XX аср бошида Россия истибдодига қарши халқ кураши - История - Рефераты

XX аср бошида Россия истибдодига қарши халқ кураши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

29.37890625 KB

XX аср бошида Россия истибдодига қарши халқ кураши ц XX аср бошларида ўлкада халқ ҳаракатлари янги босқичга кутарилди. Ана шу ҳолат Петербургда безовталик уйғотди 1906 иил 31 декабрда империя Ички ишлар вазирлиги полиция де партамента Туркистон генерал-губернаторига йўллаган тавсия-номасида «Сўнгги йилларда Россиядаги инқилобий ҳаракат 1уркистон ўлкасида ҳам акс садо берганини» эслатиб Ички ишлар вазирлигида тўпланган жосуслик маълумотлари ўлкадаги ҳукуматга қарши ташкилотларнинг фаол иш кўраётганидан ха бар бераетганини маълум қилди. «Туркистон ўлкасининг ерли аҳолиси, - деб езган эди полиция департамента, - ҳозирча тинчлик саклаетган бўлса-да, бундай кайфият келгусида ҳам сақланиб қолишига ишонч йўқ» 1 . Полиция департаментининг бундай гумон қилиш учун етарли асослари бўлган. 1906 йил 12 сентябрда Тошкентнинг Жомеъ масжидида рўй берган воқеа бунга далилдир. Бу ерда Тошкент шаҳар думасига ноиблар (гласный) саилови бораётган пайтда Себзор даҳасида яшовчи Мавдихужа Хорунхожинов деган киши маъруза қилиб, сайлов-ни барбод қилишга чақирди. У ноибликка фақат бойлар сайла-наетганидан норозилигини очиқ айтди. Сайловчилар унинг сўзларидан ҳаяжонга тушдилар. Шаҳар думаем оқсоқоли ва по лиция пристави Маҳцихўжани тартибга чақиришади. Кейин миршаблар ёрдамида уни маежиддан чиқариб юборишга ури- нишади. Маҳдихўжа «дод» солиб одамларни ёрдамга чақиради. Бешёғоч даҳасида яшовчи Султонхўжа Иноғомхўжаев унга ён босиб, одамларни тарқалмасликка ва Маҳдихўжанинг сўзлари- ни тинглашга даъват қилади. Полиция пристави ёрдамчиси Мирецкий унга дарҳол маежиддан чиқиб кетишни, акс ҳолда иккаласини ҳам қамоққа олишини айтади. Шунда Султонхўжа дадиллик билан, полиция вакили сира кутмаган тарзда, рус тилида жавоб қайтаради: «Қамоққа олсанг, олавер! Уч кундан ортиғига ҳақинг йўқ! 7 кунга фақат полицмейстергина қамаши мумкин». Довдираб қолган Мирецкий Султонхўжадан яна бир қанча гапларни

эшитадики, улар ўзбекларни одам ўрнида кўрмайдиган пристав ёрдамчисини ҳайратга солади. Султонхў жа унга ўзининг дунё кезганини, чет элларда бўлганини ва қонунни ундан кам билмаслигини айтади. Бу ерга йиғилган халқ қизиқиш билан уларнинг атрофига тўплана бошлайди. Саросимага тушган Мирецкий ёнидаги миршабга бу ерга қўшимча кучлар чақиришни буюради. Шу вақтда Махдихўжа халққа қарата хитоб қилади: «Мусулмонлар! Мен генерал-гу- бернаторга, шаҳар бошлиғи ва полицмейстерга аризалар ездим, лекин улардан биронтаси ҳам шикоятларимга қулоқ солмади. Мен солиқлар остида эзилиб ётган халқ учун қайғураман. Виз га Думанинг кераги йўқ, унга нуқул бойлар тушади. Улар халқ учун қайғурмайдилар, балки мансабга миниб бойишни ўилаша- ди. Бизни ўтин учун, беда учун, пичан учун, қўй сўйганимиз учун ҳамма-ҳамма нарсага солиқлар солиб, чирмаб олишган». Халойиқ унинг гапларини маъқуллаб, ҳаяжонга келабошлага- нини курган Мирецкий Маҳдихўжани миршаблар ёрдамида четга судрай бошлайди. Шунда Султонхўжа чопиб уларнинг олдига боради^ ва қандайдир қоғозни Маҳцихўжага тутқазади. Махдихўжа қоғозга имзо чекиб, одамларга ўз номидан Султон хўжа иш юритишини маълум қилади. Масжидга тўпланган 200 дан зиёд одамларга қарата Султонхўжа оташин маъруза қилади. Полиция баённомасида қайд қилинишича, у «Мусулмонлар! Ҳеч нарсадан қўрқманглар, ҳеч кимга қулоқ солмай, тарқалиб кетманг. Мен сизларнинг фойдангиз йўлида ўз бошимни қур- бон қиламан. Майли, мингта казак келса, кела қолсин. Бари-бир ҳеч нарса қилиша олмайди», деган ва қўлини фотиҳага очган: «Олло таолонинг ўзи менга мададкор бўлсин! Узи менга куч-қувват ато этеин». Оломон унга фотиҳа берган: «Парвар- дигорнинг ўзи сенга мададкор бўлсин! Азиз авлиёлар ёр бўлсин!» Воқеани кузатиб турган миршаб Мирвали Миркамо-лов атрофдан миршабларни ёрдамга чақирган. Шу пайтда тур ган кишилардан бири уни полиция пристави ёрдамчиси олди-дан суриб чиқариб, юзига шапалоқ тортади. Жунбушга келган одамлар «Итвачча, нега ҳуштагингни чалдинг?», — дея калтак-лаша бошлашади. Шу вақтда масжидга полицмейстер подпол ковник Н.Н.Караулшчиков катта-кичик

амалдорлар ва бир туда миршаблар ҳамроҳлигида кириб келади. У одамларга хи-тоб қилиб турган Султонхўжани қамоққа олишни буюради. Полицмейстер буйруғига жавобан Султонхўжа унга қарата да-дил жавоб қилади: «Мени ҳеч ким ҳибсга олишга ҳақи йўқ, полицияхонага бораверинг, керак бўлса, мен ҳам ўша ерга бо-раман» 1 . Подполковник Караулшчиков халойиқни миршаблар ёрда-мида тарқатиб, Маҳдихўжа ва Султонхўжани ҳибсга олади ва бозор томон олиб кетади. Шунда каттагина оломон уларни озод қилиш ниятида орқадан эргаша бошлайди. Қўрқиб кетган полицмейстер тўппончасини чиқариб, ким қаршилик кўрсатса, ўқ узишини айтади. У шаҳар бошқармаои аъзоси Боқижон Да-дажонбоев ва оқсоқоллар ёрдамида халойиқни тарқатишга ва тинчлантиришга уринади. Султонхўжа ва Маҳдихўжани қамоқхонага олиб кетишган-дан сўнг, кечқурун полицмейстер полиция ходимларидан таш-вишли хабар олади. Қамоқҳона бошлиғи Нечаев ҳибсга олин-ганларни озод қилишга уриниш бўлаётганидан хавфсираётга-нини маълум қилган эди. Полицмейстер Караулшчиков шаҳар бошлиғига ёзган ахборотида Султонхўжа у билан кўришганда, қўлида Максим Горькийнинг «Муттаҳам» ҳикоясини кўргани- дан ажабланганини яширмайди. Султонхўжа ундан қандай са-баб билан қамалганини сўраб, айби фақат ўз эшонини қўллаб гапирганида, бойларга қарши кескин сўзлаганида эканлигини айтиб, шу бойлар халқни эзаётганлигини уқтирган. У отаси ва акаси давлатмандлигини, ўзи эса русларнинг уйида хизмат қилиб бири икки бўлмаётганини айтган. Маҳдихўжа эса полиц-мейстерга ўзининг полиция пристави ёрдамчисига қўполлик қилганини тан олгани ҳолда, халққа очиқ ҳақиқатни айтмоқчи бўлгани» Тошкентдаги тўрт даҳа қозисининг шариатга хилоф иш тутаётганини одамларга тушунтирмоқчи бўлганини билдир-ган. Эртаси куни эрталаб подполковник Караулшчиков бу икки маҳбусни полиция бошқармасига олиб келганида Султон хўжа шу бошқармада иш юзасидан келган одамларга қарата нутқ сўзлайди. «Генерал-губернатор ва умуман олий

ҳукмдор-лар халқ пулини олаётган бўлса ҳам, — дейди Султонхўжа, — уларни ўйламайди,. хотиржам ухлайверади, камбағаллар эса азобда меҳнат қилаверади». Унинг гапларини бўлмоқчи бўлган Шайховандтаҳур ва Бешёғоч даҳаси юзбошиларини кескин танқид қилади. приставга муносабати қўпол бўлди... Султонхўжанинг халқ ол-дида ва бошқармада ўзини бундай дадил тутишини ўта сўл фирқалардан бирига мансуб русларнинг таъсири натижаси деб ҳисоблайман. Улар Султонхўжани ташвиқотчилик ишига тай-ёрлашган. Хурофотга ботган ва ақли заиф аҳоли орасида Маҳ- дихўжа ва Султонхўжа каби шахсларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг гўё камбағаллар манфаати йўлида жонкуяр сифатида турлича ваъдалар билан халқ аҳволини яхшилашга қаратилган чиқишлари мутлақо кўнгилсиз ҳолатдир ва мулкдор синфларга нисбатан зўравонлик ва тартибсизликлар келтириб чиқариши мумкин» 1 . Мулоҳаза учун маълумот Аср мулкдорИГ Тожимуҳаммад Исамуҳаммад ўғли савдогарлар орасида биринчи бўлиб Германия, Франция, Англия каби ривожланган мамлакатларга бо- риб, улардаги тижорат ишларини ўрганган, биринчи бўлиб Москвада ўз тижорат фирмасини, Хельсинкида, Парижда, Петербургда, Харьковда ва бошқа йирик шаҳарларда шу фирманинг бир неча дўконини очиб, Ўзбек савдогари шаъни юртимиздан узоқ-узоқларда ҳам ардоқланишига муно- сиб ҳисса қўшган. Тожимуҳаммад Исамуҳаммад ўғлининг 1900 йилда Парижда ташкил этилган халқаро кўргазма ва ярмаркага бориши, бу сафар чоғида Москва, Петербург каби рус шаҳарларидан ташқари Берлин, Лондон, Париждан олган олам-олам таассуротларини «Туркистон вилоятининг газети»нинг беш сонида эълон қилдириши Ўзбек савдогарлари ва маърифатпарварла- ри ҳаётида ҳали учрамаган ажойиб воқеа эди. Аввало, шуни айтиш керакки, муаллиф ўз саёҳати санаси, йўнапиши ва бошқа тафсилотлари хусусида кейинги авлодлар учун ғоят муҳим бўлган аниқ маълумотлар қолдиради: «1900 инчи йилда 10 инчи мортда камина Тожиддин Париж виставкасига бормоққа ирода айлаб, Тошканд шаҳридан

вагон билан жўнаб, 11 инчи мортда Самарканд ва 12 инчи мортда Бухорои шариф шаҳарларидин ўтуб, Красноводға келиб, андин 15 инчи мортда оташ кема бирлан юриб, 16 соатда Боку шаҳриға чиқтим...». «Саёҳатнома» муаллифи йўл давомида туғилган таассуротларини баён қила бошлар экан, фақат савдогар сифатида эмас, балки ўз халқининг истиқболини ўйлаган етук зиёли сифатида ҳам фикр юритади. «Қўлдан келган одамларга керак ва лозим эканким, — деб гапни бошлайди Тожи муҳаммад Исамуҳаммад ўғли, — юруб, сайр ва сайёҳат айлаб, ҳар қайси обод ва улуғ шаҳарларни кўруб, ҳар илм ва ҳунарни маонийи фаҳм айлаб, ибрат кўзларини очар эдилар. Ушбу тарафларни ҳунарлари ва шаҳарлари- ни обод бўлмоғи барчаси илм таълим олгонларидан экан». Муаллиф Москва ҳақида мулоҳаза юритган ўринларда, аввало, элшу- носликдан, жуғрофия ва иқтисод илмларидан пухта хабардор мутахассис сифатида гавдаланади. Мана унинг синчковлик билан олиб борган баъзи кузатишлари: «Москва шаҳрида бир миллион икки юз минг турғон одам бордур, деб айтадилар. Ҳар куни 120 мартаба оташароба келиб-кетар экан. Конька, яъни от бирлан юрадурғон темир йўл ва электричество бирлан юрадурғон йўллар кўчаларда тайёр-муҳайёдир. Мундин бошқа 20 мингдан кўпроқ извошиқ ароба бор. Мошина ароба ва велосипед минибSS .Pu „ Ma „ M ЯХ1иИ магазинлаРни Хисоби йўқ. Булар ҳаммаси илм ва ҳунар таълимларини уқуғондиндур». , оТТ^СЛ -Касби савД°гаРлик бўлган муаллифни, табиийки, тижорат ишлари filnl - o д У кон Д°Р ла Р Фаолияти ҳам ниҳоятда қизиқтирган. Шунинг учун булса керакки, Москвадан бошлаб, Петербург, Берлин, Лондон Париж ли аҲ ГпО Р пя тасви Р ида "асаланинг бу жиҳатлари'га алоҳида эътибор бе Р ра ди оврупалик савдогарлар фаолиятини ўз ҳамюртлариники билан қиёс-лаб, уқувчини ўйлашга, янги режалар тузишга мажбур қилади. 1906 йил 27 апрелда Россия парламентининг биринчи маж-лиси очилишй" бутун Европанинг диққатини жалб этган воқеа Ьулди. Энди деярли 300 йил танҳо ҳукмронлик қилган Рома-новлар сулоласининг даври тугаб,

янги замон бошланмоқца эди. Ьиринчи рус давлат тўнтариши подшолик Россиясининг мутлақ хокимиятини заифлаштириб, ҳокимиятталаб янги сиё- сии кучларга имкон яратган. Дума иш бошлаганига беш кун булганда подшо фармони Тошкентга юборилди. У «Еттисув Каспииорти, Сирдарё, Самарқанд ва Фарғона вилоятларида Давлат Думасига сайловлар ҳақидаги ҳолатни ва унга қўшимча қонун-қоидаларни қўллаш ҳақида қоидалар» деб аталди, I Давлат Думаси сайловида қатнашиш учун худди Санкт-Петербургда бўлганидек, Тошкентда ҳам Дума фракциясининг «меҳнатчилар гуруҳи» тузилди. 1906 йил май ойида «Меҳнатчи- лар гуруҳи Бюроси» ташкил этилиб, у ўз дастурини эълон қил-ди Ыоро котиби конституциявий - демократлар (қисқача ка дет) фирқаси аъзоси адвокат Н.И.Закаменний эди. РСДРПнинг Тошкент гуруҳи, эсерлар ва «Халқ тараққиёти фирқаси» саиловда ўз номзодлари учун кураш бошладилар Саилов 1906 йил августда ўтказилиши лозим эди, аммо марказ-да I Дума тарқатиб юборилган, бу тадбир 190? йил февралда -/ W ^ aT Думасига сайловлар билан баробар бошланди. Сайловлар рус мустамлака истибдодининг устунлари нураб бораетганидан, ўлка ижтимоий-сиёсий ҳаётида мураккаб давр бошланиб, ҳокимиятталаб янги кучлар тарих саҳнасига чиқаёт-ганидан дарак беради» Муҳими, мазлум халқ уйғона бошлади Мустамлакачилар танлаган ўта миллатчи ва маҳдуд рухпараст номзодлардан биронтаси ҳам етарли овоз ололмай, мағлуб булдилар. Саиловда мавжуд подшолик тузумига қарши кайфи-ятни ифодалаган социал-демократлар (большевик ва меньше-виклар), социал-инқилобчилар (эсерлар) ва кадетларнинг уюш-маси булмиш «Тараққийпарвар сайловчилар гуруҳи» ютиб чиқ-ди. Гошкентдан, Дума аъзолигига маҳаллий аҳоли ўртасида «Жаҳонгир домла» номи билан машҳур бўлган В. П. Наливкин саиланди. Улканинг туб аҳолиси бўлмаганлардан 2 социал-демократ, 1 социал-инқилобчи, 2 «меҳнатчи» (трудовик) 1 фирқасиз са й ланди. Тошкентлик туб аҳоли ўртасидан уламо Абдурауф қори Абдувоҳид Қориев, Самарқанддан савдогар 1 ошпулат Абдухолиқов, Фарғонадан савдогар Муҳаммаджонов Сирдаредан чорвадор бой Т.

Оллаберганов, Еттисувдан муҳандис Муҳаммаджон Тинишбоев, Каспийорти вилоятидан под полковник Махтумқулихон сайландилар 1 . Бу ғалаба Тошкент шаҳар оқсоқоли сайловида подшо генераллари эмас, балки шаҳар зиёлиларининг вакили Н.Г.Маллицкийнинг куп овоз оли-шига замин яратди Туркистон генерал-губернатори маҳкамасининг махсус бў-лим бошлиғи лавозими билан ниқобланган, аслида эса сиёсий ишлар бўйича марказ иродасини амалга оширувчи Алоҳида жандармлар корпуси подполковниги Н. А. Васильевнинг ва генерал-губернатордан мустақил тарзда иш юритувчи, империя Ички ишлар вазирлигининг мухтор вакили, расман Туркистон махфий сиёсий полицияси бошлиғи лавозимидаги Леонид Квицинскийнинг Туркистондаги сайловларда рус жамиятидаги янги сиёсий кучлардан ташқари туб аҳоли ўртасида салмоғи кучайиб бораётган Ўзбек буржуазияси ва зиёлиларининг ама-лий нуфузига муносиб баҳо беришдан бошқа чораси қолмаган эди. Бинобарин, улар ўз эътиборини Туркистон халқлари мил-лий-озодлик ҳаракатининг кучайишига таъсир кўрсатаётган рус инқилобий фирқаларидан қай бирларининг хавфли эканига қаратишди. Шу жиҳатдан, уларга РСДРПнинг Туркистон таш-килотлари конференциялари ҳужжатлари бой далилий манба бўлди. 1906 йилнинг февралида РСДРП Туркистон ташкилотлари-нинг биринчи конференцияси бўлиб, унда Тошкент, Самар канд, Марғилон, Ашхобод, Қизил-Арват, Чоржўй ташкилотла-рининг вакиллари қатнашдилар. Таъсис йўналишига эга бўлган ушбу конференцияда бир неча ташкилий масалалар кўрилди. Жумладан, маҳаллий фирқа гурухлари ташкилотларга айланти-рилиб, «РСДРП Туркистон ташкилотлари иттифоқи»га бирлаштирилди. Конференцияда РСДРП Тошкент гуруҳи тарки-бидан «Иттифоқ қўмитаси» сайланиб, унга адабиётлар нашр этиш, ташкилотларга ташвиқотчи кучлар билан ёрдам бериш, ишларни уйғунлаштириш, марказий ташкилотлар билан алоқа ўрнатиш масалаларига раҳбарлик қилиш вазифаси юклатилди. Конференция РСДРП Тошкент гуруҳи газетаси «Рабочий»ни РСДРП Туркистон ташкилотлари иттифоқи органига, «Солдат ский листок —

Правда» газетасини эса Туркистон ўлкаси барча ҳарбий инқилобий ташкилотларининг органига айлантирди. «1-Туркистон конференцияси ҳақида Билдириш» деб номлан-ган нашрда конференция жойлардаги барча ўртокларга тузем пролетариатига алоҳида эътибор бериш, улар ўртасида кенг йўсинда социал-демократик ташвиқот олиб бориш таклиф қилинади», бу ташвиқот оғзаки ҳам, ёзма — варақа шаклида ҳам, шарт-шароитга қараб амалга оширилсин», дейилган. Сиёсий полиция агентлари социал-демократларнинг бу қарори қоғозда қолиб кетганини ва уларнинг Туркистон мусул-мон аҳолиси ва ишчиларидан ташқари, ҳунармандлар, айниқса, кўпчиликни ташкил этган деҳқонлар ўртасида деярли ҳеч қандай ташвиқот юритмаганига ишонч ҳосил қилишади. Улар со- циал-демократлар органи бўлган «Солдатский листок—Прав- да»да босилган «Ишчилар нима истайди?» деб номланган ма- қолада қўйилган масалага алоҳида диққат билан қарашади. Зо- тан, бу мақолада социал-демократлар миллий масалада миллат ларнинг ўз ҳуқукларини ўзлари белгилашлари, миллий давлат тузиб, Россиядан мустақил бўлишларига кафолат беришни ёқлаганлари ҳолда, бу эркинликнинг фақат Европа миллатла- рига оид эканлигини уқтирганлар. Хусусан, унда поляк, литва, фин, яҳудийлар эслатилиб, Туркистон халкдари эса мутлақо тилга олинмаган. «Рус халқини талаган ва эзган ҳолда, — деб езилган эди ўша дастурий мақолада, — ҳукумат поляклар, лит- валиклар, финлар, яҳудийлар, грузинлар, арманлар ва бошқа рус бўлмаган миллатларни жуда қаттиқ эзмоқда... Барча мил- латлар ишчиларининг манфаатлари бир хил: рус, фин, поляк ҳамда яҳудий ишчилари ўз манфаатларига кўра, бир-бирлари билан рус ишчиси ва рус капиталистларига қараганда яқинроқ- дир» 1 . Туркистон социал-демократлари ўлкада яшовчи фин, поляк ва бошқа миллатларга нисбатан ҳам қаттиқ эзилган Ўзбек, қирғиз, туркманларни тилга олмаганликлари уларнинг ҳеч қачон ўлка туб аҳолиси манфаатини ўйлаб, жиддий иш тутмаганлигидан, аниқроғи, ҳокимиятталаб бу фирқанинг ҳам мустамлакачиликдан воз кечгиси йўклигидан далолат беради. Афтидан, маҳаллий аҳоли подшодан ҳокимиятни тортиб олишда ёрдамчи

— қора куч бўлишини кўзда тутмаган эди. Шунга кўра, Васильев ва Квицинский эсерларнинг узоқни кўзлаб, маҳаллий миллатлар ўртасида кенг кўламда иш бошла- ганликларидан воқиф бўлдилар ва айнан шу фирқага нисбатан кескин чоралар кўра бошладилар. 1906 йилдаги воқеалар тадрижида эсерларнинг нуфузи социал- демократларникидан қолишмаган. Улар 1 май муносабати билан бир неча варақа ва хитобномалар чиқардилар. Тошкент Бош темир йўл устахонасидаги иш ташлаш ва унинг ғалаба билан тугашида, шубҳасиз, шу фирқаларнинг роли катта бўлган. Полиция, казаклар, ҳарбий қисмлар тазйиқи темирйўл- чилар иродасини бука олмагани, маъмуриятнинг уларга тўла ён бериши бутун ўлкада. Тошкент темир йўл устахонасининг об- рўсини кўтариб уни «Ишчилар қалъаси» номи билан машҳур қилди. Уша йили оммавий иш ташлашлар бошқа саноат корхо-наларида ҳам кенг туе олди. 1906 йил 29 июнда Тошкент темир йўлчилари ишчи ноиблари кенгашини ташкил қиладилар. Уларнинг эндигина шаклланиб келаётган маҳаллий ишчилар синфининг жипслашишига таъсири катта бўлди. Масалан, Тошкентдаги Дюршмидт ичак-тозалаш заводила бир ишчининг бўшатилишига қарши норозилик тариқасида 13 Ўзбек ишчиси иш ташлагани ана шундан далолат беради. Эсерлар 1906 йил 3 июлда Тошкентдаги сапёрлар қўзғолонида ва уларга қўшилган Туркистон ва Каспийорти темир йўл батальонлари исёнида асосий роль ўйнадилар. Ўлкада пайдо бўлган касаба уюшмала-рида эса социал-демократлар таъсири салмоқли бўлди. Махсус бўлим уларни «Янги ишчи ноиблари шўроси» 1 деб атади. Ички ишлар вазирлиги Полиция департаментининг сиёсий бўлими бошлиғи Васильевга шу ишлар юзасидан махфий тергов ўтказишни буюргани бежиз эмас эди. Марказ Туркистон генерал-губернатори Д. И. Субботич (1852—1920)дан норозилигини яширмай, уни Петербургга чақириб олгани Васильевга аён эди. Субботич подшо генераллари ўртасида жанговар ўтмиши билангина эмас, балки илғор фикрлари ва табиатан юмшоқ кўнгиллиги билан ҳам ажралиб турарди. У лавозимига тайинланган кундан

эътиборан иш ташлаган ишчилар, фирқаларнинг вакиллари билан музокаралар олиб бориб, ишни тинчлик, муросаю мадора билан ҳал этиш сиёсатини юритган эди. Социал-демократлар таъсиридаги «Русский Туркестан» газетаси бу ҳакда шундай ёзган: «Генерал Субботич порох ҳидига тўйинган мундир кийган. Аблаҳ туҳматчиларга бу камлик қилди. Улар генерал Субботич ўз мундирини халқ қони билан бўяшини истаган эдилар. Агар бирор она унинг номини лаънат билан тилга олмаса, агар у биронта ҳам дор қурмаган бўлса, қўллари эса манфур инқилобчиларнинг қони билан бўялмаган бўлса, у қандай қилиб генерал-губернатор бўлиб қолади». Бош вазир П.А.Столипиннинг буйруғига кўра, Урта Осие истилосида фаол иштирок этган инфантерия генерали Н. И. Гродеков генерал-губернатор лавозимига тайинланди (1906— 1908). Ўрта Осиё темир йўли жандарм- полиция бошқармаси бошлиғи генерал Малихин истеъфога чиқарилиб, ўрнига пол ковник князь Микеладзе тайинланди. Вилоят ҳарбий губерна- торларининг таклифлари инобатга олиниб, ўлкада ҳарбий мир-шаблик ҳолати жорий этилди. Янги генерал-губернаторнинг буйруғига мувофиқ, Ўрта Осиё темир йўли тармоғи унга ёндош шаҳарлар билан 3 ҳудудга бўлиниб, уларга вақтли генерал-гу- бернаторлар тайинланди. Биринчи ҳудудга Каспийорти вилоя-ти бошлиғи, генерал-лейтенант Карцов, иккинчисига Туркис тон казак дивизияси қўмондбни генерал-лейтенант Греков, учинчисига эса 1-Туркистон армия корпуси қўмондони, гене рал- лейтенант Шпицберг вақтли генерал-губернатор қилиб тайинланди. Марказ Туркистон ўлкасини руслаштириш жараё-нини янада кучайтириш борасида кескин ўзгариш ясашни ло-зим топади. Бош вазир ва Ички ишлар вазири П. А. Столипиннинг буйруғига мувофиқ, рус мужикларини оммавий ра- вишда Туркистонга кўчириш учун «Сирдарё тумани кўчирув бошқармаси» ташкил қилинди. Бу даврда маҳаллий аҳолига тегишли ерларни зўрлик билан тортиб олиш ва кўчириб келтирилган рус деҳқонлари-га тақсимлаб бериш жараёни

кучайди. Мустамлакачиларнинг бебошлиги шу даражага бориб етдики, бу, ҳатто иккинчи чақириқ Давлат Думасида ноибларнинг норозилик билан чиқишига туртки/ бўлди. 1907 йил 17 апрелда Таврия гу-бернияси ноиби Дума минбаридан туриб, «Кўчирувчилик си-есати қаеққа олиб боради?» деган саволни ўртага ташлаб шундай хитоб қилди: «Бурчимиз шуни тақозо қилади- Етар' Туиғуларни жунбушга келтириш етар! Ўрта Осиёда зиддият- ларни еқиб, аланга олдириш етар!» Урал вилояти ноиби ҳам уни қўллаб, чоризмнинг рус мужиклари талабларидан қуту-лиш учун уларни Урал, Сибирь ва Ўрта Осиё ерларига кўчириш сиесатини кескин танқид қилди. Аммо Столипин узининг ер ислоҳоти сиёсатининг бутун оғирлигини мустам- лакаларга кўчириб, ўша жойларда мулкдор рус табақасини шакллантириш йўлидан қайтмади. Туркистонда руслаштириш сиесатини кучайтиришга алоҳида эътибор берди/ Мавзуга дойр мулоҳаза Жахрлат асоратида Республика, вилоят давлат архивларида бутун-бутун қишлоқ меҳнат- кашларининг янги ариқ чиқариш, мавжуд ариқларни тартибга солиш S fi ™ a P ra туғонлар қуришни сўраб ёзган ариза, талабномалари куплаб сақланган. Аризаларни қараб чиқиш учун аввал улар рус тилига Ўлка эҳтиёжлари қондирилмай, секин-аста қашшоқланиш бошланди Анъанавии халқ таълимининг энг муҳим воситалари ҳисобланмиш ислом ?Г„„ТТМОТИГа асосланган мактаб ва мадрасалар фаолияти чеклаб қуиилди. Бир вақтнинг узида янги кўчиб келган ўрис маҳалла ва қишлоқларида христиан черковлари - бутхоналар қурилди. Ҳатто Н. Остроумов қилиб тарқа^Г Ж°°УС Масихий «Инжил» китобини ўзбекчага таржима Шаҳар ҳокимлари, қози ва бошқа амалдорлар, имомлар ва мактаб дорларни чақириб масжидларда намоздан сўнг оқ подшоҳнинг номини дуо қилдиришга буйруқ бердилар. Ички сиёсатдаги бу ишлар икки мақсадни кўзлаб қилинар эди. Бири — маҳаллий мусулмонлар эътиқодини сусайтириб, диний ибодатларни ичдан емириш ва шу йўл билан ўлкада христианлик диний ҳуқуқларни қарор

топтириш. Иккинчи мақсад — босқинчи ўрис подшоҳи ва унинг оиласига эҳтиром билдириш орқали, кейинча СССРда тўла ғалаба қилган ғоя — маҳаллий халқни «улуғ рус» халқини эъзозлашга ўргатиш ва шу йўл билан халқимизнинг ўзлигини унутишга ундаш. Бундай сиёсат оқибатида ўлкада аста-секин маънавий қашшоқлик бошланди. Мустамлакачилар халқни гумроҳликда сақлаш учун ислом дини даъватига қарши ахлоқсизлик, нопоклик одатларини ёйдилар. Элни маси- хийликка тортиш, ўта нозиклик билан руслаштириш сиёсатини юргизмоқ- чи бўлдилар. Қадимий шаҳарларимизнинг чекка жойларида Россияда одат бўлган разил ишлардан бири — исловатхоналар очилди. «Янги шаҳар» деб аталмиш ўрислар яшайдиган обод жойларда ичкиликхоналар ташкил қилинди. Бу касофат баъзи имони заиф мусулмонларни ҳам ўзига тортди-ки, ўша даврдан бошланган ичкиликбозлик шўролар ҳокимияти йилларида ҳамма ёқни қамраб олди. Энди эса бундан қутилишнинг асло иложи бўлмаётир. Шаҳарларда янги очилган кўчаларга рус подшохлари-ю, ўрис гене- ралларининг номлари қўйилди. Кейинчалик ўлкага темир йўл тортилгач, барча бекат номлари ҳам руслаштирилди. Ном қўйишдаги бу янглиш ишлар мана энди мустақилликка эришилгандан кейингина тугатила бошланди. Буларнинг барчаси маҳаллий халқ оммасининг икки табақасига, айниқ- са, ёмон таъсир кўрсатади. Бири — меҳнаткаш халқ (авоминнос)нинг ўша даврдаги пири-устози бўлмиш ислом динимизнинг олий табақали пешво- ларига азоб бераётган эди. Маҳаллий мударрислар, диний олим-уламолар бундай кўргиликдан руҳий азобда қолдилар. Улар яхши билардиларки, Қуръони Каримнинг бирон сўзи тугул, ҳатто бирон нуқтаси, ҳарфини тушу- риб қолдириш ҳам гуноҳи кабирдир. Ахир, қандай қилиб унинг маъносини бузган ҳолда янгидан нашр қилдириб бўлади, қандай қилиб халқимиз онгига сингиб кетган Сўфи Оллоёрнинг таълимий ғазалларини ўзгартириб бўлади. Наҳотки, жума намозларида оқ подшоҳ ва унинг оиласи номини хутбага қўшиб ўқитилса! Ичкиликбозлик, фоҳишабозликка, бошқа янги бе- тартибликларга қандай чидаб бўлади! Бунинг устига, мадрасалар ихтиёри- даги

вақф ерларга ҳам тажовуз бошланди. Бундай ерлар Мадраса ходимла- ри ва талабаларнинг тирикчилик манбаи эди. Бундай ерларни ҳукумат томонидан сотиб юбориш ҳақида кўрсатма бўлган эди. Натижада уламолар асосий даромад манбаидан ҳам ажралиб, иқтисодий жиҳатдан камбағалла- шиши бошланган эди. Чоризм ички сиёсати руҳий азоб бераётган иккинчи табақа — янги муаллимлар ва кўзи очилаётган ёшлар эдиларки, булар XX асрдан бошлаб шаклланган бўлғуси жадидлар тоифасининг дастлабки вакилла- ри эдилар. Улар янги очилган рус-тузем мактабларининг айрим тарақ- қийпарвар муаллимлари ва ўша мактабни битирган ёш муллабаччалар Русия босқинидан сўнг ҳаётда юз бераётган салбий ўзгаришларни, меҳнаткаш халқ аҳволи ва кайфиятини синчковлик билан кузатишга қодир ёшлар бўлиб, кейинча илғор фикрли жадидизм ҳаракатининг фа- оллари ўша ёшлардан етишиб чиқади. Улар ҳоким тўраларнинг кўзидан йирокда юришга уринар, аммо рўй бераётган воқеаларни кўриб, ўзла-рини қўймоққа жой топа олмас эдилар. Уларда ҳукмрон тузумга қарши туғён бошланаётган эди. Улар фақат битта нарсани — миллий истиқ-лолни, ўз халқининг порлоқ истиқболини ўйлар эдилар.

Похожие

XIX аср охирларидаги халқ ҳаракатлари

Россия ва Англиянинг Ўрта Осиё учун олиб борган ўзаро кураши

XX - аср бошларида Хива хонлиги

Мустақил Ўзбекистон давлатининг барпо этилиши

Чор Россиясининг Туркистонни босиб олиши. Чоризм истибдодига карши Туркистон халкларининг миллий озодлик кураши. Жадидчилик