Москва. 1963 й. (русча). 17. Н.К.Аҳмедов. "Атлас одам анатомияси". Ибн-Сино номидаги тиббиёт нашриёти. Тошкент. 1996 й. 1-жилд. 1998 й. 2-жилд.

Похожие

Пластик анатомия. Oдамнинг пластик анатомияси

Қушларнинг пластик анатомияси

Чизматасвир фанини ўқитишда услубий курсатмалар

Одам гавдасининг рангтасвирда ишлаш йуллари

Ганч уймакорлигида ишлатиладиган накш элементларини чизиш