XIX аср охирларидаги халқ ҳаракатлари - История - Рефераты

XIX аср охирларидаги халқ ҳаракатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

23.193359375 KB

XIX аср охирларидаги халқ ҳаракатлари Туркистонда чоризмнинг сиёсий ва иқтисодий зулмига қар-ши ҳаракатлар XIX асрнинг 70-йилларидан бошланди. 1879 йилда 600 нафарга яқин оломон Фарғона вилоят бошқармаси биносини қуршаб олиб, ҳарбий губернатордан Марғилон туманидан олинаётган солиқларни камайтиришни талаб қилди. Ўшанда вилоят ҳарбий губернатори бевосита қуролли куч иш латишдан чўчиган. Чунки 1875—1876 йилларда айни шу вилоятда бошланган Пўлатхон бошчилигидаги қўзғолон ҳамда Мингтепадаги 1871 йилги Етимхон бошчилигидаги ғалаён рус- ларни чинакамига ташвишга солгани эсдан чиқмаган эди. Оломоннинг авзойи бузуклигини англаган ҳарбий губернатор бўлажак катта жанжалнинг олдини олиш мақсадида халққа ён босиб, уларнинг талабларини ўрганиб чиқишга ваъда берди. Шу мақсадда ҳайъат тузилиб, иш бошланган. Ҳайъат тўплаган маълумотлар вилоятда пахта майдонининг кенгайи,б'. кетгани, натижада яшаш учун зарур бўлган бошқа экинлар майдони кескин камайганини кўрсатади. Оқибатда озиқ-овқат маҳсулот-лари нархи 2,5 баробар кўтарилиб, чайқовчилик кучайган. Ан-дижон, Марғилон, Наманган, Ўш, Янги Марғилон, Қўқон ту- манларини ўз ичига олган Фарғона водийсида 88 минг 858 таноб ерни эгаллаган пахта бошқа экинларни сиқиб чиқарган. «Ерли аҳоли рус ҳарбий кучи паноҳида, барча рус фуқаролари ҳуқуқларидан тенг фойдаланган ҳолда, ўз фаровонлигини оширмоқда, — деб ёзган эди генерал-губернатор. Шу билан бирга у ҳеч қандай асоссиз рус фуқаролиги берадиган катта имтиёзлардан ҳам фойдаланмоқда. Шунинг учун ҳам ҳарбий солиқнинг жорий этилиши халққа оғир ботмаган ҳолда давлат хазинасига йилига ярим миллион рубл даромад келтиради» 1 . Мустамлакачилар сардори пахтачилик салмоғининг тобора, ошиб бораётганини қайд этиб, 1887 йилда 200 000 пудни таш-кил қилгани, «Америка» навли пахта етиштириш 1895 йилга келиб 500 000 пудга етгани, яъни Россия саноати истеъмол қиладиган толанинг учдан бир қисмини ташкил қилганини ёз ган. Россиянинг савдо-

саноат доиралари бу бой ўлкани ижти моий-иқгисодий ўзлаштиришга аҳамиятни кучайтириб, рус ун сурининг салмоғини оширишга интилди. Мустамлакачи маъмурларни халқнинг иқтисодий чиқишла-ридан кўра кўпроқ сиёсий чиқишлар ташвишга солди. Бундай чиқишлар маҳаллий маъмурият —волост бошқарувчилари — мингбошилар, оқсоқоллар ва халқ судьялари — қозилар сай- ловларида тобора очиқ-ойдин кўрина бошлади.» Мавзуга дойр хужжат ( Қурама ту мани ҳокими полковник Каллаурнинг 1880 йил 16 июлда Сирдарё вилояти ҳарбий губернаторига йўллаган ахборотидан) «Мен, 10 июл куни волост бошқарувчиси сайловини ўтказиш учун Хўрдон қишлоғига келдим. Мулла Шермуҳаммад Худойберганов, Холму- ҳаммад Худойберганов, Муҳаммадқул Қоплонов бошчилигидаги оломон мен тушган уйни ўраб олди. Халқ олдига чиққанимда одамлар мулла Шер - муҳаммад номзодини сайловга қўйишимни талаб қилишди. Мен уларга йигилиш ўтказиладиган жойга боришларини буюрдим. Аммо улар кўрса- тилган жойга бормасликларини айтдилар. Шунда мен оломонни тарқатиб юборишни буюрдим. Аммо ғаламислар одамларни қаршилик кўрсатишга чақирдилар. Ур-тўполон бошланди. Миршабларни калтаклашди. Одамлар ни тўполонга бошлаганлардан бири Муҳаммадқул бўлса тилмочимнинг юзига шаполоқ тортди. Отлиқ казаклар етиб келгандагина оломонни тар қатиб юбордик. Ҳибсга олинган мулла Шермуҳаммад, Муҳаммадқул Қоп лонов ва Холмуҳаммад Худойбергановлар Қўйлиққа юборилгандан кейин йиғилиш мўлжалланган жойга бордим. Аммо у ерда элликбошилардан бошқа ҳеч ким йўқлигини кўрдим. Одамлар икки чақиримча наридаги қўрғончада тўпланишиб тўполонни давом эттиришаётганини хабар қилиш ди. Мен тилмоч ва миршабларни уларнинг олдига жўнатдим. Улар кўп ўтмай ҳовлиқиб қайтишди. Одамлар уларни яна калтаклашибди. Тилмоч уларга буйругимни етказганда халойиқ орасидан бир неча киши «туман бошлиғи тилмочи ва одамларини сўйиш керак. Шунда бу ишнинг довруғи узоққа кетади. Бизни ҳеч нарса қилиша олмайди. Кези келганда уларни отса ҳам

бўлаверади», деб қичқиришибди. Мен улар олдига жўнадим. Оломонга уларнинг тартибсизлиги ҳунук оқибатларга олиб келишини ту-шунтира бошладим. Қонунга кўра бундай иш оқибатсиз қолмаслиги ва қаттиқ жазоланишини айтдим. Аммо оломон парво қилмади. Сайлов жо-йига боришдан бош тортишгани етмаганидек, дўқ-пўписа ҳам қилишди: — Дўқ қилма! — Сибирингдан ҳам қўрқмаймиз! Вазиятни чамалаб кўриб мен сайлов ўтказмасликка қарор қилдим» 1 . Вилоят ҳарбий губернатори туманбошининг ахборотномаси- га жиддий баҳо бериб, зудлик билан жазо чораларини кучай- тирищга киришди. «Тўполон» бошлиқлари мулла Шермуҳам мад, Холмуҳаммад Худойберганов ва Муҳаммадқул Қоплонов Еттисув вилоятининг Сарипул шаҳрига бадарға қилиндилар. Кекса, саломатлиги ёмон бўлишига қарамай, уларга шафқат қилинмади. 1881 йил 28 апрелда Еттисув вилояти ҳарбий гу бернаторининг Туркистон генерал- губернаторига юборган ах- боротномасида, «касалликлари туфайли Сарипулга етиб бори-шолмай, Лепсинск шаҳрида туриб қолишган... уч туземецдан иккитаси — Худойбергановлар кекса, жуда қашшоқ» эканлик-лари ва улар шаҳарда садақа сўраб тирикчилик қилишаётганли- ги маълум қилинган 1 . Чор амалдорларининг раҳмсиз жазолари ҳам эрксевар Фар- ғона халқини чўчита олмади. 1885 йилнинг ёзида мустамлакачи амаддорларни тахликага солган катта халқ ҳаракати бошланди. Андижон, Ўш ва Марғилон туманларида қўзғолончи гуруҳлар пайдо бўлди. Улар асосан маъмурият вакилларига ҳужум қил- дилар. Андижонда икки мингбоши улар тарафдан асир олиниб, бири қаршилик кўрсатгани учун ўлдирилди. Қўзғолончиларга мулкдор табақага мансуб Дарвишхон тура раҳбарлик қилди. У русларга қарши ялпи қўзғолон кўтариш мақсадида кичик гу-руҳларни катта бир қўшинга бирлаштиришга урицди. Дарвиш хон тўранинг яқин ёрдамчиси Мўминбой ана шу мақсадга қис-ман эришиб, Фарғонадаги қўзғолончи гуруҳлардан каттагина лашкар тузишга муваффақ бўлди. Фарғона ҳарбий губернатори уларга қарши жазо экспедициясини жўнатди. Қўзғолончилар яхши қуролланган мунтазам рус

қўшинларидан енгилган бўлса- лар-да, батамом таслим бўлмай, қишлоқларга тарқаб кетдилар. Мўминбой асир олиниб, дорга осилди. Жазо экспедицияси қишлоқма-қишлоқ юриб, қўзғолончиларни қидирди. Руслар кўплаб деҳқонларни қамади, лекин Дарвишхон тўрани топа олишмади. Рус амалдорларига ҳужум қилиш ҳоллари эса тўхта- мади. Мустамлака маъмурияти вакилларининг ҳисоб- китобига кўра, 1885 йилдан 1892 йилга қадар Фарғона вилоятида деҳқон- ларнинг сиёсий тусдаги 205 марта чиқиши қайд этилган. Рус амалдорлари маҳаллий халқнинг мустамлакачилардан ўч олишини «талончилик», «қароқчилик» дея баҳолаб, қўзғолон- ларнинг ижтимоий-сиёсий моҳиятини хаспўшлашга уринишди. 1891 йил 18 августда Наманган туманининг Чандавур қиш- лоғида маҳаллий судхўр Муҳаммад Жалил Ворисхўжаевнинг уйини номаълум кишилар ўраб олиб, ундан адолат талаб қилишган. Қуролланган деҳқонлар инсофсиз судхўрнинг сан- диғидан 87600 рубл топишган ва уни мазлумлар фойдасига му- содара қилишган. 1892 йил 18 февралда эса Қўқон туманидаги маҳаллий бойлардан мулла Муҳаммад Ражаб Ҳакимбоевнинг уйига ҳам нбмаълум қуролли кишилар ҳужум қилишган. Минг боши Мирзақул Султонбоевга ҳам ана шундай кишилар ҳужум қилиб, уни ўлдиришган. Туркистон генерал-губернатори маҳкамаси махсус бўлими-нинг махфий ахборотида 1887—1898 йиллар мобайнида Фарғо на, Самарқанд ва Сирдарёда ана шундай «қароқчилик босқин лари»дан 668 таси қайд этилган. Генерал- губернатор маҳкамаси махсус бўлимининг бошлиғи Туркистон генерал- губернаторига ёзган маълумотида «тўполон ва исёнга мойил» бўлган Фарғона аҳолиси вакилларини ҳарбий судга бериш ва суд чиқаражак ўлим жазосини ошкора ижро этиш ҳақида фикр билдирди. У халқни қўрқув ва талвасада тутишигина ўлкада тартиб ва осо-йишталикни таъминлашга қодир ягона воситалигини уқтирди. Генерал-губернатор унинг фикрларини жамлаб, 1892 йил 17 мартда ўзининг бевосита бошлиғи—Ҳарбий вазирга ахборот жўнатди. Унда у Қўқон туманига қарашли Конибодом қишло- ,ғида.яшолчи_..Аҳмад Азимов, Абдужаббор Маҳсумов, Юсуфжон Сайд Оқсоқолов] Тошмуҳаммад

Ашур Муҳаммедов, мулла Со- дйТ^ТЗлймбоев, Муҳаммад Собир, мулла Муҳаммад Ражабов, Муҳаммад Холиқ Муҳаммад Ёқубовни ҳамда Бешариқ волости-дан Ортиқ мирза Раимов, Отажон ва Сибирдан қочган Сайд «ўғри»ни ҳарбий судга бериш учун ижозат сўраган. * ^щ Худди ўша йили Фарғонадаги вазиятдан чўчиган вилоят ҳарбий губернатори аҳолидан кўз-қулоқ бўлиб туриш учун махфий сиёсий полиция хизматини ташкил этиш таклифини илгари сурди. Генерал-губернатор Вревский марказий ҳуку-матдан расман ижозат олгунча бундай хизмат учун, яъни махфий айғоқчилар тармоғини вужудга келтириш учун, Фар ғона вилоятининг ҳар бир туманига ўз ихтиёридаги маблағ-дан ойига 200 сўм ажратди. Ўлканинг олий ҳарбий-сиёсий доиралари тобора кучайиб бораётган норозилик тўлқинини пасайтириш учун таъсирчан восита излай бошладилар. Қу-ролли кучлар ва полиция хизматини кучайтириш тадбирлари учун бир йилнинг ўзида 5 536 417 сўм сарфланди. Ҳолбуки, ундан ҳам муҳим ҳисобланган темир йўл учун бор-йўғи 190 000 сўм ажратилганини ҳисобга олсак, чор ҳукуматининг халқ ҳаракатидан нақадар хавотирга тушгани аниқ бўлади. Лекин мустамлакачилар қўллаган фавқулодда жазо чоралари барибир халқ ҳаракатларини тўхтата олмади. Турли-туман сиёсий чиқишлар давом этаверди. Андижон яқинидаги Қўқонқишлоқ волостида 1893 йил 13 февралда рўй берган воқеа рус маъмурларини ғоят таҳликага солади. Пристав Шаригин мингбоши сайловини ўтказиш учун Қашқарқишлоққа келганида халқ элликбошилар ва мингбоши номзодларини қайта кўриб чиқиб, адолатли сайлов ўтказишни талаб қилади. Рад жавобидан сўнг оломон ҳаракатга келиб, пристав ва унинг одамларига ташланади. Рус зобити ва унинг миршаблари казаклар ёрдамга келгунча калтакланади. Халқ ва-килларидан уч киши ҳибсга олиниб, Андижон турмасига жўна-тилади, лекин йўлда одамлар миршабларга ҳужум қилиб маҳ-бусларни озод қиладилар. Пристав Шаригин қўйдек ювош деб ҳисоблаб келган Ўзбек деҳқонларини энди танимай қолади ва ваҳимага тушиб, ўз жонини сақлаш учун қочиб қолади. Ротмистр

Шаригиннинг кийим ва анжомлари қўзғолончилар қўли-да қолиб кетади. Шаригин қўрққанидан тўғри йўл қолиб, Ойим волости орқали 60 чақирим йўл босиб Андижонга етиб келади. Туманбоши подполковник Брянов, туман судьяси Ни кифоров воқеа юз берган жойга бориб вазиятни ўрганадилар, гувоҳларни чақириб сўроқ қилишадилар. Келиштирувчи судья Никифоров ўз бошлиғига берган ахборотида пристав ротмистр Шаригиннинг «қутурган оломрн ўртасидаги аҳволи чиндан ҳам хавфли бўлганини» 1 айтади. Ўша куни Қўқонқишлокда бўлган воқеалар Ўзган, Ойим волостларида ҳам акс садо бериб, Омон-чура, Моей қишлоқларида ҳам одамлар кўтарилгани ва сайлов- лар қолиб, очиқдан-очиқ ғалаён тусини ола бошлагани маълум бўлади. Фарғона вилояти ҳарбий губернатори генерал-лейтенант Н.И.Корольков зудлик билан ўзининг ёрдамчиси генерал-ма йор Мединскийни «исёнчиларни жазолаш учун» Қашқарқиш-лоқ ва Қўқонқишлоққа жўнатади. Генералга 16-батальоннинг кучайтирилган ротаси ҳамроҳ бўлади. Мединскийга ҳукуматга қаршилик қилган аҳолига нисбатан империя қонунлар мажмуа-сининг II жилди, I қиемдаги 542-модда ҳамда уни тўлдирувчи Вазирлар Қўмитасининг 1885 йил 3 мартдаги Низомида кўрса- тилган жазо чораларини кўриш юклатилди. Ротанинг Қўқон қишлоққа келиши, Андижон тумани бошлиғи подполковник Бряновнинг кузатишича, қишлоқ аҳлига «айтарли таъсир кўр- сатмади» 2 . Генерал Мединский «исёнчиларга» маънавий-руҳий, жисмоний ва моддий жазо қўллашга қарор қилади. Унинг буй-руғи билан 31 нафар Ўзбек деҳқони яланғоч ҳолда очиқ май-донга ётқизилади. Казаклар уларни дарра ва қамчи билан 15 мартадан 100 мартагача савалашади. Икки юздан ортиқ аскар ва зобитларни боқиш учун аҳолига катта пул жаримаси солина-ди. Губернатор Туркистон ўлка бошлиғига рота Қўқонқишлоқ ва Қашқарқишлоқларда жуда қулай жойлашгани ва ажойиб тарзда озиқ-овқат билан таъминланганини мамнуният билан хабар қилган 3 . 1893 йил 16 мартдаги ахборотда рота зобитлари аҳолидан ундирилган пулдан кунлик маош билан таъминлан-ганликлари кўрсатилган. Аммо ҳарбий куч ва зўравонлик халқ-нинг адолатсиз рус

ҳокимиятига қарши чиқишларига барҳам беролмади. Худди шу Андижон туманининг Кенгкўл — Қора-қир волостида элликбошилар сайловини ўтказишга келган пристав Шаригин яна оломон қаҳрига дуч келади. Волост бош-қарувчиси унга одамлар унинг буйруғини бажаришдан бўйин товлаётганидан шикоят қилади ва Мансурхонов деган қирғиз-ни жавобгар сифатида қози ҳузурига юбора олмаётганини айтади. Шаригин миршаблардан бирига ана шу қирғизни ҳузурига олиб келтиришни буюради. Шундан сўнг Шаригин ўтовдан чиқади ва кўзи ўзаро жанжаллашаётган катта оломонга тушади. Пристав уларга тарқалишни буюради. Воқеаларнинг кейинги ривожи Фарғона ҳарбий губерна-тори генерал- лейтенант Повало-Швейковскийнинг Туркистон генерал-губернаторига 1896 йил 13 февралда юборган ахбо-ротида шундай баён қилинади: «Ротмистр қиргизлар қарши-лигига дуч келди. Оломон унга таҳцид билан яқинлашди, ёнидаги шифокор ва фельдшер томон тош ота бошлади... Тошлардан бири Шаригиндан икки қадамча нарида турган мирзаси Муҳаммад Турдининг юзини ёриб, қонга бўяди. Лаблари ёрилиб тўртта тиши синди. Бошқа тош миршаб Содиқ Ёқубовни ерга қулатди. Атрофидаги ходимлари при-ставга зарар тегишидан хавотирланиб уни амаллаб ўтовга олиб кетишди. Шунда ўтовга тошлар ёғилди. Муҳаммад Тур-ди миршаб ва мирза Орзиқулнинг айтишича, оломон ўртаси-да «Пристав ва миршабларни уринглар!», «Русларни дўппос-ланг!» деган хитоблар эшитилган 1 . 1896 йилда Наманган туманининг Оқчи-Шаҳрихон волости-даги Найманча, Кўҳна мозор, Лангарбобо қишлоқларида минг-боши сайловида ҳам кучли норозилик ошкора ғалаёнга айлана бошлаган. Халққа зулм ўтказган порахўр мингбоши Эшмуҳам-маднинг яна лавозимига сайланганидан норози бўлган киши-лар туманбоши ёрдамчиси ротмистр Бушендан адолат тилаша-ди, лекин унинг рад жавоби ва дағдағасидан ғазабланиб, уларга қарши кўтариладилар. Порахўр элликбошиларни дўппослаш бошланганда Бушен «ғаламислардан бири» Шербой Исматул- лаевни миршаблар ёрдамида ҳибсга олади. Оқсоқол Эшонқул

Холмуҳамедовга уни тезда Наманган турмасига элтишга буйруқ беради. Оқсоқол маҳбусни масжид ҳовлисидан олиб чиқаётган-да у тўсатдан оқсоқолга мушт уриб қочади. Саросимада қолган оқсоқол ўзига келар-келмас ғазабнок одамлар уни қуршаб оли-шади. Шу вақтда масжидга икки мингдан ортиқ деҳқонлар келиб элликбоши, оқсоқол, қози ва миршабларни дўппослаб кетишади. Оломон мингбошиликка номзод Йўлдош саркор яширинган масжид ҳужраси эшигини синдиради. Лекин у ма-ҳаллий қози Тошхўжа ёрдамида мўри тепасидан томга чиқиб, қочиб қолган эди. Туманбоши ёрдамчиси Бушен ўз вақтида қочиб, бошлиғига воқеани хабар қилади. Қўрқиб кетган туман боши шахсан Кўҳна мозорга келиб, халққа адолат қилишга ваъда беради. Янгиқўрғон жабҳа (участка) пристави штабс-капитан Ени-кеев ўша йили Сарой қишлоғида деҳқонларнинг сайловга тўпланган элликбошиларни ўраб олгани ва катта тўполон кўта-рилганидан сайлов ўтказа олмаганини хабар қилган 1 . Қорақалпоклар яшовчи Чимбой участкаси Таллиқ волос-тининг Копак-кўл деган жойда (ҳозирги Бўзатов тумани ҳудуди) маъмурият вакили —оқсоқолни қайта сайлаш жараё-нида ғалаён кўтарилди. Аммо у казаклар томонидан бости-рилди. 1899 йил 28 мартда тергов, қидириш, қамоққа олиш ишлари бошланди. Деҳқонлар ҳибсга олиниб, Петроалексан-дровскга жўнатилди. Шўрахон участкаси Бийбозор волостида ва Чимбой участ каси Нукус волостида мустамлакачиларга қарши Бобо Кўклан бошчилигидаги халқ қўзғолони жиддий туе олиб, қарийб ўн йил (1881—1891) давом этди. Деҳқонлар тез-тез солиқ тўлашдан бош тортиб турганлиги натижасида боқимандалар 1889 йили бўлим бўйича 12818 рубл-ни, 1896 йили эса 16723 рублни ташкил этди. Деҳқонларнинг қарзлардан озод этиш ҳақидаги илтижолари қониқтирилмади. 1900 йил март ойида Нукус волостида шу сабаб деҳқонлар билан қишлоқ маъмурияти ўртасида тўқнашувлар бўлиб ўтди. Деҳқонлар ўтов бошига олинадиган солиқни тўлашдан бош тортиб,

овул оқсоқоли билан қозини тутиб, уларнинг лавозим-лик белгиларини, муҳрларини тортиб олишди 2 . Чап қирғоқдаги қорақалпоқлар ҳам золимларга қарши бош кўтардилар. 1900 йили Қўнғирот беклигида яшовчи қорақалпоқлар суғориш ин-шоотларини (Лавзон каналини) тозалаш мажбуриятини бажа-ришдан бош тортдилар.

Похожие

XX аср бошида Россия истибдодига қарши халқ кураши

Урта осиё мусулмонларининг хаж зиёратлари тарихидан (XIX асрнинг охири ХХ аср бошларида)

XVI аср ва XVII аср бошларида Англия

XI аср ўрталаригача Англия

Миллий давлатчилигимизнинг тарихий илдизлари (мил.ав. VIII аср милодий IV аср)