Гавда скелети - Изобразительное искусство - Рефераты

Гавда скелети

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

251 KB

Гавда скелети Режа: 1. Гавда суяклари, буғимлари, бирлашмалари, ҳаракатлари ва уларнинг пластикаси . 2. Кукрак қафасининг бирлашмалари 3. Ч аноқ камари ва эркин оёқ суяклари уамда уларнинг пластикаси 4. Оёқ булимларининг харакатлари 5. Е лка камари ва эркин қул суяклари, уларнинг пластикаси 6. Б ош скелети ва унинг пластикаси 7. Бош суягининг юз қисми

Гавда суяклари, буғимлари, бирлашмалари, ҳаракатлари ва уларнинг пластикаси . Гавда скелетига умуртқалар, ун икки жуфт қовурға ва туш суяги киради. Улар ғовак суяклардир. Умуртқалардан умуртқа поғонаси ҳосил булиб, бутун гавданинг уқи ҳисобланади. Унга қовурғалар, чаноқ суяклари ва калла суяги бирикиб туради. Умуртқа поғонаси 33–34 та умуртқа суякларидан иборат (6- расм). Умуртқа поғонаси буйин, кукрак, бел, думғаза ва дум булимларига булинади. Умуртқа поғонасининг узунлиги уртача 69–75 см, ёки тана узунлигини 40% ни, буйин 13 см, кукрак 30 см, бел 18 см, думғаза ва дум 12 см ташкил қилади. Кекса одамларда 5–7 см қисқаради, ётганда умуртқа поғонаси 2 см ортади. Умуртқа танасининг юқорисида ва пастида ғадур-будир майдончалар бор, булар айрим умуртқаларнинг таналарини умуртқалараро тоғайлар ёрдамида эластик, мустаҳкам қилиб бирлаштиради. Умуртқа танасининг ён юзалари салгина ботиқ, унинг орқа томонида равоғи бор, у умуртқа танасининг орқа юзаси билан бирга умуртқа тешигини ҳосил қилади. Умуртқа равоғининг оёқлари ва уймалари бор. Шунингдек, умуртқа равоғининг 7 та усиғи бор. Булар юқори буғим, пастки буғим ва кундаланг буғим усиқларидир. Умуртқаларнинг тузилиши умуман олганда бир хил, аммо гавданинг турли жойларидаги умуртқалар бажарадиган функционал юкларига қараб фарқланадилар. Буйин соҳасида умуртқа поғонаси буйин ҳаракатлари ва бош ҳаракатлари билан боғланган, кукрак қисмида умуртқа поғонаси қовурғалар билан бириккан булиб, улар билан биргаликда кукрак қафасини ҳосил қилади; бел булимида умуртқа поғонаси катта юкни узига олади ва кукрак булимидагидан кура купроқ ҳаракатчан булади. Думғаза соҳасида умуртқа поғонаси чаноқ ҳосил қилишда иштирок этади ва одам юқори қисмининг бутун оғирлигини узига олади; дум олдинга қараб эгилган ва кичик чаноқ органлари деб аталмиш ички органлар билан боғланган булади. Пастки томон юк ортиб бориши муносабати билан пастки

томонда айрим умуртқалар бирмунча каттароқ булиб боради; энг майда умуртқалар буйин умуртқаларидир. Кукрак умуртқалари пастга томон катталашиб боради. Бел умуртқалари эса энг йирик ҳисобланади. Буйин умуртқаси 7 та булиб, юқоридаги 2 тасидан ташқари ҳаммаси ясси умуртқа, танаси кичкина, умуртқа равоғи учбурчак шаклида ва умуртқа тешигини чегаралаб туради. Умуртқа равоғидан юқорига ва пастга қараб, буғим усиқлари чиқади ва орқа томонга уткир қиррали усиқ кетади. Кундаланг усиғи 2 та усиқдан иборат. Кундаланг тешик бу усиқларни бир-биридан ажратиб туради, унинг олдинги томонида қовурға усиғи бор. Кундаланг усиқда тешик борлиги барча буйин умуртқаларнинг характерли белгисидир. Унинг юқори юзасидан чуқур эгат утади. Бунда орқа мия асаби ётади ва унинг олдинги ва орқадаги думбоқлари мавжуд. 6 буйин умуртқаси кундаланг усиғидан олдинги думбоқчаси бошқа буйин умуртқалардан купроқ усган уша думбоқчада уйқу артерияси утади. Биринчи умуртқанинг уткир қиррали усиғи йуқ. 2–6-сида эса улар айрили учли, 7-усиғи эса узун учи йуғонлашган булиб, уни тери остидан пайпаслаб топиш мумкин. Биринчи буйин умуртқаси (Атлант) калла суягига бириккан, унинг танаси ва уткир қиррали усиғи йуқ. У олдинги ва орқа равоқларидан тузилган суяк халқадир. Унинг равоқларида ён массалари ва юқори буғим юзалари чуқурчалари бор. Пастки буғим юзалари ясси булиб, 2-буйин умуртқаси (эпистрофей) билан буғим тузади. Атлантнинг умуртқа тешиги бошқалардан каттадир. Олдинги томонидаги кичикроқ қисмида эса буйин умуртқасининг тишчаси туради. 2- буйин умуртқаси уқ умуртқа дейилади, унда кичкина усиқ бор. У атлант билан биргаликда калла ҳам вертикал уқ теварагида айланади. Кукрак умуртқалари 12 та булиб, танаси ва юқори қисми, пастки буғим усиқлари уткир қиррали, кундаланг усиқларга эса унинг таналарининг орқа ён юзаларида ва кундаланг усиқларнинг учида кичкина қовурға чуқурчаларини буғим юзалари бор. Улар 1, 11–12-умуртқалардир. Бошқаларида эса танасида юқори ва паст томонларида иккитадан ярим

чуқурчалари бор. 11–12 кукрак умуртқаларида биттадан, юқоридаги умуртқа суякларида эса иккитадан умуртқа чуқурчалари мавжуд (6-расм). расм. (давоми). Умуртқа (кукрак умуртқаси)нинг тузилиши. Б- Юқоридан куриниши. В-Чап томондан куриниши 1-умуртқа танаси. 2-умуртқааро тешиги. 3-кундаланг усимтаси. 4- умуртқа равоғи. 5-қиррали усимтаси. 6-буғим усимтаси. 7-қовурға билан бирикиш майдончаси Бел умуртқалари 5 та булиб уткир қиррали усиқ, буғим усиқлари ва кундаланг усиқлари тараққий этган. Бел умуртқаларининг кундаланг усиқлари эволюция даврида қовурғаларга айланиб кетган, рудиментларни куриш мумкин. Думғаза умуртқалари 5 та булиб, катта одамларда улар қушилиб, битта ягона думғаза суягини ташкил этади. Думғазанинг чаноққа қараган ботиқ юзасида 4 та кундаланг чизиғи бор. У чизиқлар қушилиб кетган умуртқа таналарининг чегараларидир. Думғазанинг дорзал юзасида тикка йуналган уткир бел қиррали усиқлар куринади. Думғазанинг урта ва ён қирралари булиб, унинг думғаза канали ва думғаза тешиги мавжуд. Думғазанинг асосида 2 та юқори буғим усиғи булиб, у бел умуртқасининг усиқлари билан бирлашади. Думғаза суяги аёлларда кенг ва калта ҳамда сал букилганлиги билан ажралиб туради. Думғаза суягининг шохлари 2 та, у дум суяги билан бирлашади. Дум суяги 4–5 та умуртқадан иборат булиб, вояга етган одамда қушилган битта суякдир. Дум суягининг асоси ва пастга қараган учи бордир. Биринчи дум умуртқасининг кундаланг ва юқори усиқлари бор. Улар узгариб шохларга айланган, яъни дум суягининг мугузсимон тузилмаларидир. Умуртқанинг букилмалари қабариқ томони букилмасига лордоз, қабариқ букилмасига – кифоз дейилади. 2 та лордоз (буйин ва бел булимида) ва 2 та кифоз (кукрак ва думғаза булимида) булади. Ён томонга букилиш – сколиоз, кари одамларда кукрак кифози зураяди. Букри булиш – гибус дейилади. Умуртқа поғонаси одам танасини вертикал ҳолатда ушлайди. У танада

каллани 90 0 ҳаракатлантириши мумкин. Буйин умуртқалари эса каллани ва буйинни 65–80 0 айлантиради. Кукрак қафаси суяк тоғайларидан иборат ҳаракатчан тузилма булиб, упка, юрак ва баъзи бошқа ички аъзоларни узида сақлайдиган жой хизматини бажаради. Кукрак қафасининг юқори қисмида олдинги, орқа ва ён томонларида елка қамари скелети ва мускулатураси жойлашган булиб, булар кукрак қафаси ва умуртқа поғонасига бириккан. Елка қамарининг скелети билан мускулатураси мустақил ҳолда ҳаракат килувчи системадир, кукрак қафаси унга таянч хизматини утайди (расм). Расм. Кукрак қафаси. А-Орқадан, Б-Олдиндан куриниши 1-Қовурғалар. 2-Курак. 3-Умуртқа поғонаси. 4-Қорни усти бурчаги. 5- умров. 6-Буйинтуруқ чуқурчаси. 7-Туш суягининг дастаси. 8-Туш суягининг танаси. 9-Ханжарсимон усимтаси. 10-Куракнинг тумшуқсимон усимтаси Қовурғалар 12 жуфт ясси суякдан иборат булиб, улар симметрик жойлашгандир. Улар юқоридан пастга қараб саналади. Унинг суяк ҳамда тоғай қисми бор. қовурғанинг суяк қисми узунроқдир. Орқа томонда жойлашади, олдинги қисмига тоғай қушилади. Қовурғаларнинг орқадаги учлари кукрак умуртқаларига бирлашади. Юқоридаги 7-қовурғанинг тоғай учлари туш суягига бирлашади ва чин қовурғаларни ҳосил қилади. 8-қовурғадан бошлаб, туш суягига бирлашмайди, уни ёлғон қовурғалар дейилади. 8-, 9-, 10-қовурғаларнинг тоғайлари учлари юқоридаги қовурғаларнинг тоғай қисмларига уланади. 11- 12-қовурғалар қориннинг орқа девори мускуллари бағрида ётади. Қовурға суяги узун қайрилган булиб, унда бошчаси, буйин ва танаси мавжуд. Қовурғанинг бошчаси – орқа учида булиб, буғим юзаси бор. Бошчасининг қирраси буғим юзасини икки қисмга ажратади (1-, 2-, 11- ва 12-қовурғалар қирраси йуқ). Қовурға бошчасининг олдинги томонида торайган қисми – унга қовурға буйни дейилади. У кейин ясси суякка айланади. Яъни унга қовурға танаси дейилади. Танасининг олдинги қисми қовурғанинг туш суяги томонидаги учи

дейилади. 1–10-қовурғалар буйни билан танасининг орасидан орқага қараб, қовурға думбоқчаси туртиб туради. Қовурға танасининг ички ва ташқи юзалари, юқори ва пастки чеккалари бор. Қовурғанинг пастки чеккаси буйлаб ички юзасидан қовурға эгати утади, бу қон томирлари ва нервнинг изидир. Қовурғалар шакли ва катталиги билан фарқ қилади. Биринчи қовурғанинг юқори юзасида нарвон мускул думбоқчаси бор, унга олдинги нарвон мускули ёпишади. Кукрак қафасининг юқори қисми бушлиғи 10 см, пастки қисми 20 см, 8-қовурға сатҳида кукрак айланаси 80 см. Эркакларда буйин узунлигининг тенг ярмига кукрак айланаси туғри келиши керак. Туш суяги кукрак қафасининг олдинги деворидаги ясси суякдир. У уч қисмдан иборат. Дастаси, танаси, ҳанжарсимон усиғи, олдинги ва орқадаги юзалари бор. Туш суяги дастасининг буйинтуруқ уймаси мавжуд. Туш суягининг ён юзаларида 7 жуфт уовурға тоғайи туш суягига бирлаштиради. Туш суяги 15–20 0 бурчак асосида қийшиқ жойлашади. Аёлларда туш суяги 2 см кичик булади. Кукрак қафасининг бирлашмалари Қовурғаларнинг бошчаси умуртқаларнинг таналари билан, иккинчидан қовурғаларнинг думбоқчалари эса умуртқаларнинг кундаланг усиқлари билан буғим тузади. Бу буғимлар бойламлар билан маҳкамланади. Биринчи қовурға туш суяги билан узлуксиз бирлашма ҳосил қилади. Қолган 6 та қовурға туш суяги билан буғим тузиб бирлашади ва бойламлар билан маҳкамланади. Танадаги туш суягининг дастаси умров суяги билан пластикада рассомлар ва ҳайкалтарошлар учун аҳамияти катта. Кукрак қафасининг модели тирик организмда кучли нафас олганда куринади, унда 1-қовурға суяги куринмайди. Чунки у умров суяги остида жойлашган. Қолган қовурға суяклари маълум йуналишда куринади. Кукрак қафасининг юқори қисмида нафас йули, кекирдак, ҳиқилдоқ, қизилунгач пастки қисмида эса қорин

бушлиғи жойлашган. Кукрак қафаси симметрик бир бутундир. У олдинги ва орқа қисмларига, ҳамда унг ва чап қисмларда оғирликлари бир хилда тақсимланган. Туш суяги билан умуртқа поғонаси орқали олдиндан орқага утувчи урта текислик кукрак қафасини тенг икки нимтага булиб, урта чизиқларни ҳосил қилади: урта чизиқ олдинги туш суяги орқали утса, орқа томонда умуртқа поғонаси орқали утади. Модель тузишда аввал кукрак қафасини ана шу умумлаштирилган шаклларга туғри келадиган қилиб ишлаб олиш уринлидир. Урта чизиқни белгилаб олиш ва мулжалдаги нуқтага мувофиқ, унинг иккала томонига тегишли массивларни ҳажмга келтириб ишлаш керак. Маълумки, махсус гуруҳ мускуллар кукрак қафасини кенгайтиради ва торайтиради. Рассомлар инсонни чуқур нафас олдириб, сунгра секинлик билан чиқариши орқали кукрак қафаси чегарасини белгилаб оладилар. Турли ҳолатларда, ҳар хил ҳаракат қилиш вақтида, тананинг юқори елка ва кукрак қисмини ростлаш, рассомларнинг шакллар яратиш санъатига катта таъсир этади. Умуртқа поғонасидаги суяклар бир-бири билан бойламлар, пайлар, диск, тоғайлар билан бирлашади. Рассом ёки ҳайкалтарош одам гавдасини орқа томонидан яланғоч моделини яратишда умуртқа поғонасининг букмаларига ва қирра усиқларига эътибор бериши лозим. Бундан ташқари 7 буйин, 3, 7 кукрак, 4 бел, 1, 2 думғаза умуртқа суякларини усиқлари ва ёнбош суягини қирра усиғига қаралади. Кукрак қафасининг шакли ва ҳажми ҳар бир инсонда узига хослиги билан фарқланади. Аёлларда кукрак қафаси тор ва калта. Чақалоқларда эса турт бурчакли пирамида шаклда ёки баъзи ҳолларда япалоқ ҳолатда учрайди.

ЧАНОҚ КАМАРИ ВА ЭРКИН ОЁҚ СУЯКЛАРИ УАМДА УЛАРНИНГ ПЛАСТИКАСИ Оёқ скелетига чаноқ қамарининг суяклари ва эркин оёқ суяклари (сон, болдир ва панжа суяклари) киради. Чаноқ суяги 1 жуфт булиб, ҳар бири 3 та суякни бирлашишидан иборат: (ёнбош, қуймич ва қов суяги). Бу суяклар 16– 18 ёшда чаноқ суяги булиб қушилади. Қуймич косаси – чаноқ суягининг ташқи чуқурчасига ухшаб туради. Унинг пастки қисмида қуймич уймаси бор. Қуймич косасидан юқори томонга кенг ясси – ёнбош суяги қирраларидир. Қирра буйлаб, 3 та ғадир- будир чизиқ бор. Уларга мускуллар ёпишади. Ёнбош суякнинг олдинги ва орқа усиқлари булиб, улар устки ва пастки усиқларидан иборат. Шунингдек, катта қуймич усиғи ва уймаси мавжуд. Ёнбош суягининг чуқурчаси, қуймич косасидан пастроқда суяк ҳалка билан чегараланган беркитувчи тешик куринади. Ана шу ҳалканинг олдинги қисми қов суягидир. Орқадаги қисми қуймич суягидан ҳосил булади. Қуймич суяги соҳасидаги қуймич усиғи билан қуймич думбоғи бор, уларнинг орасида қуймич уймаси бор. Ёнбош суягининг орқа томонидаги ички ён юзасида думғазанинг ён юзаси билан бирикиши учун буғим майдончаси булиб уша жойда думғаза ёнбош буғими юзага келади. Ёнбош суягининг орқа пастки томонидаги қуймич думбоғи мускуллар ва ёғтуқимаси билан копланган унг ва чап қуймич думбоқлари одам утирганида таянч жойи булиб хизмат қилади. Чаноқ суякларнинг бир-бирига қов бирикмаси, думғаза эса думғаза ёнбош буғими, шунингдек бойламлар бирлаштиради. Думғаза ёнбош буғими – думғаза ва ёнбош суякларнинг қулоқсимон юзаларидан ҳосил булади. Қов бирикмаси. Қов суякларнинг қов юзаларидан ҳосил булган қабариқ бу тоғай юзаларни бир-бирига маҳкам бирлаштиради. Шунингдек, қов бирикмасини бойламлар мустаҳкамлаб туради. Бутун чаноқ. Иккита чаноқ суяги, думғаза ва дум суякларининг қушилишидан ҳалқа суяк ҳосил булади. Чаноқ 2 га: катта чаноқ ва кичик

чаноқ бушлиғига булинади. Каттаси ёнбош суягининг қанотлари билан чегараланади. Кичик чаноқ бушлиғининг 4 та девори бор. Олдинги девори – қов бирикмасида ва қов суякларнинг бу бирикмага тақалиб турадиган қисмлардан ташкил топади. Орқа девори думғаза дум ва дум суякларидан ҳосил булган, кам ҳаракатчан пишиқ бойламлар билан уралган. Умуртқа поғонаси юқоридаги барча оғирликларни кутариш билан бирга чаноқ ва тос суякларига ёндошади. Ён деворлари чаноқ суяклари қуймич косалари соҳасидаги қисмларига мос келади. Ён деворларнинг ҳосил булишида қуймич суяклари, шунингдек думғаза – думбоқ ва думғаза – усиқ бойламлар қатнашади. расм. Чаноқ. Юқорида олдиндан, пастда орқадан куриниши. 1-ёнбош қирраси. 2-ёнбош суягининг олдинги устки қирраси. 3-ёнбош суягининг олдинги пастки қирраси. 4-қов бирлашмаси. 5-куст чуқурчаси. 6- қов суяги. 7-қуймич суяги. 8-думғаза. 9-бел умуртқалари. 10-дум. 11-ёнбош суягининг орқа қирраси. Умуртқа поғонаси тос суяги билан бирга организмнинг эгилувчанлигини, амортизациясини ва танага тушувчи барча оғирлигини бир текисда тақсимловчи нуқтаси эканлигини билиш лозим. Тос қамари суяклари ва эркин оёқ суяклари пишиқ тоғай ва пайлар билан бириккан. Тос суягининг айрим қисмларини пайпаслаб курилса булади. Тос суяги ёшга ва жинсга қараб фарқ қилади. Аёлларнинг тос суяги кенг ва пастроқ жойлашади ва эркакларга нисбатан кенгроқ куринади. Шунинг учун аёллар гавдаси кенгроқ куринади. Аёлларда сон суяги катта кусти олдинга купроқ буртиб чиққан ва ёғтуқимаси кучли ривожланган, шунинг учун аёлларда тос қисми кенгроқдир. Бундан ташқари ёнбош суягини орқа қирраси олдинги қиррасига нисбатан юқорида ётади. Инсон утирганида бу нисбат узгаради, тос суяги орқага сурилиб ёнбош суягини орқа қирраси пастга, олдинги қирраси меъёрига тушади. Бу ҳолатда думғаза – дум ва қов бойламлари кутарилади. Қанчалик чуқурроқ стулга утирилса, шунчалик кучли тос орқага сурилади, оқибатда думғаза таянч

нуқтасини ҳосил қилади. Бу ҳолатда тос қисмини баландлиги инсон турган пайтдагидан бирмунча кичикдир. Инсон тик турганида тос суяги горизонтал, ёнбош суягининг қирралари унг ва чап қисмлари бир хил нисбатида туради. Думғаза – қов бирлашмаси урта чизиқда булади. Бунда кукрак қафаси вертикал ҳолатда, унинг пастки қисми эса горизонтал ҳолатда ётади. Бир оёқда тик турганда бу ҳолат узгаради, тос суягини олдинги ва орқа қирралари таянч нуқтаси таяниб турган оёғида юқори. Бошқа оёғига нисбатан, думғаза ва қов бойламлари урта чизиғидан таяниб турган оёқ тарафга силжиган. Кукрак қафаси ҳам уша оёқ тарафга бироз орқароққа силжиган. Умуртқа поғонаси ва туш суяги бироз таяниб турилган оёққа қараб қийшайган. Кукрак қафасини остки қисми ҳам бироз фарқ қилади. Шу ҳолатларини тасвирлаб урганиш лозим. 9-расм Тасвирий санъатда инсон тос суягининг шакли, уни танада жойлашиши гавда киёфасига таъсирини таъкидлаш лозим. Тор тос суяги танани хипча нозиклигини курсатади. Кенг, тарвакайлаган тос суяги эса таянчларини оғирроқ қилади, бунда бел – тос қисми тасвирий моделини яратишда алоҳида эътибор берилади. Тос суягини қия эгилиш бурчагини чегараси 55 дан то 75 0 гача. Бу эгилиш янада ортса, қов бойламлари пастга осилади, оқибатда қоринни узунаси ортади. Акс ҳолда эса, қов бойламлари юқорига кутарилади, қоринни узунлиги камаяди, у эса уз навбатида думба қисми шаклини узгартиради. утирганда, тос суяги утирғичга горизонтал ҳолатида булади. Тос суяги жинсга қараб фарқ қилади. Эркакларда тос суягининг ҳажми аёлларникига нисбатан 1,5–2 см кичик. Қубба шаклдаги тос қамарининг суяклари механик аҳамиятга эга, чунки улар ҳаракатланиш вақтида инсон танасини турли таъсиротларга жавобан эгилувчанлик ҳамда эластлиги билан жавоб беради ва қаршиликни камайтиради. Тос суяги сон суягини бошчаси учун биринчи тартибли ричагни ҳосил қилади. Тананинг оғирлиги умуртқа поғонаси буйлаб думғаза қисмига, у ердан гумбаз шаклдаги тос қамари суягини қуймич ва қов қисми орқали сон суягига тарқалади.

Сон суяги найсимон суяклар ичида энг узуни ҳисобланиб, урта ёшли инсонларда уртача 43 см узунликда ёки буйини 1/4 қисмига туғри келади. Тана тикка туғри турганида сон суяги бироз қия туради, вертикал тос-сон буғимини ҳолатига нисбатан, шунда 67 0 бурчак ҳосил қилади. Аёлларда тос қисмини кенг булиши бу бурчак эгилишининг янада купроқ булишидан далолат беради. Бошқа найсимон суякларга ухшаш сон суягининг ҳам танаси – диафизи ва икки учида йуғонлашган қисми – эпифизи мавжуд. Танаси цилиндрик шаклда олдинга бироз букилган уч қиррали думалоқ шаклда, орқа томонида буйига қараб ғадир-будир қирраси мавжуд. Иккита лабсимон чизиқлар пастга йуналиб тизза ости юзасини ҳосил қилади (10-расм). Расм. Сон суяги (унг сон суяги) -олдиндан; -орқадан; -ичкаридан куриниши 1-Катта кусти. 2-бошчаси. 3-буйинчаси. 4-кичик кусти. 5-сон суягининг танаси. 6-ички дунги. 7-оёқ тиззадан ростланган пайтда тизза кобиғи тарқалиб турган буғим юзаси. 8-ташқи дунги. 9-соннинг ғадир-будир чизиғи. 10-дунглар орасидаги чуқурча. 11-дунгларнинг буғим юзаси. Болдир суяклари иккита найсимон суякдан, яъни медиал (ички) томонда жойлашган катта болдир ва латерал (ташқи) томонда жойлашган, кичик болдир суягидан иборат. Катта болдир суяги кичик болдир суягига нисбатан катта булиб, юқори учи (эпифизи)да иккита медиал ва латерал дунглари мавжуд. Иккала дунг юқорисида сон суяги билан буғим тузиш учун ботиқроқ юза жойлашган. Шу юзалар медиал ва латерал думбоқдан тузилган тепача воситасида бир- биридан ажралиб туради. Тепачани олди ва орқа томонидаги юзалари мавжуд. Латерал дунгнинг пастки ва орқа томонида кичик болдир суягининг юқори бирлашадиган ясси буғим юзаси бор. Катта болдир суягининг танаси уч қиррали булиб, олдинги уткир қирраси тери остидан куриниб туради. Юқори томонида ғадир-будир тепаси мавжуд. Медиал томонида эса тумтоқ қирра мавжуд. Қирралар орасида учта юза булиб, медиал-силлик юза тери остида жойлашган. Латерал ва орқа юза

мускуллар остида жойлашган. Катта болдир суягининг пастки учи (эпифиз) турт бурчак шаклда, медиал томондан пастга қараб махсус усиқ ички тупиқ унинг орқасида жойлашган. Катта болдир суягининг пастки учида оёқ панжа суяклари билан буғим ҳосил килувчи ботиқ буғим ва ички тупиқнинг буғим юзаси бор. Латерал томонида эса кичик болдир суяги жойлашадиган уймадан иборат. Болдир суягини олдинги томонидан қаралганида унинг уткир қиррасини тери остидан пайпаслаб сезиш мумкин, юқори томонида бу суякнинг иккита дунгликлари сон суягининг дунгликлари учун таянч булиб хизмат қилади. Катта болдир суягининг пастки ички томони ички тупиқни ҳосил қилади. Кичик болдир суяги ингичка икки учи йуғон, юқорида – (проксимал учи эпифиз) суяк боши ва уни учи мавжуд. Медиал юзасида катта болдир суягининг латерал дунги билан буғим тузувчи юзаси бор. Суякни танаси бироз букилган уч қиррали. Уни олдинги ва орқа юзалари бор. Суякни пастки учи йуғонлашиб ташқи тупиқни ҳосил қилади. (11-расм). Расм. Болдир (унг болдир) суяклари. А-Олдиндан Б-орқадан куриниши 1-Ташқи дунги. 2-сон суяги билан бирикадиган буғим юзаси. 3-ички дунги. 4- катта болдир суягининг ғадир-будир жойи. 5-олдинги қирраси (терига тақалиб туради). 6-ички юзаси (тери остида ётади). 7-ички тупиқ. 8-оёқ панжасининг ошиқ суяги билан бирикадиган буғим юзаси. 9-ташқи тупиқ. 10-кичик болдир суягининг бошчаси. 11-тизза ости чизиғи. Оёқ панжаси суяклари. Улар учта булимга ажратилади: кафт олди, кафт ва бармоқлар. Кафт олди қисми 7 та калта ғовак суяклардан ташкил топган ва икки қатор жойлашган орқа ёки проксимал қатор – иккита суяк (товон ва ошиқ) олдинги ва дистал қаторда – қайиқсимон, кубсимон ва 3 та понасимон суяклардан тузилган (12-расм). Расм. Оёқ панжаси (унг оёқ панжаси) скелети. А-Ички. В-Ташқи. С-Устки томондан куриниши 1-Товон суяги. 2-ошиқ суяги. 3-қайиқсимон суяк. 4-биринчи понасимон суяк. 5-кафт суяги. 6-асосий фаланга. 7-тирноқ фалангаси. 8-товон думбоғи. 9-11-

понасимон суяк. 10-11-понасимон суяк. 11-кубсимон суяк. 12-оралиқ фаланга. 13-ошиқ суягининг болдир билан бирикадиган буғим юзаси. 14-У кафт суягининг ғадир-будир жойи. Ошиқ суяк паст томондан товон суягига, олдинги томонидан эса қайиқсимон суякка таяниб туради. Товон суяги оёқ панжасининг ташқи четига яқинроқ ётади, орқага анча туртиб чикиб, товоннинг суяк асоси булиб хизмат қилувчи товон думбоғини ҳосил қилади. Қайиқсимон суяк олдинги томонда учта 1, 2 ва 3 понасимон суяклар билан товон суяги эса понасимон суяклар билан бир қаторда ётадиган кубсимон суяклар билан бирикади. Олдинги томонда понасимон ва кубсимон суяклар кафт суяклари билан бирикади. Оёқ кафтида 5 та суяк бор, улар бош бармоқдан жимжилокка томон тартиб билан 1 ,2 ва ҳоказо кафт суяклари деб аталади. 1-кафт суяги энг йуғон, 2-кафт суяги энг узун, 5-кафт суягининг орқа томонида думбоғи бор. 5-кафт суягининг ғадир-будир жойи деб шунга айтилади. Бу думбоқ қотма одам оёқ панжасининг ташқи четида рельеф ҳосил қилади. уар бир кафт суяги тана, бошча ва асосдан иборат. Кафт суякларининг асослари кафт усти суяклари билан: 1,2 ва 3 кафт суяклари, 1,2 ва 3 понасимон суяклари билан бирикади; 4 ва 5 кафт суяклари кубсимон суяги билан бириккан булади. Кафт суякларининг бошчалари бармоқ фалангалари билан бирикиб туради. Бармоқ фалангалари ҳаммаси булиб 14 та. Бош бармоқда 2 та, қолган бармоқларда 3 тадан фаланга бор. Оёқ бармоқлари бош бармоқдан жимжилокка томон тартиб билан 1,2,3,4,5 бармоқ деб номланади. Фалангалар бармоқнинг асосидан учига томон номланади.1,2,3 фаланга ёки асосий фалангага оралиқ фаланга ва тирноқ фалангаси. Биринчи бармоқ бошқаларига қараганда анча йуғон булади; яхши шаклланган оёқ панжасида иккинчи бармоқ купинча бошқаларидан кура узунроқдир. 2,3 ва 4 бармоқлар оёқ панжаси билан тинч ҳолатда турганида бир оз ташқарига қараб туради. Кафт усти ва кафт суяклари кам ҳаракат буғимлар билан бир-бирига бириккандир. Бармоқларнинг фалангалари букиш ва ёзиш ҳаракатларини

бажарувчи чиғирсимон буғимлар билан узаро қушилган булади. 2-4 кафт суякларининг бошчалари ва бармоқларнинг асосий фалангалари 2 укли буғимлар билан бириккан. Бундай буғимларда букиш ва ёзиш шунингдек четлаштириш ва келтириш ҳаракатлари булиб туради. Бош бармоқнинг кафт фаланга буғими чивирсимон булиб, унда фақат букиш ва ёзиш ҳаракатларинигина бажариш мумкин. Четдан қараганда оёқ панжаси орқа томондан товон думбоғига, олдинги томондан эса кафт суягининг бошчаларига таяниб турадиган узун гумбаз шаклидадир. Оёқ панжаси гумбазининг ички чети таянч текислигига тегиб туради. Бош бармоқ туғри, горизонтал ҳолда ётади, қолган бармоқлар кичик гумбазлар ҳосил қилади. Асосий фалангалари юқорига, оралиқ ва тирноқ фалангалари пастга қараган булади. Бундан ташқари товон думбоғи оёқ панжасининг ташқи четига яқин ётадики, бу товоннинг ташқи шаклига таъсир қилади. Товон думбоғи билан 5-кафт суягининг ғадир-будир жойи уртасида чуқурча борлиги сезилади. Оёқ панжаси юриш, югуриш, сакраш вақтида оёққа пружинага ухшаб ишлаш имкониятини беради. Бундан ташқари оёқ панжаси узунасига кетган уқи буйлаб буралиши ҳам мумкин. Унинг ташқи ва ички чети эса кутарила олади. Бармоқлар одатда фақат ҳаракатланиш ва олдинга энгашиш вақтидагина таянч булиб хизмат қилади. Одам тинч турган вақтда фақат оёқ панжасининг гумбазига, яъни товон думбоғи билан кафт суякларининг бошчаларига таяниб туради. Танани чаноқ ва оёқ қисмларидаги суякларини айрим курсаткич нуқталарига қараб, уларни пластикаси шакллантирилади. Улар қуйидагилардан иборат: а) Чаноқ ва сон қисмидаги аниқлагич нуқталари; ёнбош суягининг қаноти, юқори – олдинги қирра усиғига, равоқсимон чизиғи, қуймич уймаси ва бошқаларига. б) Болдир суякларининг аниқлагич нуқталари; катта болдир суягининг ғадир-будир жойига тизза қопқоғи, кичик болдир суягини юқори бошчаси,

катта болдир суягини уткир қирраси у тери остидан куриниб туради. Катта медиал тупиғи ва кичик латерал тупиғи. в) Панжа суякларининг аниқлагич нуқталари; медиал тупиқ, ошиқ суяги қайиқсимон ва товон суяклари, биринчи понасимон ва кафт суяклари, ҳамда кафт суягини асоси ва бошчасига қаралади. ОЁҚ БУЛИМЛАРИНИНГ ХАРАКАТЛАРИ. Чаноқ-сон буғими куп уқли шарсимон буғимдир. Унда турли йуналишларда жуда кенг ҳаракатлар юзага келади, лекин баъзи ҳолларда буғимларни мустаҳкамловчи бойламларнгинг тортилиши ёки мускул аппарати бу ҳаракатларни чеклаб қуяди. Тизза букилиб турганида чаноқ сон буғимида сон оллдинга қараб то юзаси қоринга теккунча букилиши мумкин. Тизза ёзиқ булса, бу ҳаракат охиргача етиб бормайди, чунки соннинг орқадаги мускуллари уни чеклаб қуяди. Гавда олдинга энгаштирилганда ҳам худди шундай ҳодиса руй беради. Бу уринда букилиш иккала чаноқ сон буғимларида юзага чиқадию, лекин оёқлар ҳаракатланмасдан балки гавда ҳаракатланади. Тиззалар ёзилган ҳолатда турганида гавда ҳаракати чекланиб қолади. Тиззалар букилган булса, гавда бемалол шунча букилади. Қорин сонларининг олдинги юзасига ётиб қолади. Чаноқ-сон буғимидаги барча чекловчи ҳаракатлар ёнбош сон бойламининг таранг тортилишидан келиб чиқади. Чаноқ-сон буғимлари мумкин қадар купроқ орқага букилиб турган ҳолатида гавдани янада кучлироқ орқага ташланганда четдан қараганда одамга ҳаракат давом-этаётгандек булиб туюладию, лекин бу ҳаракат умуртқа поғонасининг орқага букиш ҳисобига юзага чиқади ёки тизза буғимларидаги букилиш ҳаракатига утиб кетади. Тик турилган ҳолатда ростланган оёқни бир томонга узатишни ҳам худди бояги ёнбош бойлами чеклаб қуяди. Вертикал чизиққа нисбатан 40 градусгача бундай ҳаракат қилиш мумкин. утирган одам сонни тик турган, одамга қараганда анча купроқ ён томонга узатиши мумкин.

Тиззаси ростланган оёқнинг узунасига кетган уқи атрофида оёқ учи билан ичкарига ва ташқарига буралиш ҳаракати чаноқ-сон буғимидаги юзага чиқади. Ташқарига буралиш кулами ичкарига буралишидан кура каттароқ булади. Айни вақтда катта куст ҳаракатлари яхши сезилади. Юқорида баён этилганларнинг ҳаммасини синфда моделда ва албатта уйда узингизда ёки уртоғингизда текшириб куринг. Тизза буғими учта суякнинг (сон суяги, катта болдир суяги ва тизза қопқоғи) бирикишидан ҳосил булган, унинг ҳаракати букилиш ва ёзилишидир. Бу буғим тула ёзилганида оёқ ростланади ва сон дунглар билан болдир дунгларининг пастки юзаси буғимини мустаҳкамлайдиган бойламларнинг таранг тортилиши туфайли бир-бирига зич тақалади 13-расм. Тизза букилганида болдирнинг буғим юзалари сон дунглар буйлаб сирғаниб боради ва уларнинг пастки юзасидан орқа юзасига утади. Айни вақтда буғимни мустаҳкамловчи бойламлар осилиб туради ва болдирнинг сонга нисбатан айланма ҳаракатларига болдир ва оёқ панжасининг оёқ учи билан ташқарига ва ичкарига бурилишига тусқинлик қилмайди. Сон ва болдир орқа юзалари бир-бирига тегиб тизза буғимининг букилишига ҳалал бера бошлаганида бу буғим букилмай қуяди. Сон билан болдир битта туғри чизиқ ёки очик томонини олдинга қараганда жуда утмас бурчак (камида 70 градус) ҳосил килгандан кейин тизза буғими ортик ёзилмай қуяди. (Аёлларда, болаларда ва усмирларда сон билан тизза ана шундай утмас бурчак ҳосил қилиш мумкин.) Тизза буғими ёзилганида тизза қопқоги сон суягига тақалиб, тизза қопқогининг буғим майдончасига тегиб туради, шу билан бирга унинг учи тизза буғими тирқиши даражасида булади ва ҳеч қачон паст тушмайди. Тизза букилганида уз пайи билан болдирга бириккан тизза қопқоғи болдирга эргашиб, сон дунглари пастки юзаси буйлаб сирғаниб боради. Болдир эса сон дунгларининг орқа юзасига тақалиб туради, тизза қопқоғи уларнинг пастки юзасига тақалади ва хатто дунглар орасидаги эгатчага тушиб туради. Айни вақтда у ташқи томонга бир оз бурилган булади, чунки унинг ички чети

соннинг ички дунгини орқадан итариб туради ва шу йул билан уни айлантиради, соннинг бу дунги ташқи дунгидан кура каттароқ булади ва тизза букилганида ташқи дунгдан купроқ олдинга туртиб чиқиб туради. Тизза букилиб турганида унинг ҳамма структураси равшан булиб қолади: сон дунглари, болдир дунглари, тизза қопқоғи ва унинг ғадир-будир жойлари билан бойлами дуппайиб чиқиб туради. Бунда болдир бурилиб турган булса дунглари бурилиш томонга қараб сон дунгларига нисбатан сурилган тизза қопқоғи қузғалмас булади, лекин унинг бойлами болдирга эргашиб, қийшиқ булиб туради. Тизза ёзилганида болдир дунглари равшан куринади, тизза қопқоғи соннинг олдинги юзасига тақалиб туради, сон дунглари эса у қадар яхши куринмайди, чунки қисман юмшоқ туқима билан қопланган булади. Болдир-панжа буғими бир уқли чиғирсимон буғим булиб унда букиш- оёқ учини пастга, ёзиш-оёқ учини юқорига қаратиш ҳаракатлари булиб туради. Бундан ташқари оёқ панжасининг талайгина буғимлардаги ҳаракатлар болдир-панжа буғимидаги ҳаракатлар билан қушилиб ёки уларсиз қуйидаги ҳаракатларни ҳосил қилади: оёқ панжасининг буралиш ҳаракатлари, доиравий ҳаракат бажаради. Болдир суякларининг оёқ панжаларига нисбатан турли ҳолатлари одам танасини ёки бутун қоматига айниқса чаноқ ва кукрак қафасини фазода узгаришига сабаб булади. ЕЛКА КАМАРИ ВА ЭРКИН ҚУЛ СУЯКЛАРИ, УЛАРНИНГ ПЛАСТИКАСИ. Қул скелети – елка қамари (умров ва курак суяклари) ва эркин қул (елка, билак ва панжа) суякларидан иборат. Елка қамари иккала томондан биттадан умров ва курак суякларидан тузилган. Умров суяги қулни танага бирлаштириб туради, шаклан лотинча S ҳарфига ухшаб букилган, узунлиги 15–17 см. умров суягининг пастки қисмида конуссимон думбоқчаси ва трапециясимон чизиқ жойлашган. Уни туш суягига бирлашадиган учи ва буғим юзаси ҳамда елка усиғига буғим ҳосил қилиб бирлашадиган кичик

буғим юзаси мавжуд. Умров суяги елка буғимининг танадан узоқроқда булишини таъминлайди, оқибатда қулни турли мураккаб ҳаракатларини бажаришига қулайлик туғдиради. Баъзи ҳолларда қул танага сиқилиб ёпишади, унда деярли ҳаракатсиз осилиб ётади, умров суяги қулни ҳаракатида таянч нуқтасини ҳосил қилади, енгил кузғалишига имконият яратади. Умров суягининг букилганлиги турлича булади, баъзан кам букилган ҳолати учрайди, у эса купроқ аёлларда учрайди. Умров суяги аёлларда ингичкароқ, кам букилганлиги ва тери ости ёғклетчаткаси кучли ривожланганлиги туфайли елка буғимларидан пайпаслаб куриш қийин, эркакларда эса у яққол кузга ташланади. унг умров суяги чап умров суягига нисбатан йуғонроқ. Баъзида умров суяги горизонтал ҳолатда ётмайди, оқибатда бир тарафга қиялик вужудга келади. Умров суяги буйин билан кукрак орасидаги чегарада ётадиган ва юзада осон пайқаладиган суякдир. Натурачи умров суягининг ички учига бармоқларни қуйиб, шу суякни ташқи учига қадар бошидан оёғигача бармоқлар билан пайпаслаб чиқиладиган булса, унда умровнинг ташқи учи билан суякка тегишли суяк майдончаси билан бирикканлигини куриш мумкин. Кейин бармоқлар билан бошқа суякка утиб, уни пайпаслашда давом этадиган булса бармоқлар мускулларининг орасига туртиб чикиб турадиган узун суяк қирраси буйлаб умуртқа поғонаси томон сурилиб боради; охиригача боргандан кейин бармоқлар суяк чети буйлаб думалоқланган жойигача пастга тушиб боради ва шундан кейин суяк энди қулга уннамай қолади. Агар шу вақтда натурачидан қулларини охиста боши узра кутарилишини илтимос қилинса, суякнинг думалоқланган жойи (курак бурчаги) орқанинг ташқи четига сурилади ва эгри чизиқ чизиб кукрак қафасининг ёнида юқори кутарилиб узининг устидаги мускуллари билан терини думбайтириб қуяди. Айни вақтда суяк қирраси ҳам буралиб умров суягининг ташқи учини кутаради, яъни орқада ётган бутун суяк сурилиб қолади. Худди ана шу суяк куракдир. Иккала умров суяги узининг туш

томонидан учлари ва туш суяги билан одам танасида буйинтуруқ чуқурчасини ҳосил қилади. Курак суяги ясси учбурчак шаклида, кукрак қафасининг орқа ён томонида 2–7-қовурғаларнинг ташқи соҳасида жойлашган (13-расм). Куракнинг учта чеккаси (умуртқа поғонасига қараган – медиал, қултиққа қараган – латерал ва юқори ва калта чеккаси). Юқори чеккасида курак уймаси бор. Курак суягини учта бурчаги: латерал бурчаги йуғонроқ, унда чуқур буғим юзаси орқали елка суяги билан буғим ҳосил қилиб бирлашади. Буғим юзасининг тепасида ва пастида думбоғи булиб, буғим юзаси устида тумшуқсимон усиқ буртиб чиққан. Куракни қовурғаларга қараган юзаси ботиқроқ курак ости чуқурида бир қанча ғадир-будир чизиқлар мавжуд. Куракнинг орқа юзасида баланд қирраси унда қирра ости ва устки чуқурчалари бор. Куракнинг баланд қирраси латерал томонга давом этиб, елка усиғи акромионни ҳосил қилади, у орқали умров суяги буғим ҳосил қилади. Курак суяги деярли мускул билан қопланган, фақат баланд қирраси, акромиал усиғи ва пастки бурчаги тери билан қопланганлиги туфайли танада осонгина ушлаб куриш мумкин. Ориқ одамларда курак суягини ҳамма қисмларини осонгина бармоқ билан ушлаб сезиш мумкин. Курак суягини шакли мускулларнинг оғирлигига боғлиқ, чунки ҳассага таяниб юрувчи бир оёғи йуқ инсонларда курак суяги узунлашади. Аёлларнинг курак суяги силлиқ, болаларники эса ясси. Курак ва умров суяклари кукрак кенглигини белгилайди ва тана шаклини ифодалайди. уаракатлар вақтида курак суягининг пастки бурчаги юқорига кутарилади ёки уз чегарасидан 10 см пастроққа тушади, умуртқадан ён тарафга 20 см гача сурилади. Расм. Курак (унг курак) суягининг орқадан куриниши. 1-Қирра усти чуқурчаси. 2-қирра ости чуқурчаси. 3-умуртқа поғонасига қараб турадиган чети. 4-курак бурчаги. 5-ташқи чети. 6-буғим ости ғадир- будир жойи. 7-буғим чуқурчаси. 8-агромион. 9-тумшуқсимон усимтаси. 10- қирраси. 11-устки чети.

Елка камари суякларининг бирлашуви. Умров суягининг тумтоқ учи туш суяги дастаси билан қушилиб туш-умров буғимни, иккинчи учи курак суягининг елка усиғига қушилиб, елка усиғи-умров буғимини ҳосил қилади. Умров суягининг учи туш суягининг дастасига мос келмаганлиги туфайли улар орасида тоғай диски ёрдамида буғим бушлиғи иккига булинган, шунга кура ҳар тарафга эркин ҳаракат қила олади. Умров суягини учлари оралиқ бойламлар билан бирлашади, биринчи қовурға суяги билан ҳам бойлам орқали бирлашади. Умров суягини иккинчи учи курак суягининг елка усиғидаги буғим юзаси билан бирлашади. Курак суягини тумшуқсимон усиғини умров суягига бойлам бирлаштиради. Елка буғим елка суягини шарсимон боши билан курак суягининг буғим чуқурчасига бирикади. Тумшуқсимон елка бойлами, тумшуқсимон усиқдан бошланиб, елка суягини анатомик буйнига ёпишади. Елка буғими шарсимон буғим булганлиги учун эркин ҳар тарафлама ҳаракат қилади. Фронтал уқ буйлаб елкани олдинга ва орқага, сагитал уқ орқали танадан узоқлаштириш ва яқинлаштириш, тикка- вертикал уқ атрофида елкани ичкарига ва ташқарига буради ва айланма ҳаракатни бажаради. Спортчиларда қушимча умров ва қовурға буғими мавжуд, у ҳаракатларни янада оширади. Қул ҳаракатлари билан биргаликда юзага чиқадиган купчилик ҳаракатлардан ташқари елка қамарида шундай ҳаракатлар ҳам буладики бунда қул ишламасдан балки елка қамарининг ҳаракатига пассив равишда эргашиб боради. Елкаларни қисиш буриш ҳаракатини намоён этади. Елка қамари ҳаракатлари туш умров буғимида туш акромиал буғимида ҳамда курак билан кукрак қафаси уртасида юзага чиқади. Шу билан бирга якка ҳолда булмай балки биргаликда утади: курак, кукрак қафасининг юзаси буйлаб ҳаракатланади (махсус мускуллар томонидан ҳаракатлантирилади), умровнинг ташқи учини суради ва умров акромиал буғим билан туш умров буғимларида ҳаракатга сабаб булади. Умров акромиал буғим гарчи бойламлар билан мустаҳкамланган булсада, жуда ҳаракатчан ва шу сабабдан курак билан умров уртасидаги ҳаракатларни сиқиб қуймайди. Туш-умров

буғими мураккаб тузилган, лекин шарсимон буғимда була оладиган ҳаракатларга имкон беради. Куракнинг сурилишига қараб умров суяги олдинга ва орқага, юқорига ва пастга ҳамда ён томонларга ҳаракатланади ва доиравий ҳаракат ҳам қила олади, бунда умров суягининг ташқи учи эни 12 см, баландлиги эса 10 см атрофида келадиган овал шаклини чизади. Куракнинг кукрак қафасига нисбатан қиладиган ҳаракатларининг кулами анча катта: умуртқа поғонасидан олдинга ва орқага, юқорига ва пастга қараб қилинадиган ҳаракатлар, курак бурчаги қафасининг ён томонига туртиб чиқадиган айланиш ҳаракатлари курак умровни (қулни ҳам) суриб қуяди. Умров курак ҳаракатларини чеклаб туради-унинг барча ҳаракатларида акромион буйинтурук чуқурчасидан ҳамиша умров узунлигига тенг булган бир хил масофада туради. Курак гуё бир нуқтага буйинтурук чуқурчасига боғланган суяк занжирида осиғлик ҳолда туради, унинг ҳамма ҳаракатлари мана шу нуқта атрофида ва унга нисбатан булади. Айни вақтда гавда юқори қисмининг шакли жуда хилма-хил тарзда узгариб боради, лекин кукрак қафасининг шакли узгармай қолаверади. Қулнинг эркин суяклари. Елка суяги найсимон суякларнинг узуни булиб, уни танаси, иккала учи улар уртасида жойлашган метафизм мавжуд. Юқори учи шарсимон бошчаси ҳисобланади, унда анатомик буйни ва уни пастроқ қисмида иккита думбоқчаси мавжуд. ҳар бир думбоқчадан пастга қараб биттадан ғадир-будир қирра (катта ва кичик думбоқ) кетган, улар орасида эгатча жойлашган. Думбоқчаларни пастки қисмида хирургик буйни бор. Елка суяги танасининг юқори қисми цилиндрик шаклда, пастки қисми уч чеккали, латерал ва медиал юзалари мавжуд. Елка суягининг пастки кенгайган учи, икки томонидан ғадир-будир тепача (медиал ва латерал) ҳосил қилади. Медиал тепача купроқ усган. Иккала тепача уртасида буғим юзаси ва тирсак суяги билан бирлашадиган ғалтаги ва тож чуқурчаси бор. Тож чуқурчасининг латерал томонидан билак суягини боши учун чуқурча мавжуд.

Елка суяги пастда бир мунча ясси ва кенг булиб қолади. Ички томонида ички дунг усти кутармаси номли думбоғи бор. Қул тирсакдан букилганида ва ёзилганида у сезиладиган булади. Ташқи томонда ҳам думбоғи булиб, ташқи дунг усти кутармаси деб шунга айтилади. Қул тирсакдан букилиб тургандагина буни пайкаса булади; қул ёзилганида у гузаллик чуқурчаси деб аталадиган чуқурча ичкарисига кириб кетади. Дунг усти кутармалари уртасида иккита буғим юзаси бор. Бири чиғир шаклида булиб, ичкарида жойлашган ва чиғир деб аталади, у тирсак суяги билан бирикади; иккинчиси шаклан шарга ухшаган булиб ташқари томонда ётади ва бошчасимон кутарма деб аталади, у билан суяги билан бирикади (расм). Расм. Елка (унг елка суяги) А-олдиндан В-орқадан куриниши. 1-Бошчаси. 2-катта думбоғи. 3-кичик думбоғи. 4-кичик думбоқ қирраси. 5-катта думбоқ қирраси. 6-дельтасимон мускул бирикадиган ғадир-будир жойи. 7-ташқи дунги. 8-бошсимон кутармаси. 9-чиғри. 10-ички дунги. 11- тошсимон чуқурчаси. 12-тирсак чуқурчаси. Расм. Билак суяклари. А-унгдан билак суяги. (1) ва тирсак (2) суяги супинация ҳолатида В-(2)-унг тирсак суягининг ташқи томонидан куриниши. 1-Тирсак усимтаси. 2-катта яримойсимон уйикчаси. (тоғай билан коланган). 3-билак суягининг бошчаси елка суяги билан бирикадиган буғим майдончаси. 4-тирсак суяги билан бирикадиган буғим майдончаси. 5-билак суягининг ғадир-будир жойи. 6-бигизсимон усимтаси. 7-кафт усти билан бирикадиган буғим майдончаси. 8-бигизсимон усимтаси. 9-тирсак суягининг бошчаси-билак билан бирикадиган буғим майдончаси. 10-тирсак суягининг ғадирбудир жойи. 11-билак суягининг бошчаси билан бирикадиган буғим майдончаси. 12-тожсимон усимтаси. Билак суяклари. Тирсак ва билак суягидан иборат. Тирсак суяги қулни медиал томонида жойлашган юқориги учи йуғон ғалтаксимон буғим уймаси бор. Тож усиғининг латерал томонида билак суягининг бошчаси билан буғим тузиши учун ботиқ юзаси бор. Тож усиқини пастки қисмида ғадир-будири жойлашган. Танасида олдинги, орқа ва медиал юзалари булиб, улар

қирраларга ажралади. Ён тарафда, ташқи томонда кичик яримойсимон уйма- билак суяги бошчаси билан бирикиш учун хизмат қиладиган буғим майдончаси бор. Катта уймадан пастроқда, олдинги томонда тирсакнинг ғадир-будир жойи ётади, елка мускулининг пайи шунча бирикади. Билак суягининг проксимал учи думалоқ бошча булиб, унда ботиқ буғим тузади, ҳамда тирсак суяги билан буғим ҳосил қилади. Суякнинг пастки учи йуғон булиб, ташқи томонида бигизсимон усиғи бор. Суякнинг пастки қисми учбурчак шаклида ботиқ буғим юзаси кафт суяклари билан буғим тузади. Тирсак ва билак суяклари юқорида ва пастда иккита буғим билан бирикади: бу буғимлар цилиндрсимон буғимлар булиб, уларда бир вақтнинг узида битта ҳаракат юзага чиқади-билак суягига тирсак суяги атрофида айланади; ҳаракат қул панжасининг бурилиши билан кечади ва пронация деб аталади, бунда билак суяги тирсак суяги билан кесишгандай булиб, қул панжасини орқага буради (кафти билан орқага қаратиб), билак суяги тирсак суяги билан ёнма-ён ётиб, қул панжасини олдинга бурадиган ҳаракати эса супинация дейилади (расм). Расм. Билак ва елка пронацияси. А-Супинация ҳолати Б-Билак пронацияси В-Елка пронацияси билан билак пронацияси 1-Елка суяги. 2-тирсак суяги. 3-билак суяги Юқори томонда тирсак суяги чиғирсимон буғим ёрдамида елка суяги билан бирикади, мана шу буғимда букилиш ва ёзилиш ҳаракатлари булади; ён томонидаги билак суяги ҳам елка билан бирикади, лекин шарсимон буғим ёрдамида бирикади, бу буғимда букилиш ва ёзилиш ҳаракатлари (тирсак суяги билан биргаликда) ва бундан ташқари, билак пронацияси ёки супинацияси вақтида билак суягининг узунасига кетган уқи атрофида айланма ҳаракатлар ҳам булиб туради. Билак пронацияси билан супинацияси

тирсак буғими қузғалмас ҳолда турган пайтида мустақил равишда ҳам тирсак буғимининг букилиши ва ёзилиши билан бир вақтда кечиши мумкин. Билак суягининг пастки учида кафт усти билан бирикиш учун хизмат қиладиган буғим майдончаси бор. Бу майдонча билан суягининг пастки ботиқ учи ва унга қушилиб кетган учбурчакли тоғайнинг ички четидан ҳосил булган уша тоғай тирсак суягининг пастки учи билан кафт усти орасида кутарилиб, уларни бир-биридан ажратиб туради. Бу тоғай билак суягининг бигизсимон усимтаси билан калтагина бойлам ёрдамида туташган ва пронация ҳамда супинация вақтида билак суягининг пастки учи билан биргаликда уша усимта атрофида айланади. Қул панжасининг суяклари: уч қисмдан – кафт усти, кафт ва бармоқ суякларга ажратилади. Кафт уст суяклари 4 тадан 2 қатор 8 та суякдир. Биринчи қаторда бош бармоқдан ҳисобланганда қайиқсимон, ярим ойсимон, уч қиррали ва нухатсимон суяклар. Иккинчи қаторида эса трапеция, трапециясимон, бошчали ва илмокли суяклар киради. Кафт суяклари 5 та найсимон суякдан иборат. Бу суякларни танаси, туби ва бошчаси мавжуд. Кафт суякларининг учидаги буғим юзалари ясси кафт усти суяклари билан қушилиб, ёнбош юзалари бир-бири билан буғим ҳосил қилиб бирлашади. 1 кафт суяги калта, унда эгарсимон буғим бор. 2 кафт суяк узун 5-суяк энг калтаси. Бармоқ суяклари калта найсимон суяклардан тузилган, уларда учтадан фаланга суяги бор, фақат бош бармоқда иккита фаланга, унда урта фаланга йуқ. Тирноқ фалангаларининг учларида тирноқ дунглари мавжуд (18-расм). расм. унг қул панжасининг скелети. Орқа томондан куриниши: кафт суяклари: 1-Қайиқсимон. 2-яримойсимон. 3-уч қиррали. 4-нухотсимон. 5-катта купбурчакли. 6-кичик куп бурчакли. 7-бошчали. 8-илмоқсимон суяк. 9-кафт суяги. 10-кафт суягининг бошчалари. 11-бармоқ фалангалари.

Юқори қамар суякларининг пластикасида шуни таъкидлаш лозимки, тери остидан суякларни айрим қисмлари куриниб туради ва чамалаб ушлаш мумкин. Елка суяги мускуллар билан тула копланган. Суякни шарсимон юқори учини аниқлашда курак суягини акрамиал усиғидан олдинга (чеккага) қулни узатилганида намоён булади. Тери остидан елка суягини пастки учидаги ички ва ташқи ғадир-будир тепачаларини аниқлаш мумкин. Тирсак суягини қулни орқа тарафидан ушлаб аниқлаш мумкин, чунки у суяк тери остида мускуллар билан қопланмаган. Айниқса пастки учидаги юмалоқ бошчаси тери остидан куриниб туради. Билак суягининг бошчасини елка- билак буғимида қулни латерал қисмидаги чиройли чуқурчани ташқи тарафида ушлаб куриш мумкин. Билак суягини пастки учидаги бигизсимон усиғини бош бармоқ томонидаги кафт усти суяклари олдида аниқлаш мумкин. Тирсак букилган ва кафти юқорига очик турган қулнинг билаги куздан кечириладиган булса, билакнинг орқа томонида унинг бошидан оёғигача суяк борлигини топиш ва уни пайпаслаб чиқиш мумкин, бу суяк юқорида тирсак деб аталадиган жойдан бошланади ва пастда жимжилокнинг ёнида ётадиган кичкина йуғонлашма бошчаси билан тугалланади, бу тирсак суягидир. Кафтнинг ёнгинасида уша йуғонлашма билан ёнма-ён, бош бармоқка яқинроқ жойлашган иккинчи бир суяк билиниб туради, бу суяк кейин юқорига томон бориб мускуллар орасида йуқолиб кетади. Юқорида эса елка ташқи дунгининг тагида,юзада пайдо булиб, елканинг бошчасимон кутармасига таяниб туради ва кутарма билан бирикади. Бу билак суягидир. Бармоқларни шу суякнинг юқори учига қуйиб, қул панжаси кафтини орқага қилиб буриладиган булса, у вақтда суяк узунасига кетган уқи атрофида айланма ҳаракат қилиб бурилаётганлигини сезиш мумкин. Мана шу ҳаракат вақтида бутун билак пайпаслаб чиқиладиган булса, қул панжасининг кафти билан пастга қараб боягидек айланишида бутун суягининг қул панжаси билан биргаликда бурилишини ва тирсак суягига кийшик ҳолда ҳамда унинг устида ётиб қолишини пайкаш мумкин, мана шу ҳаракат пронация деб

аталади. Билакнинг мана шундай ҳолати эса пронация ҳолати дейилади. Бордию, шундан кейин тескари харакат килиниб, қул панжаси кафти билан юқорига буриладиган булса, у вақтда қул панжаси билан бирга суяги ҳам бурилиб тирсак суяги билан параллел булиб қолади, бу ҳаракат супинация деб аталади. Қул билаги билан панжасининг шундай ҳолати эса супинация ҳолати дейилади. Қул панжаси ёзилганида кафт суякларининг устки учлари билан суякларининг учларига жуда яқинлашади, қул панжаси букилганида эса улардан анча кочади, шу билан бирга панжа букилганида уша суяклар орасида қабариқ юза пайдо булиб унинг ичкарисида майда суякчалар қулга уннайди; қул панжаси янада ёзиладиган булса, уша юзанинг қай тариқа жуда қисқариб деярли йуқолиб кетишини, кафт ва билак суяклари эса бир-бирига деярли тақалиб қолишини куриш ва сезиш мумкин. Қул панжасининг орқа томонини бармоқлар асосида (қул панжаси мушт қилиш тутилганида думбоқлар ҳосил буладиган жойдан) юқорига, билакка томон пайпаслаб боришда давом этилса узунасига кетган 5 та суякнинг елпиғичига ухшаб жойлашганлигини топиш осон. Шуларнинг ҳар бири битта бармоққа мос келади. Бош бармоққа мос келадиган биринчи суяк бош бармоқ билан биргаликда осонгина ён томонга узатилади. Қолган 4 та суяк юқори ва паст томонда бир-бирига боғланган булади. Мана шу суякнинг ҳаммаси бир қушилиб кафтни ҳосил қилади. уар қайси бармоқ букиб, ёзиб куриладиган булса, бош бармоқ скелети иккита кичик суякдан, қолган ҳар бир бармоқ скелети эса учта майда суякдан ташкил топганлигини топиш мумкин, мана шу майда суякчалар бармоқ фалангаларидир. Билак узук суякларидан нухатсимон ва уч қиррали суякларини ушлаб куриш мумкин. Нухатсимон суякни 5-кафт суягини, кафт усти буғимини чегарасидан, уч қиррали суякни эса 1-кафт суякларини буғими асосидан аниқланилади. Тананинг қул қисми суякларини айрим белгиларига қараб аниқлагич нуқталарига қуйидагилар киради:

а) Билакни ташқи юзасидаги: тирсакни ён чуқурчаси, тирсак буртмаси, тирсак суягининг қирраси, тирсак суягини пастки бошчаси ва елка суягини пастки ғадир-будир тепачаси. б) Бош бармоқни ташқи устки чеккаси: биринчи кафт суягининг бошчаси, қул панжа, бармоқлар буғимида; 1-кафт суяги асоси; чуқур катламидаги уч қиррали суяк ва унинг проксимал тарафидаги қайиқсимон суяк нуқталари. в) Кафтни ички юза қисмида: жимжилок томонида нухатсимон суяк кафт устки нуқтаси, бош бармоқ томонида қайиқсимон ва уч қиррали суякларининг думбоқчалари. Тирсак буғимидаги ҳаракатлар битта уқ (кундаланг уқ) атрофида содир булади (букилиш, ёзилиш). Елка – тирсак буғимидаги ҳаракат 190  , ҳаттоки кучли букилишида (елка – билак буғими) ҳам эркакларда 40  , аёлларда – 32  бурчак оралиғи қолади. Кейинчалик то 180  гача бу буғимни букилганида ундан ортиғида тирсак суягини ғалтаксимон буғим уймаси, тож усиғи ва елка суягининг уймаси йул қуймади. Мускул системаси яхши ривожланган инсонларда елка-билак буғимини ёзиш ва букиш тула булмайди, чунки бойламлар йул қуймайди. Аёллар ва болаларда эса аксинча, билак буғимини букиш тула булади. Бу ҳолатларда терида бироз чуқурча ёки чиройли чуқурча ҳосил булади, бу эса тасвирлашда катта урин тутади. Билак буғимини ёзилиши ҳам маълум чегарагача давом этади. Бунда тирсак суягинингкатта усиғи елка суягининг орқа томонидаги тирсак чуқурига кириб тақалади ва ёзишга тусқинлик қилади. Билак ва тирсак суякларини пастки қисмида буғимлар цилиндрсимон булиб айланма ҳаракатлар (билак суяги бошчаси орқали тирсак суяги атрофида айланиб) юзага келади, кафт пастга (пронация) ва тепага (супинация) ҳаракатланади. Билак суяги билан кафт усти суяклари уртасидаги ҳаракатлар фронтал ва сагиттал уқлар атрофида содир булади. Кунгдаланг уқ атрофида панжанинг букилиши ва ёзилиши 45  юз берса, сагиттал уқ атрофида икки ён

томонига танани ички томонига (35–40  ) ва ташқисига 20  ҳаракат содир булади. Бундан ташқари буғимлар устма-уст жойлашганлиги туфайли, жуда кам чегараланган айланма ҳаракат юзага келади. Кафт усти ва кафт суяклари уртасидаги буғимлар иккинчи қатордаги кафт усти суякларининг пастки юзалари билан кафт суякларининг устки учлари уртасида ҳосил булади. Бош бармоқларнинг кафт суяги билан катта куп бурчакли суяк уртасидаги буғим мустақил булиб – эгарсимон иккита кесишган уқ атрофида икки томонлама эркин ҳаракат қилади. Битта уқ атрофида бош бармоқ узининг ён томони билан иккинчи курсаткич бармоққа яқинлашиб узоқлашса, иккинчи уқи бошқа бармоқларга қарама-қарши букилади. Қолган бармоқлар кафт суяклари билан кафт усти суяклари уртасидаги буғимларнинг ҳаракати жуда кам. Бу бойламлар таранг тортилганлиги туфайли буғим ҳаракати анча чегараланган (жимжилокдан ташқари). Кафт бармоқ буғимида ёзиш-букиш ҳаракати 90  бурчак остида бармоқларни бир-биридан узоқлаштириш 45  . Бармоқ фаланга уртасидаги буғимда букиш-ёзиш 100–120  атрофида. БОШ СКЕЛЕТИ ВА УНИНГ ПЛАСТИКАСИ . Бош скелети мия ва юз булимидан иборат. Мия булимига (8 та суяк) пешона, энса, тепа, ғалвирсимон, понасимон чакка суяклари киради. Каллани юз булимига (15 та суяк) юқори ва пастки жағ, танглай, ёноқ, бурун, куз ёши, димок ва тил ости суяклари киради. Калла қопқоғи зич моддадан тузилган ташқи пластинкаси ва ички шишасимон пластинкаси булиб, улар орасида юпка ғовак модда жойлашган. Калланинг мия булимидаги суяклари : Пешона суяги тоқ суяк булиб, калла қопқоғининг олдинги қисмини ташкил этади. Болаларда 6 ёшгача пешона суяги икки палладан сунгра тишсимон чоклар ёрдамида битиб тоқ суякни ҳосил қилади. Пешона суяги вертикал жойлашган палла қисми ва горизонтал булаги бор. Горизонтал булакда 1 жуфт куз косаси ва уни

устидаги тешиги, 1 жуфт қош усти равоғи ва бурун булаги қисмидан иборат. Пешона суяги ташқи томонга буртиб чиққан пластинкадан иборат, унда қабариқ ва ботиқ юзалари мавжуд. Суякда 1-жуфт пешона думбоғи унинг уртасида чуқурча бор. Латерал томонида пешона усиғи ёноқ суяги билан бирлашади. Паллани ички юзасида эгатча ва тоқ пешона қирраси булиб, бу қирра олдинги томонда бош миянинг қаттиқ пардасига ёпишиб турадиган кур тешик билан тугайди. Пешона суягининг куз косаси қисми жуфт юпқа пластинкадан иборат. Пешона суяги куз косасининг уртасида ғалвир суяги жойлашадиган уйма бор. Латерал бурчагида куз ёши безининг чуқурчаси булади. Пешона суягининг олдинги юзаси ва чап томонида чакка ҳамда понасимон суяклар билан бирикадиган ён юзаларига утади. Ана шу утиш жойи чегарасида суяк қирраси булади. Чакка чизиғи деб аталадиган шу қирра купинча тери остида сезилиб туради. Чакка чизиғи янок равоғидан юқоридаётган чакка чуқурчасини чегаралаб туради ва давом этиб бориб тепа суяк юзасига айланади. Пешона суягининг юзаси қош усти равокларидан утиб калла суяги ичкарисига томон букилиб боради ва унг ҳамда чап томонда пешона билан куз косалари чегарасини-куз косаси устки четини ҳосил қилиб орқага томон яна чуқурроқ давом этиб туради ва кузлар турадиган куз косаларининг (куз чуқурчаларининг) устки деворларига айланади. Пешона суяги ва ташқи, пастки, унг ва чап томонда ёноқ суяги билан бирикади. Тепа суяги – 1 жуфт калла қопқоғини урта қисмини ташкил этади. Тепа суяк турт қиррали ва турт бурчакли, сиртидан гумбазсимон буртиб чиққан пластинка шаклда. Унинг олдинги чеккаси пешона суягининг палласига, юқори чеккаси иккинчи томондаги тепа суягининг худди шундай чеккаси билан урта чизиқда бирлашади. Орқа чеккаси энса суягининг палласига бирикади. Палла чеккасининг олдинги қисми понасимон суякнинг катта қанотидир. Урта ва орқа булаги эса чакка суяги палласи билан уртасида тепа суяк думбоғидир. Болаларда у жуда дуппайиб кетади. Тепа суягининг пастки ва юқори иккита параллел чизиғи булиб, уларга чакка фасцияси ва чакка

мускули ёпишадиган чизиғидир. Тепа суякнинг ичи ботиқ, у ерда артерия эгатчалари мавжуд. Тепа қирра буйлаб давом этган ва сурғичсимон усиқ билан бирлашадиган эгатчалари бор. Энса суяги калла қопқоғининг орқа пастки томони ва асосини ташкил қилади. У олдинги томондан понасимон суяккка, тепа ва чакка суякларига бирлашган. Энса суягининг катта энса тешиги орқали умуртқа каналига қушилади. Энса суягининг палла, ён қисми, асоси ёки танаси мавжуд. Суякнинг палласи ташқи томонга қабариқ, ички юзаси ботиқ булиб эгилган сербар пластинка-палладан иборат. Энса суягининг ташқи юзасини марказида энса думбоғи, унинг иккала томонида кунгдаланг йуналган ғадир- будир чизиқлар бор. Паллани ички юзасида 4 та чуқурча, уртасида эса ички энса думбоғи ва тепага йуналган эгатчалар бор. Катта энса тешигининг пастки юзасидаги эллипс шаклдаги буғим думбоқчалари 1 буйин умуртқасининг юқори юзаси билан қушилади. Чакка суяги бир жуфт булиб аралаш суякдир. Чакка суяк турт қисмдан иборат (палла, ноғора, пирамида ва сурғичсимон). Палланинг ташқи юзаси силлиқ булиб, чакка чуқурчасини ҳосил қилади ундан ёноқ усиғи ёноқ суяги билан бирлашади. Пастроқ қисмида пастки жағбилан буғим тузадиган чуқурчаси бор, унинг олдинги думбоғи пастки жағнинг буғим усиғи чуқурчасидан чиқиб кетишидан сақлайди. Ноғора қисми – пластинкадан иборат, чакка суяги ташқи эшитув йулининг олди ва орқа томони чегаралаб туради. Пирамида қисмида эшитув мувозанатни сақловчи аъзолардир. Ички қулоқни ҳимояловчи тепа, олдинги юзаси эса ноғора бушлиғининг томи ҳолатида жойлашган. Пирамиданинг пастки юзаси каллани тубига қараган бигизсимон-сурғичсимон тешик орқали юз асаби ва буйинтуруқ тешик мавжуд. Сурғичсимон усиқ йуғон тортган булиб, озғин одамларда пайпаслаб топилади. Сурғичсимон усиқ бағрида сурғичсимон ғор бор. Бу кавак бошқа майдароқ бушлиқлар билан туташиб кетади. Сурғичсимон ғор ва катаклар ноғора бушлиғига туташган ичига ҳаво тулган.

Понасимон ёки асосий суяк. Бу суяк тоқ булиб деярли ҳамма бош скелетининг ичида ётади;унинг ён қисмлари унг ва чап томонида ташқарига чиқади ва орқа томонда энса суягига, юқори томонда эса тепа суяги билан пешана суягига тақалиб туради. Булар унг ва чап томонда ясси чуқурчани – бош скелети ён юзасида ёноқ равоғидан юқорироқда ётувчи чекка чуқурчаси тубини ҳосил қилади. Суякни танаси катта ва кичик қанотлари ва қанотсимон усиқлари мавжуд. Понасимон суяк танасининг калла бушлиғига қараган юқори юзасида эгар чуқурчаси булиб, унда гипофиз жойлашган. Эгарчанинг олдинги томонида кундалангига жойлашган думбоқча-эгар қоши ва куриш асабларининг каналчалари тешигига туташади. Бурун бушлиғи ковак тешикчаси бор. Катта қанотининг 4 та юзаси: у калла бушлиғи, куз косасига, чакка юза, юқори жағга қараган юзалардир. ¢алвир суяк – юз суяклари орасида бурун бушлиғининг пешона суягининг уймасида жойлашган. Пластинка шаклдаги суяк калла суягининг тубини ҳосил қилишда қатнашади. ¢алвирсимон суякнинг перпендикуляр пластинкаси бурун суяклари, димоғва понасимон суяк қирраси билан бирлашади бурун тусиғининг бир қисмини ҳосил қилади. БОШ СУЯГИНИНГ ЮЗ ҚИСМИ. Калла суягининг юз қисми юқорида пешона суягининг пастки (куз косаси устидаги ) четидан бошланиб, икки ён томонида ёноқ суяклари билан чекланади ва пастда пастки жағбилан туташади. Бундан ташқари унинг таркибига жуфт холдаги иккала юқори жағсуяклари ва жуфт ҳолдаги иккита бурун суякчалари киради. Калла суяги юз қисмининг юзасида иккита жуфт чуқурча – куз косалари битта тоқ тешик бурун тешиги ёки ноксимон тешик ва тоқ буладиган оғиз тешиги жойлашгандир. расм. Калла суяги. А- ён томондан куриниши:

1-энса суяги. 2-ташқи энса думбоғи.3- чакка суяги 4- чакка суягининг сурғичсимон усимтаси. 5 -ташқи эшитув йули. 6-паст жағбилан бирикадиган буғим чуқурчаси 7- паст жағнинг буғим усимтаси. Ёноқ суяги жуфт булиб, ёноқ думпаймасини ҳосил қилади. Юқори томонда у пешона суяги билан туташиб, орбита (куз косаси) нинг ташқи деворини ҳосил қилса, орқа томонда понасимон ва чакка суяк билан бирикиб, суяк куприкчаси-ёноқ равоғини ташкил қилади. Юзнинг олдинги сиртида ёноқ суяги юқори жағсуяги билан қушилиб кетган. Қотма одамларнинг юзида ёноқ суяги билан ёноқ равоғи тери остидан руйирост билиниб туради. Ёноқ суяклари купроқ думпайиб чиққан булса, юзни кенг қилиб курсатади (ёноқлари туртиб чиққан деган ибора шундан олинган). Ёноқ суяклари ясси булса, юз ингичка булиб куринади. Юқори жағсуяги юз сиртининг қаттиқ асоси сифатида хизмат қиладиган жуфт суяк булиб, кузлар билан оғиз орасида жойлашгандир. Юқори томонда суяк юзаси куз косаси ичига кайрилиб, унинг пастки деворини ҳосил қилади; ички томондан юқорига кутарилиб чиқадиган пешона усимтаси пешона суяги билан қушилиб кетади. унг ва чап пешона усимталари жуфт ҳолдаги иккита бурун суякчалари учун таянч булиб хизмат қилади. Бу суякчалар урта чизиқ буйлаб бир-бири билан қушилиб, юқорида буруннинг кузғалмас суяк қисмини ҳосил қилади. унг ва чап юқори жағсуягининг ички четлари пастда ноксимон бурун тешигининг чегараларини ҳосил қилади, сунгра пастроқда урта чизиқ буйлаб бир-бири билан қушилиб кетади ва қушилиш жойида думбоқ-олдинги бурун қиррасини ҳосил қилади. Юзда бурун тусиғининг асосида уни пайпаслаб топиш мумкин. Юқори жағсуягининг олдинги юзасида, куз косаси тагида қотма одамларнинг юзида сезиладиган битта чуқурча жойлашган, ит чуқурчаси деб шунга айтилади. Бурун суякчалари жуфт булиб, урта чизиқ буйлаб бир-бири билан қушилади ва юқорида айтилганидек, бурун қиррасининг суякли қисмини ҳосил қилади. Улар ташқи четлари билан юқори жағсуякларининг четларига

қушилиб кетган, орқа томонда эса бурунни икки қисмга буладиган, суяк ҳамда тоғайдан тузилган бурун тусиғига тақалиб туради. Бурун қаттиқ асосининг қолган ҳаракатчан қисми тоғайлардан ташкил топган. Пастки жағ. Тоқ суяк. Асосий қисми-пастки жағтанаси такасимон шаклда. Пастки жағтанаси олдинги юзасининг уртасида энгак кутармаси бор, пастда ундан унг ва чап томонда иккита энгак думбоғи жойлашган. Пастки жағсуяги танасидан орқага, унг ва чапга бурчак остида пастки жағсуягининг шохлари чиқади, уларнинг ҳар бири иккита усимта билан олдинда тожли ва орқада буғим усимтаси билан тугалланади. Буғим усимталари пастки жағнинг буғим чуқурчалари билан ҳаракатчан, пастки жағбуғимларини ҳосил қилиб, унг ва чап томонда чакка суяклари билан бирикади. Тожли усимталарга чакка мускуллари келиб бирикади. Пастки жағтанаси ва шохлари букилган жойларда пастки жағбурчакларини ҳосил қилади. Бу бурчакларнинг кенглиги ёшга қараб узгариб боради: чақалоқларда улар кенг ва кам рельефли, катта ёшли одамларда жуда рельефли булиб туғри бурчакка яқинлашиб қолади, лекин ҳеч қачон туғри бурчакдан кичик булмайди. Турли одамларда пастки жағбурчаклари ҳар хил кенгликда булади: унинг бурчаклари нечоғлик кенг булса, пастки жағтанаси пастга шу қадар купроқ осилиб тушади, натижада одамнинг юзи чузиқроқ булиб куринади. Бурчаклар нечоғлик кичик туғри бурчакка яқин булса пастга жағтанаси пастга шунча камроқ букилган булади ва одамнинг юзи калтароқ, жағи эса йуғонроқ булиб куринади. Пастки жағтанасининг юқорисида томонида катакчали усимта мавжуд. Катта ёшли одамда у 16 та уядан иборат булиб, бу уяларда тиш илдизлари жойлашади; шундай қилиб катта ёшли одамнинг иккала жағида 32 та тиш булади. Одамнинг пастки жағида шундай бир хусусият борки, у фақат инсон калла суягига ҳосдир. Жағнинг олдинги пастки қисми тишларга нисбатан олдинга чиқиб туради, яъни энгак кутармаси мавжуд. Суякни ташқи юзасида ғадир-будирликларига чайнов мускуллари ёпишади. Шу мускулларни вазифасига ва ёшига қараб паски жағбурчаги узгаради. Болаларнинг пастки

жағбурчаклари 150 градус булса, урта ёшли одамларда 130-110 градус атрофида. Кекса инсонларда тишлар тушиб кетиши чайнов мускулларини бушаштиради, оқибатда жағбурчаги яссилана боради. Куз косалари жуфт чуқурчалар булиб, уларда куз олмалари ва кузнинг ҳаракат аппаратлари жойлашган, деворларининг ичкарисида тешиклар бор. Булардан куз асаблари ва қон томирлар утади. Бу йулнинг ичида ёш бурун канали утади, шу каналдан куз юзини тинмай ювиб турадиган ёш томчилари бурун бушлиғига тушиб кетади. Ноксимон ёки бурун тешиги оғиз бушлиғидан юқорироқдаги катта танглай устидан утадиган бурун бушлиғига олиб боради. Бурун бушлиғи суяк ва тоғай пластинкаларидан иборат булиб, тикка тушган бурун тусиғи билан икки булимга олинган ва орқада жуфт тешиклар хоаналар билан тугалланади. Бурун суяги пластинка шаклида булиб, куз ёши суяги унинг олдинги қисмида, куз ёши эгати бор ва куз ёши халтасининг чуқурчаси мавжуд. Куз ёши суяги бир жуфт энг мурт ва юпқадир. Суяк юқори жағсуяги пешона усиғининг орқа томонида жойлашиб, косанинг медиал деворини ҳосил қилади, латерал юзаси куз ёши халтасини чуқурчасини ҳосил қилади. Паст ва олдинги томондан куз ёши суяги, юқори жағсуяги ва пешона усиғи орқадан ғалвирсимон суягининг куз косасига қараган пластинкаси юқоридан пешона суяги билан бирлашади. Димоқ суяги нотуғри туртбурчак шаклидаги юпка пластинка шаклидаги тоқ суяк бурун тусиғини ҳосил қилишда қатнашади. Суякнинг олдинги чеккаси ғалвир суягининг перпендикуляр пластинкаси билан туташади. Орқа чеккаси буш бурун бушлиғининг орқа қисмини иккига ажратади, бу суяк чап томонга сал қайрилган. Танглай суяги бир жуфтдир, куз косаси, бурун бушлиғи, оғиз бушлиғи ва қанот танглай чуқурини ҳосил қилади. Суякнинг горизонтал пластинкаси орқа томондан юқори жағсуягини танглай усиғига бирлашиб, қаттиқ танглайни ҳосил қилади. Суякнинг горизонтал пластинкаси орқа томондан юқори жағсуягини танглай усиғига бирлашиб, қаттиқ танглайни ҳосил қилади. Горизонтал пластинкани қарама-қарши томондаги пластинка билан

бирлашиб бурун қиррасини ҳосил қилади. Унинг пастки юзасида катта танглай тешиги бор. Вертикал пластинкаси бурун бушлиғининг ён деворини ҳосил қилишда қатнашади. Танглай суягини учта усиқлари (пирамидасимон ва понасимон) мавжуд. Болаларда 6 та лиқилдоқ булади. Олдинги лиқилдоқ пешона лиқилдоғи ёки ромбсимон шаклда пешона ва тепа суяклар палласи уртасида жойлашган. Энг катта лиқилдоқдир (узунлиги 3,5 см, кундаланг улчами 2,5 см). Бола 2 ёшга тулганида суякланиб ёпишади. Бошқа лиқилдоқлар 4 та булиб каллани ҳар бир ёнида 1-жуфтдан (олдинги ён понасимон) ва орқа (сурғичсимон) лиқилдоқлар киради. Лиқилдоқлар боланинг 1-3 ёшда битиб чоклари шаклланади. Кексалик даврида юз суяклари кичраяди, жағлардаги тишлар тукилади, альвеола усиқлар ҳам атрофияланади ёки емирилиб текисланади. Калла суяклари юпка ва мурт булиб қолади. Кексаларда жағсуякларини энгак қисми кескин олдинга сурилади ва бурун суягига қараб кутарилади. Пастки жағсуягини шох қисми осилиб оқибатда юз қисмига карилик ҳолатини келтиради ва юзини думалоқ шаклга келтиради. Калла скелети 3 хил шаклда учрайди. Узунчоқ, уртача ва калта (дум- думалоқ), бу хилдаги калла скелети зинҳор ақлий ривожланишга таъсир курсатмайди. Қайси ҳолатидаги калла скелети – каллани индексини яратишда рассом ва ҳайкалтарошлар учун муҳим ҳисобланади. Бош скелетининг сатҳини аниқлашда кундаланг узунлиги скелетдан чиқиб турувчи ташқи қисми тепа ёки чеккалари улчаниб 100 га купайтириш, чиққан сонни олдинги, орқа улчамига (энса суягини дунг нуқтаси узунасига) булинади. Шунда тахминий сатҳи чиқади, унга каллани индекси дейилади. Каллани индекси 75 дан ортмаса, унда калла скелетини шакли узунчоқ, 80 булса калта, 75 дан 80 оралиғида булса, урта бошли скелет индекси дейилади. Барча индексли бош скелетлари инсонларда учрайди. Калла мия қисми баландлигининг катта энса тешигини олдинги четидан то иккала тепа суяги орасидаги сагитал чок, тепа суягининг олдинги чегарасигача улчанади. Бош скелетини кенглигини (энини) аниқлашда эса,

тепа суягини иккала ён тепа юзаси улчанади. Калла скелетини олдиндан қараганда 3 хил шаклга эга (узунчок юзли, кенг юзли ва уртача). Антропологлар фикрича 4 хилдаги бош скелетлари мавжуд. Бундан ташқари калла скелетини урганишда унинг шаклини турли ҳолатида юзнинг бурчак уткирлиги аҳамиятга сазовор. Калла скелетини юз қисмидаги бурчак уткирлиги буйича, уткир қиррали ва утмас бурчак ажратилади. 20-Расм. Расм. Одам калла скелети юз қисмининг бурчаклари. А-уткир қиррали калла скелети. Б-утмас бурчакли калла скелети 1-Пешона билан бурун суягининг бирлашган нуқтаси. 2-кузга ташланадиган олдинги нуқта юқоридаги жағнинг курак тишининг уртасидаги альвеоляр нуқтаси. 3-ташқи қулоқнинг юқори қисми. Юзнинг бурчак уткирлиги тушунчаси калла скелетидаги ташқи эшитув суягини тепа қисмидан буруннинг пастки қирралари ноксимон бурун тешиги орқали горизонтал чизиқни кесишиб тепадан пастга борувчи пешона нуқтаси, юқори жағнинг урта қисми тиш илдизларидан пайдо булган дунгигачан тушган чизиқдир. Юзнинг пластинкасига суякдан ташқари тишлар ва уларни қопланган юмшоқ туқималар ҳам муҳим урин тутади. Агарда оғиз бушлиғида 2-3 та тиш булмаса милклар, лунж ва оғиз бушлиғи шаклини узгариши юз киёфасига таъсир курсатади. Юз қисмини урганишда энг аввало калланинг юқори қисми кенглиги, пастки қисмига нисбатан куринади. Бунда тепа суягини туғрилиги билан ёноқ суягининг ёйи юз қисмидан ажралиб туради. Юз қисмида пешона куз косачаси бурнининг ноксимон тешиги ва юқори жағни олдинги юзаси пастки жағни тиш катаклари альвеолалари куринади. Пешона суягининг калла булагини ён қисмида иккита пешона думбоғи, бош пластикасида муҳим урин тутади. Тор пешона суякли одамларга нисбатан кенг пешоналиларда эса бу думбоқлар бир-биридан анча узоқда туради. Пешона суягининг калла булаги баъзан ботиқ, ясси ёки баланд ва паст, ҳаттоки олдинги буртиб чиққан булиши мумкин.

Юзнинг юқори қисмида иккита куз косасининг юқори қисми жойлашган. Унда куз соққаси урнашган. Куз косаси бурун бушлиғини икки тарафида симметрик равишда шакли буйича нотуғри туртбурчак пирамидани эслатади. Куз косасининг шаклини яратишда унинг бурчак уткирлигига қаралади: горизонтал сатҳ буйича тик вертикал шаклда жойлашган ҳамда қия бурчак ҳосил қилиб жойлашган. Куз косаси юз қисми пластикасига бурун суяги ва ноксимон бурун тешиги ва бурун бушлиғини 2 га ажратиб турувчи юпқа суяк катта роль уйнайди. Калла скелетини чизишда бурунни шу суякка, айниқса у суяк унгга ёки чапга букилганлиги ва бурун чиғаноғига қаралади. Калла скелети юз қисмидаги элементларига яна кулгу чуқурчаси ва пастки жағсуягидан ияк ва энгак думбоқчалари энгак тешиклари киради. Пастки жағнинг буғим усиғи чакка суягини буғим чуқурчасига кириб, пастки жағбурчагини ҳосил қилади. Вояга етган одамларда унинг бурчаги 90 градусга, суяк орқа қисми бурчаги 120 градус, болаларда 140 градус чамасида булади. Каллани барча суяклари бир-бири билан бирикиши ҳаракатсиздир. Шунинг учун каллани ҳаракати икки хил, яъни калла суягини буғими ва умуртқа суяклари орқали булади. Пастки жағбуғими жуда ҳаракатчан, улардаги буғим халтачалари чузилувчандир. Пастки жағнинг ҳаракатида оғиз бушлиғини очиб ёпишдан ташқари жағсуягидаги лаб-лунжларни орқага, олдинга ва ён тарафларига ҳаракатлантириш мумкин. Бу ҳолатдаги буғим халтачаси буғим чуқурчасидан чиқиб чакка суягини дунглигига тақалади, буғимдаги дискларни четлари буғим халтачаларига мустаҳкам ёпишиб кетмаганлигидан булакчалар узаро тушмайди. унг ва чап томонидаги буғимлар айни вақтда биргаликда бир хил ҳаракатни бажаради, каллани букиш, энгаштириш, буришда бир вақтда буйин қисми билан ҳаракатланади. Бошнинг ҳаракатчанлиги эса энса суягининг дунглари билан биринчи буйин умуртқаси орасидаги буғимларда буладиган ҳаракатларга ҳамда биринчи умуртқа билан иккинчи умуртқа уртасидаги ҳаракатларга ҳам боғлиқ. Бунда биринчи умуртқа калла суяги билан гуй битта яхлит тузилмани

ташкил этади ва калла суяги билан биргаликда иккинчи умуртқага нисбатан тик уқ атрофида айланади. Оқибатда ҳаракат ҳар хил ҳалқаларда бир йула юзага чиқадиган булса, бош хилма-хил ҳаракатларни содир этади, чунончи ён томонларга буриш ёки энгашиш, ҳамда орқага ва пастга энгашиш мумкин. Бошнинг ҳаракатлари ва вазияти ниҳоятда хилма-хил булиши тасвирлаш учун қийинчилик туғдирмайди. Бунда калла суягининг анатомик элементларига, яъни суякларни дунгликларига, чуқурчаларига эътиборини қаратиб расм чизилади. Одамнинг юзи жуда тула булмаса калла суягининг купгина думбоқлари бошда хусусан юзда сезилиб туради. Шу максад учун олганда куз косаларининг юқори четларини ҳосил қиладиган пешона суягининг чети, чакка чизиқлари, пешона думбоқлари, ёноқ суяклари, ёноқ равоқлари, пастки жағва унинг бурчаклари ҳамда энгак кутармаси думбоқлари, сурғичсимон усимталар муҳимдир. Бу курсаткичлардан фойдаланиб бошнинг урта текислиги, яъни симметрия чизиғини утказилади. Бунинг учун бошнинг бурун ва лаб уртасидан ияк дунглиги, пешона суяги уртасидан тик ҳолатда чизиқ утказилади. Иккинчи асосий координата чизиғи пешона четига параллел ҳолда иккала орбита уртаси (куз қорачиқларига мос ҳолда) ёноқ равоғи, қулоқ тешиги ва ташқи энса кутармаси орқали утадиган эгри чизиқлар утказилади. Бу чизиқ орқа ва олдиндан икки жойда урта чизиқни тиккасига кесиб утади ва бошнинг кутарганлигини ҳамда пастки туширганлигини белгилаб беради. Агар уша чизиқ қабариқ томони билан юқорига қараб ётган булса, бош кутарилган, бордию қабариқ томони билан пастга қараб ётган булса, бош пастга энгашган булади. Бир-бири билан кесишадиган шу иккита чизиқ бошнинг ҳолатини курсатади. 21-Расм. Расм. Бошни тузиш учун «Крестовина» дан фойдаланиш (Ганс Гольбейннинг схематик расмлари). Расм чизишда шу чизиқларни белгилаб олиб бош скелетини нуқталарини: ёноқ суяклари ва унинг равокларини, чакка чизиқлари, пастки жағнинг унг ва чап томонларини, пешона суягининг қош усти равоклари ва куз косаси чети қулоқнинг урни ва бошқаларни уша ёрдамчи чизиқларга

қараб унг ва чап, юқори ва паст томонга куринишига мос қилиб тасвирлаб бориш керак. Бош энгаштирилган ва кутарилиб турган ҳолларда қулоқ ва буруннинг жойи жуда синчиклаб белгилаб чиқилади. Бошни энса томонидан тасвирлашда «Крестовина»нинг иккита чизиғи, қулоқ урни, ёноқ равоғи, пастки жағни, орбита чети, пешона чети, тепа думбоқларини аниқ белгилаб чиқиш зарур. Расм чизилар экан, калла суягининг тасвирланаётган қисмларига симметрик булган лекин расмнинг ушбу позициясидан қараганда куринмай турадиган қисмлари урта текисликнинг нариги томонидаги фазода ҳажман қандай булишини тасаввур қила билиш керак. Бошни орқа тарафдан чизишда урта ва чизиқларини синчиклаб урганилиб, сунгра қулоқ, ёноқ ёйи, пешона чети, пастки жағтанаси ва бурчагига эътибор берилади. Инсон гавдасини ёки уни айрим қисмларининг моделини ёки расмини яратишда энг аввало ҳар тарафлама урганиб айниқса юз қисмларидаги айрим суяк, мускулларининг айрим анатомик элементларига алоҳида эътибор берилади. Аёлларни бошини юқори қисми бир мунча катта, калла суяклари кичикроқ, пешона дунги яхши ривожланган, қош усти ёйи сезиларсиз ҳолатда булиши билан эркаклардан фарқ қилади. Эркак кишининг пешонаси бир мунча нишоб аёлларда эса тикдир.

Похожие

Пластик анатомия. Oдамнинг пластик анатомияси

Қушларнинг пластик анатомияси

Мускуллар тўғрисида таълимот

Инсон қиёфасини академик қаламтасвир усулда тасвирлашда методик изчилликка риоя қилиш

Одам гавдасининг рангтасвирда ишлаш йуллари