XVI аср ва XVII аср бошларида Англия - История - Рефераты

XVI аср ва XVII аср бошларида Англия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

153.5 KB

XVI аср ва XVII аср бошларида Англия Режа: 1. Капиталистик мануфактуранинг ривожланиши . 2. Ташқи савдонинг ривожланиши. 3. XVI аcрда инглиз маданияти.

XVI асрда Англиянинг иқтисодий ривожлайиши XVI асрда Англия территория жиҳатидан кичик бир мамлакат эди. Шот ландия ҳали Британия короллиги составига қўшилмаган эди. Англия ва Ирландиянинг ерлари XVII асрнинг сўнгги ўн йилларига қадар унча кўп эмас эди. Ирландиядаги жамоа йўлбошчиларининг кўпчилиги инглиз королининг ҳокимиятини номигагина тан оларди, холос. Англия аҳолисининг сони Франция, Германия ёки Испания аҳолиеининг сонидан бир неча марта кам эди. ФранциянинГ 15 миллион, Германиянинг 20 миллион, Испаниянинг эса 10 миллион аҳолиси бўлгани ҳолда, Англия нинг аҳолиси салкам 3 миллион эди. Х VII асрнинг бошларида Англия аҳолиси 1603 йилда Англия билан бирлашган Шотлаидияни ҳисобга олмаганда, 4 миллион кишига етди.. XVI асрда Англияни шаҳарлар мамлакати деб бўлмас эди, ундаги аҳолининг кўпчилиги қишлоқларда яшарди, ҳатто XVI асрнинг охирида шаҳарларда аҳолининг купи билан бешдан бир қисмигина яшарди ( XVI асрнинг бошида эса шаҳар аҳолиси мамлакат бутун аҳолисинннг фақат 10 процентини ташкил қиларди? Бу жиҳатдан Англия Нидерландйянинг тамомила акси эди, чунки Нидерландия асосан шаҳарлар мамлакати бўлиб, унд'а қишлоқ аҳолиси озчиликни ташкил қиларди. Аммо Европанинг бир чеккасидаги оролда жойлашган бу мамлакатда XVI асрда хўжаликнинг капиталистик формалари юят жадал ривожланиб бормоқда эди. XVI аср Англиясида капитализм айни бир вақтда халқ хўжалигининг ҳамма тармоқларида саноат, қишлоқ хўжалиги, савдо, денгиз кемачилигида ҳам катта муваффақиятлар қозонмоқда эди. XVI аср Англия учун капиталистик мануфактуранинг гуллабяшнаган, аграр ўзгариш бошланган, инглиз савдогарлари океанларни кеза бошлаган, дастлабки инглиз мустамлакаларига асос солинган давр эди. Англия халқ хўжалигининг юксалишига ва унинг капиталистик асосда қайта қурилишига умуман олганда иккита тарихий фактор ёрдам берган эди: 1) Буюк географик кашфиётлар; бу кашфиётлар натижасида Англия Эски Дунё билан Янги Дунё

ўртасидаги янги жаҳон йўлларининг маркази бўлиб қолган ҳамда ўзининг денгиз мамлякати сифатидаги афзалликларидан фойдаланиш имконига фақат энди эга бўла бошлаган эди ва 2) кейинги ўрта аср олдидаги даврда Англияда феодализмнинг жуда бузулиб кетганлиги — крепостной ҳуқуқининг илк бор тугатилганлиги, мовут саноатининг ривожлана бошлаши, мамлакатнинг сиёсий жиҳатдан жуда тез марказлашиши ва |Қуйи феодал табақалари (рицарлар ва жентрийлар)нинг ташкил топаётган буржуазия билан XIII асрдаёқ яқинлаша бошлаганлигидир."? Капиталистик мануфактуранинг ривожланиши Мовут саноати XVI асрга келиб Англиянинг «миллий саноатига» айланди. Аҳолининг ярмидан кўпроғи шу саноатда банд эди деса бўлади. Мовут тўқиш билан шаҳарлардагина эмас, қишлоқларда ҳам куп шуғуланардилар. Англия короллигининг ҳамма бурчакларида ҳар хил, жумладан, аъло сифатли майин мовут ишлаб чиқарадиган маҳаллий саноат марказлари пайдо бўлди. Чунончи, Шарқий Англияда Норич шаҳри, Йоркширда Бостон шаҳри, ғарбда Престон ва Ланкаширдаги Виган, Урта Англияда ИьюБери, ғарбижанубда Экзетер шаҳри ва бошқалар шундай марказлар эди. Бу шаҳарларда XI — XII асрлардаёқ вужудга келгаи қадимги ҳунармандчилик, гарчи саноат билан цех саноати муваффақиятли рақобат қилаётган бўлсада, цех ҳунармандчилиги шаклида ривожланишда давом этаверди. Мовут маҳсулотининг фақат бир қисмигина, унда ҳам озгина қисми, шаҳар ҳунармандчилик цехлари томонидан ишлаб чиқариларди. Мовут саноатининг кўпроқ тарқалган ташкилий формаси эса 1мануфактура эди. XVI асрдаги манбаларда марказлашган йирик мануфактура корхоналарининг характери жуда равитан тасвир қилиб берилган, у вақтда бир корхонада капиталист учун н'еча юзлаб ишчи ишлаган, XVI асрнинг 90 йилларида ёзилгаи бир балладада бундай дейилган: «Кенг ва узун бир хонада 200 та тўқув дастгоҳи турибди, дастгоҳларда қатор бўлиб 200 киши

ишламоқда... бошқа бир хонада 100 аёл жун титмоқда.. иккинчи хонада бошқа 100 қиз жун йигирмоқда... сўнгра 50 қирқувчи мовут қирқмоқда, уларнинг ёнида 80 бўёқчи ишла моқда...», XVI Англияда «тарқоқ» мануфактураларнинг конлар ишни уига Қишлоқларда тўқилган мовут одатда дағал, охарланмагав ва бўялмаган бўларди. Қейин уларнинг бир қисми Англия шаҳарларига олиб келиниб ишлов берилар, бир қисми эса ярим фабрикат ҳолида Нидерландияга жўнатилиб, Фландрия ва Брабантда тайёр ҳолга келтирилар эди. Чет элларга чиқариладиган олий нав ва дағал мовут XVI асрнинг 60 йилларида бутун инглиз экспортининг 80 процентдан кўпроғини ташкил қиларди. XVI асрдаги Англияда саноатнинг бошқа тармоқларидан? кончилик темир, қалайи, қўрғошин, мис қазиб чиқариш хийла ривожланган эди. Руда қуйиш ишлари ҳамиша ошиб борганлиги туфайли, ўрмонлар кесила бериб йўқ бўлиб кетаётганлигидан замондошлар нолий бошлаган эдилар. Усиб бораётгав кемасозлик саноати ҳам жуда кўп ёғоч истеъмол қиларди. Ниҳоят, XVI асрдаги Англияда ишлаб чиқаришнинг ўрта асрларда бўлмаган, асосан, мануфактура типидаги янги турлари: шиша саноати, совун пишириш, порох ясаш, қоғоз ишлаб чиқа риш, босмахона ищи ва бошқалар тез ривожланиб бормоқда эди. XVI асрда Англияда кўплаб тошкўмир қазиб чиқарилз бошлади, "бироқ бу кўмирдан уйжой биноларини иситиш учунгина фойдаланиларди; минерал ёқилғи ёрдамида руда эритишни ҳали билишм асди! Ташқи савдонинг ривожланиши . Англия ўз саноатининг тараққиёти натижасида жуда кўп товарга эга бўлиб, XVI аср давомида ташқи савдосотиқ ишларини кенг кўламда ривожлантириб юборди. Европанинг турли бозорларини, шунингдек, мустамлакаларни ҳам мовут билан таъминлашни инглиз савдогарлари ўз қўлларига олдилар (ҳолбуки бу вақтгача қитъз билан бўладиган савдосотиқ

ишларида немис савдогарлари ва Венеция савдогарлари воситачилик қилар эдилар). «Денгизнинг нариги ёғида» инглизлар олиб борган савдосотиқ ишларининг кенгайишини ва , асосан қайси томонларда ривожланганлигини XVI аср давомида биринкетин пайдо бўлган инглиз савдо компанияларининг тарихи яққол кўрсатиб турибди, авантюрист савдогарларнинг XV асрнинг 70 йилларидаёқ вужудга келган эски компаниясига капиталистик акциячи компаниялар типида ташкил этилган янги компаниялар қўшилди. Булар орасида Москва компанияси катта роль ўйнади; бу компания 1553 йилда Ричард Ченслернинг Москва давлатига қилган саёҳати натижасида ташкил этилган эди. Бу компанияга Кирсан инглиз савдогарлари Россия билангина эмабалда Уртэ Осиё мамлакатлари Бухоро, Эрой ҳамда мамлакатлари Арманистон, Озарбайжон ва бошқалар билан ҳам савдосотиқ ишлари олиб борарди. XVI асрнинг 70 ва 80 йилла рида Балтика денгизида савдо сотиқ ишларини олиб бориш учуй Мстландия (ёки Остзей) компанияси, Урта денгизда савдосотиқ ишлари олиб бориш учун Турк (ёки Левант) компанияси ташкил юпди. Тахминан шу вақтларда Гвинея компанияси тузилиб, кеиинчалик унинг савдо мақсади билан қилган саёҳатлари натижа сида машҳур ОстИндия компанияси вужудга келди, бу компания 1599—1601 йилларда ташкил топди. Марказий (ВестИндия) ва Шимолий Америка билан савдосотиқ ишлари олиб бориш учун бир иеча савдо компанияси бор эди. Дастлабки инглиз колониялари XVI аср охирларида барпо қилингандир. Шимолий Америкада Виргиния колонияси барпо қилинди. ВестИндиядаги Барбадос оролини ва ОстИндиядаги Сурат шаҳ дини Англия XVII аср иинг бошларида босиб олган эди. Аграр ўзгаришларнинг бошланишиуТов тутишлар. XVI асрга келиб Англияда крепостной х.уқўқ батамом йўқолди. Бир замонлар крепостной бўлган деҳқонлар «одатдаги ҳуқуқ бўйича» ёки ўша пайт Англиядаги ибора билан айтганда, «манор одати бўйича» ворис бўлиб ерга эгалик қилувчи деҳқонларга ямландилар. Деҳқонлар оддийерэгалари ( customary tena nts ) ёки

копигольдерлар ( copuhalders ) деб аталардилар, чунки улар уларга берилган ер учун копия (манориаль канце лярия қароридан нусҳани) ўз қўлларида сақлардилар. Копиголь дерлар бир вақтлар битимда кўрсатилган ва қатъий бўлиб қолган одатга мувофиқ лордларга муайян миқдорда ер рентаси тўлашлари лозим эди. Қишлоқда товарпул муносабатлари ўсиб бораётган бир шароитда бундай «аниқ» ва муайян миқдорда рен та тўлаш хийла бадавлат деҳқонлар учун жуда фойдали эди. Кўпгина тарихчиларнинг XV асрни Англия тарихида инглиз деҳқонлари учун энг омадли давр, уларнинг ўзига хос бир «олтин давр» деб атаганликлари бежиз эмасдир. Аммо XV аср охирларидан бошлаб инглиз деҳқонлари учун катта хавф, ўзларига тегишли ҳайдаладиган ерлардан, шупингдек жамоат яйловларидан ажраш хавфи туғила бошлади. Нидерландияга чиқариладиган ёки Англиянинг ўзида саноат ишлаб чиқаришига кетадиган юнг нархларининг ошиб бориши кптта ер эгаларининг майда бўлакларға бўлиниб кетган ерлпрпи ўз қўлларига киритиб олишларига ва бу ерларни илгаригндек феодал мулки типида эмас, балки буржуа типидаги у.ч мулкларига айлантиришларига ундади. Шу мақсадда лордлар даставвал Англия шароитида жамоаларга қарашли кўпгинп грларии, яъни ҳар хил ўрмонлар орасидаги ялангликлар орлар ва ҳоказоларни ўз қўлларига киритиб олдилар, бу срлар шу пайтгача лордлар билан деҳқонларнинг қарамоғиди эди. Ер эгалари ўзлари босиб олган бу ерларни қозиқлар қоқиб, хандақлар ковлаб, дарахтлар ўтқазиб ва бошқа ҳар хил toiuinp тутиб тўсиб олардилар. Шунинг учун лордларнинг 11игли:1 дсҳқонларини ердан маҳрум этиш процесси «ғов тутиш» доб птнлдн. Ғов тутиш аслида социалиқтисодий воқеа эди. Ғоп тутиш — меҳнаткаш деҳқонлар оммасининг йирик ер Эга» лари —лордлар томонидан экспроприация қилиниши, деҳқон. ларни уларнинг асосий ишлаб чиқариш қуроли — ердан маҳрум •қилиши эди. FOB тутиш, К. Маркс айтганидек, дастлабки жамғарилишнинг энг асосий методларидан бири бўлди.

Деҳқонларнинг жамоа яйловларидан маҳрум қилиниши уларнинг хўжалигига қаттиқ зарба берган ҳамда деҳқонлар нинг деҳқончилиги ва чорвачилиги учун зарур шарт бўлган жамоа яйловларини ўз ичига олувчи бутун қишлоқ жамоа тузумини емирган эди. Аммо лордлар жамоаларга қарашли ерларни босиб олиш билнгина кифояланмадилар. Улар деҳқонларнинг экин ерларини ҳам тортиб ола бошладилар. Ер эга. лари биринчи навбатда қисқа муддат билан ижарага. берилган ер участкаларини, яъни помешчикларнинг хўжайинлар доменидан энг майда деҳқонларга лизгольдерларга ижарага бе рилган ерларни тортиб олдилар. Ниҳоят лордлар деҳқонларни уларга мерос қолган чек ерлардан ҳам ҳайдаб чиқара бошла - дилар. Лордлар тортиб олган далаларни одатда қўй боқиш учун яиловларга .аилантирардилар ва каттакатта нарх қўйиб (деҳқонлардан тортиб олинган,жамоа яйловлари билан бирликда), йирик ижарадорфермерларга ижарага берардилар. Баъзан эса хўжалик ишларида омилкор лордларнинр ўзлари йилқичисоҳибкорларга айланардилар, улар ўз ерларида бир неча ўн минглаб" қўйларни боқардилар. F ов тутишлар натижасида бутун-бутун қишлоқлар тамомила йўқ бўлиб кетарди. Бир неча ўн минглаб деҳқон оилалари тирикчилик воситаларидан маҳрум бўлиб, ўз жойларини ташлаб, дайди ва гадой бўлиб кетишга мажбур бўлар эдилар. 1489 йилдаёқ чиққан парламент статутларидан бирида бун да й дейилган эди: «Бизнинг короллигимизда деҳқонларнинг уйлари ва бутунбутун қишлоқларнинг бўмбўш бўлиб қолиши, вайрон қилиниши ва бутунлай бузиб юборилиши туфайли ниҳоятда зўр кулфат кунданкунга ортиб бормоқда. Азалдан деҳқончилик учун фойдаланиб келинган экинзорлар энди яилов - ларга айлантирилмоқда. Бир вақтлар 200 лаб киши ғалла экиб, деҳқончилик қилиб юрган ерларда энди 2—3 та подачи қолган». Томас Мор ўзининг 1516 йилда босилиб чиққан «Утопия» деган асарида истеҳзо билан: «Сизнинг одатда жуда юввош бўлган қўйларингиз... ҳозир шу қадар еб тўймас ва

саркаш бўлиб кетишибтики ҳатто одамларни ҳам еб қўймоқдалар», деган эди , F ОВ тутишларга қарши Тюдорлар қонуни.(Тюдорлар ҳукумати (14851603) ғов тутишлар оқибатидан қўрқиб қолди. Оммавий фақирлик (н^яеризм), қашшоқлик, дайдилик мулкдор синфларнинг хотиржамлигини хавф остида қолдирди. Мамлакатда хусусий мулкка қарши жиноятлар кўпайди. Деҳқонлар нинг лендлордларга қарши ғазаб ва нафрати ошмоқда эди. Ғов тутувчиларга қарши турли графикларда тезтез маҳаллий қўзғолонлар бўла бошлади. Ҳукумат ғов тутишларнинг кенг ёйилиб кетиши давлат хазинасига ва ҳарбий ишларга ҳам катта зарар келтиришидан хавотир бўлиб қолди. Хонавайрон бўлган деҳқонлар солиқ тўлай олмас эдилар. Деҳқонлар сонининг камайиши мамлакатнинг лашкар тўплаш ишига ҳам путур етказарди. Ҳукумат юз эллик йилдан ортиқроқ давр ичида ( XV аср охиридан деярли XVII аср ўрталаригача) ғов тутишларга қарши жуда кўп статут ва ордонанслар чиқарди. Генрих VII томонидан 1489 йилда чиқарилган статутда лоақал 20 акрдан ортиқ ери бўлган деҳқон усадьбаларида ғов тутиш ва усадьбаларни бузиш таъқиқланган эди. 1516 йилда Генрих VIII чиқарган статутда конверсия, яъни экинзорларни яйловга айлантириш ман қилинган эди. Генрих VIII нинг.1533 йилги қонуни эса, бир мулкдорнинг асрайдиган қўйи 2 минг бошдан ортмасин деб чегаралаб қўйган эди. 1597 йилда королева Елизавета ҳукумати деҳқонларнинг бузиб юборилган усадьбаларини тиклаш ва барча ғов тутишларни тўхтатиш ҳақидаги талабларни такрорлаган эди. Ҳукумат ғов тутишларни текшириш учун бир неча марта: 1517, 1548 ва 1607 йилларда ревизия тайинлаган эди. Статутларни бузган айбдорларга штрафлар солинди. Лекин чиқарилган шу қонунларнинг ҳаммаси натижасиз қолди. Тюдорларнинг дворянлар монархияси деҳқонларни ердан маҳ рум этишларга қарши изчиллик билан кураша олм'ас эди. Ғов тутишларга қарши чиқарилган статутларни амалга оширишда ҳам етарли даражада ғайрат билан иш кўрилмас эди. Статут ларни

амалга оширишлари лозим бўлган шерифлар шу ишлар билан ш^ь'улланувчи судьялар ва бошқа ҳамма мансабдорлар деярли ўзлари ер эгалари бўлиб, ғов тутишларни текшириш ишларига ҳар қандай йўллар билан тўсқинлик қилардилар. Йирик лордлар ўз поместьеларида ғов тутиш учун саройдан махсус ижозат олар ва айрим графликлардаги ғов тутишларни текшириш топширилган майдароқ амалдорларни назарларига ҳам илмас эдилар. . Роберт Қет қўзғолонич Ғов тутишлар муносабати билан деҳ қонлар кўтарган қўзғолонлардан энг каттаси Норфолькдаги берт Кет қўзғолони эди. Бу қўзғолон Эдуард VI подшолик қилП1Н дяврда, яъни 1549 йил ёзида, Англиянинг шарқидаги саноати хийлн тараққий қилган графликлардан бири бўлган Норфолькдн кўтарилган эди. Бу қўзғолонда Норфольк деҳқонлари билан бнрга шарқий графликлардаги, айниқса қўшни Сеффольк графЛигпдагП аҳоли ҳам қатнашган эди. Майда Сквайр Роберт Кет y : i уклеи Вильям билан бирликда бу қўзғолонга бошчилик қилди. Қў.чголон июнь ойининг охирида Норфольк жанубида акаук« Knvuip яшайдиган Уиндэм деган жойда бошланиб, бу ердии пшмолга, то Норич шаҳри (Норфольк графлигининг бош шаҳри)гача ёйилиб кетган эди. Кет қўзғолони деҳқонларни Норичга қараб олиб борди, улар 10 июлда бу ерга келиб етдилар. Норич шаҳрининг камбағаллари деҳқонларга қўшилдилар. Ҳаммаси бўлиб 20 мингтача қуролли деҳқонлардан иборат бўлган қўзғолончилар шаҳар атрофидаги ўрмон билан қопланган тепаликлардан бирида лагерь қуриб олдилар. Қўзғолончилар Лондонга король номига юборилган талаблар программасини тайёрладилар.29 моддадан иборат бу программанинг бир қанча моддадаларида ғов тутишларни тўхтатиш ва деҳқонларга лордлар жамоалардан тор та б олган яйловлардан фойдаланиш учун тўла ҳуқуқ бериш талаб қилинган: «Биз сўраймизки... манор лордлари жамоа яйловларида пода боқмасалар экан» (11модда). «Биз сўрай мизки... Генрих VII короллик қила бошлаган йилдан бери миро вой судьялар, шерифлар ва бошқа амалдорлар томонидан (халқдан яшириб келинган (ғов тутишларга қарши) яхшияхши қонунлар, статутлар, прокламациялар ва

бошқа тадбирлар тиклансин ва амалга оширилсин» Қўзғолонга қатнашган энг камбағал деҳқонлар томонидан тузилган бошқа бир ҳужжатда улар деҳқонларнинг ер эгалиги учун зарур шароит йўқлигидан шикоят қилади: «Ерга эгалик қилиш учун бизга берилган мавжуд шароитлар арзимайдиган, қулларга бериладиган шароитлардир, ерга эгалик қилиш тамомила лорднинг хоҳиши ва ўзбошимчалигига боғлиқдир...». Лордлар босиб олган жамоа ерларида улар қурган тўсиқларнинг ҳаммасини деҳқонлар бузиб ташламоқчи эдилар: «Биз ҳамма' тўсиқларни ер билан яксон қилиб ташлаймиз, хандақ ва зов'урларни кўмиб ташлаймиз ва ҳар бир кишига жамоа яйловларидан фойдаланишга имкон берамиз... Биз ҳамма нарсадан эркин, баравар ва тенг фойдаланишни истаймиз». Ҳукумат қўзғолонни бостириш учун кўпчилиги ёлланган немис ва итальянлардан иборат 15 минг кишилик бутун бир армияни юборди. Мунтазам қисмларга қарши уруш олиб боришни билмаган қўзғолончиларни йирик лорд—граф Уорвик қўмондонлиги остидаги ҳукумат қўшинлари тормор қилди. Норич ёнидаги Дюссендейль водийсида жанг 1549 йилнинг 27 августида бўлган эди. Чет эллик ёлланма солдатлар қўзғолончиларни кўплаб қириб ташладилар. Улдирилган де'ҳқонларнинг сони 3500 га етарди. Асир олйнган Роберт ва Вильям Кет осиб ўлдирилди. Қўзғолон қатнашчиларидан жазолаб ўлдирилганларнинг сони 300 дан ортиқ эди. Ердан махрум қилинган халқ оммасига қарши чиқарилган қонли қонун/^Гюдорлар ҳукумати деҳқонларнинг қўзғолонларини шафқатсизлик билан бостириб, ғов тутишлар натижасида жуда кўплаб хонавайрон бўлган деҳқонпауперларта қарши репрессия бошлади. Англия қишлоқлари ва йўллариии тўлдириб юборган гадой ва дайдиларга қарши ҳукумат ғоят мудҳиш қонунлар чиқарди. Фақат меҳнатга ярамай қолганларга ва кексаларгагина садақа сўраш рухсат этилган эди. Тиланчилик қнлган «соғлом 1 гадойларни қамчи билан савалаш ва қамоқ жазоси кутарди. Пауперларни айрим шахсларга қул қилиб берардилар. Қул қилиб берилгандан кейин хўжайннларидан қочиб кетганларнииг баданига

ўтда қиздирилган темир билан тамға босардилар. Иккинчи марта қочиб кетган паупер қатл қилинарди. Ҳукумат дайдиларни туғулиб ўсган жойларига ҳар қандай йўллар билан қайтаришга ҳаракат қиларди. Шу йўл билан ўз юртига қайтарилтан паупер «маҳалла қули»га айлантириларди. У ўзининг яшаш жойини ташлаб кета олмас ва маҳаллий помешчик ёки биронбир йирик фермерга ёки корчалонсаноатчига улар таклиф этган ҳар қандай ишга ёлланишга мажбур эди «Ҳозирги ишчилар синфининг отабоболари ҳаммадан аввал ўзларининг зўрлик билан дайдиларга ва rtay перларга айлантирилганликлари учун жазога тортилган эди лар»,— деб ёзган эди Маркс Тюдорлар абсолютизми ва унинг социал негизи.цХУ асрнинг охиридан XVII аср бошларигача Англияни идора қилган Тюдор лар династияси король ҳокимиятини анча мустаҳкамлашга муваффақ бўлди. Ҳокимият бу династия короллари давр сурган замонларда чинакам абсолютизм хусусиятларига эга бўлди. Династияни бошлаб берган Генрих VII (1485—1509) ва унинг ўғли Генрих VIII (1509—1547) «Қизил гул урушларидан кейин ҳали сақланиб қолтан феодал зодагонларининг қолдиқларига қарши аёвсиз кураш олиб борди. Тюдорлар чекка ўлкаларни: Корнуэлл, Уэльс ва Англиянинг шимолий графликларини ҳам марказ таъсири остига оладилар. Тюдорлар даврида фавқулодда сиёсий ва маъмурий судлар — Юлдуз палатаси суди, Илтимослар палатаси суди, Канцлер суди ва бошқа суд лар тузилиб, улар идора қилишда бюрократик элементларни кучайтирдилар. Тюдорлар инглиз саноати, савдоси ва кемалар юришини ҳимоя қилиш ва рағбатлантиришга қаратилган мер. кан7ил сиёсатни изчиллик билан юргизиб, мамлакатнинг иқтисодий ҳаётйга доим аралашиб турдилар. Тюдорларнинг соцйал негйзини даставвал янги дворянлар ташкил қилар эди, янги дворянлар қисман йўқ бўлиб кетган эски феодал хонадонлари ўрнияи босган янги лордлардан, қисман ўрта ва майда дворян лар жентрилардан иборат эди. Жентрилар рицарлар, сквайрлар ва бошқа жентельменлардан таркиб топган эди. Тюдорлар нинг бошқа бир таянчи ўсиб бораётган шаҳар буржуазияси, яъни дворянлар билан маҳкам боғланган

мануфактура, савдо ва банксудхўрлар буржуазияси эди. Король ҳокимиятининг шу буржуа ва буржуалашган янги синфлар билан иттифоқи Тюдорлар династияси королларининг парламентга нисбатан ўзига хос муносабатларида ўз ифодасини топган эди. Вакиллар муассасаларини жуда ёмон кўрадчган континент абсолютизмидан (Францияда Бош штатлар фаолиятининг тугатилиши, Испанияда кортеслар фаолиятининг тугатилиши ва ҳоказолардан) фарқ қилиб, Англияда Тюдорлар даврида парламент йўқотилиши у ёқда турсин, балки ўз аҳамиятини маълум даражада кучайтирди. Асосан ўрта дворянлар ва қисман савдогарлар билан мануфактурачиларнинг вакилларидан иборат бўлған қуйи палата (умум палатаси) Тюдорлар даврида муқаррар мустаҳкамланди, айни вақтда лордлар палатаси, аксинча заифлашди. Генрих VIII ўзининг энг катта реформасини инглиз черковини Римдан ажратиш ва черковмонастирларнинг ерларини. секуларизацйя қилиш ишларини парламент ёрдамида амалга оширди. Шу тарзда Франция ҳамда Европа қитъасидаги бошқа мамлакатлардан фарқли ўлароқ, инглиз абсолютизми парламент билан ваколатли муассаса сифатида чиқишиб келди, чунки парламент бу ерда ўз соцйал состави жиҳатидан ривожланаётган абсолютизмнинг муҳим таянчи ва мадади эди. Инглиз абсолютизмининг яна бир хусусияти шундан иборат эдики, Англия графликларида бу вақтда маҳаллий ўзўзини бошқариш (ярим сайланадиган шерифлар ва маҳаллий судьялар, маслаҳатчи судьялар, шаҳарларнинг сайланадиган муниципалитетлари ва ҳоказолар) сақланиб қолган эди. Бунинг сабаби шу эдики, бу органларга ҳам одатда ўша «иттифоқчи синфлар»—ўрта двор янлар билан буржуазия кириб, улар Тюдорларнинг соцйал таянчи сифатида умуман жуда катта роль ўйнардилар. Ниҳоят инглиз абсолютизми қитъадаги абсолютизмга ўхшаш мунтазам армия тузмади, бунга Англиянинг оролда жойлашиш мавқеи кўп жиҳатдан сабаб бўлди. Урта асрларда ва ҳатто янги даврнинг дастлабки асрларидаги ҳарбийтехника воситаларннинг ҳолатида қуруқчиликдаги кучларнинг Англияга ҳужум қилиши жуда қийин вазифа исобланарди. Аммо XVI асрдаги инглиз короллари катта мунтазам

армия тузмасалар ҳам, пар ламент билан биргаликда ҳарбий флотни муттасил мустаҳкамлаб бордилар. Бунинг оқибатида ҳарбий флот душманнинг денгиздан ҳужум қилишидан мамлакатнинг хавфсизлигини тўла таъминлабгина қолмай, инглиз мустамлақа ва савдо экспансияси учун қудратли восита хам бўлиб хизмат қиларди,Ингли? реформацияси.(енглиз ҳукумати реформацияга аввалига салбий қараган эди. Ёшлигида яхшигина махсус диний таълим кўргай Генрих VIII Лютерга қарши мунозарада ҳам шахсан иштирок қилган эди. У 1521 ,йил,ноябрида ёзган 2 «Етти сирнинг ҳимояномаси» деган памфлетни Римга папа номига юборган эди. Генрих VIII Екатерина Арагонскаяга уйлангач, Карл V билан династик боғланиш туфайли, аввал бошда Францияга қаршиуюштирилган коалицияда ҳам қатнашган эди. Бироқ инглиз дворянлари черковга қарашли ерларни босиб олишдан жуда манфаатдор бўлганлиги, инглиз буржуазиясининг реформацияга хайрихоҳлик билан қараганлиги ва оддий», «арзон» черков бўлишини жон деб истаганлиги, 20 йиллар охиридан Англиянинг ташқи сиёсатида ўзгариш пайдо бўла бошлаганлиги (Габсбурглар. жуда. кучайиб кетганлиги туфайли Франция билан яқинлашганлиги) «тақводор корол»ни черков масаласида тутган ўз сиёсатини ўзгартиришга мажбур этди. Генрих VIII нинг хотинини қўйиши бу ўзгаришта расмий баҳона бўлди. Генрих VIII Екатерина Арагонскаяни (ёши ўзидан катта бўлганлиги ва ўғил туғмаганлиги учун) қўйиб юбормоқчи бў либ, Римга мурожаат қилди, чунки католик қонунларига мувофиқ ажралишни папа расмийлаштириши керак эди. Екате рина Карл V га хола бўлганлиги учун, асосан шу важ билан папа бу ажралишга рухсат беришдан бош тортди. Чунки Карл V 1527 йилдан кейин Римга хўжайин бўлиб қолган, папа эса тамомила унинг ихтиёрида эди. Ниҳоят королнинг ҳотинидан ажралиши Рим папасининг рухсатисиз Англияда расмийлаштирилди (1533 йил). Шундан кейин Генрих VIII аввал королеванинг фрейлинаси бўлган Анна Болейнга уйланди. Папа сиёсатидан ғазабга келган Генрих VIII 30йил ўрталарида Рим билан алоқасини бутунлай

узди. 1534 йилда тузилган «Супрематия тўғрисидаги акт» бу жиҳатдан муҳим қадам эди, бу актга биноан король инглиз черковининг бош раҳбари, деб эълон қилинди. Аммо.шуниси характерлики, актда ҳамма эски католик ақида ва расмодатлар даҳлсиздир, дейилган эди. Черковни идора қилишгина ўзгартирилган, шунда ҳам унинг юқори инстанциясидаги идорасигина ўзгартирилган эди. Папа ўрнига ко роль ўтиб, епископат аввалги ҳолича қолаверди. Генрих VIII Римни ҳам, Виттенбергни ҳам истамаслигини бир неча марта айтди. Шундай қилиб, инглиз черкови (ёки латинча айтганда англикан черкови) католицизм билан протестантлик ўртасидаги бир вазиятни эгаллаган эди. Генрих VIII реформация масалаларида консервативлик кўрсатган бўлсада, иқтисодий соҳада муҳим бир тадбирни кўрди. 1536 ва 1539 йилларда у монастирларни (аввало майдаларини, сўнгра катталарини ҳам) бекитди ва монастирларнинг мулки, бинолари, ҳар қандай зийнат буюмлари, олтин ва кумуш бойликларини, энг муҳим монастирларга қарашли жуда катта ер, ларни мусодара қилди. Черков ерларининг мусодара қилиниши ғоят катта социал оқибатларни келтириб чиқарди. Мусодара қилинган ерлар король хазинаси ихтиёрида узоқ сақланиб қолмади. Бу ерлар сотилди ва бир қисми король арзандаларига ҳадя қидиб берилди. Урта даражадаги ҳарбий ва пулдор дворянлардан ва қисман буржуалардан иборат янги мулкдорлар секулярлаштирилган мулклардан жуда бойиб кетди. Генрих VIII замонида ўтказилган реформация натижасида янги дворянлар синфи ташкил топди ва кейинчалик бу синф XVII аср ўрталарида бўлган инглиз революциясида буржуазиянинг иттифоқчиси бўлди. Монастирларнинг ерларини эгаллаб олган янги мулкдорларнинг бу ерларда яшаб келган деҳқонлар билан ҳеч қандай традицион алоқаси йўқ эди. Фақат бойиш пайидан бўлган очкўз янги хўжайинлар деҳқонларни сира аямай, чек ерларидан ҳайдаб юборар, ерларга ғов тутар, азалдан одат бўлиб қолган рента ўрнига янгисини, ундан кўра қимматроқ турадйган ва уни тўлашга ўртаҳол деҳқонларнинг мутлақо қурби етмайдиган бозор рентасини белгилардилар «Реформация туфайли ва бу

билан бирга черков имениеларининг ниҳоят даражада талонторож қилинганлиги туфайли XVI асрда халқ ом,масини зўрлик билан,экспроприация қилиш янгидан жуда даҳшатли туе олди» Генрих VIII дан кейин реформациянинг тақдири. Генрих VIII ўлгандан кейин унинг ёш қолган ўғли Эдуард VI король бўлди (1547—1553). Унинг даврида королликнинг васийси ва регенти (протектори) аввал (бошда 1ёш королнинг тоғаси герцог Эдуард Сеймур Сомерсет, сўнгра 1549 йилдаги қўзғолонни бостирган ва Сомерсетни ҳокимият тепасидан олиб ташлаган граф Уорвик васий ва регент бўлди. Ҳар икки регент ҳам протестантлар партиясига мансуб эди. Улар даврида англикан черкови протестантизмнинг қитъадаги формаларига бир қадар яқинлашиб қолди. Англиканизмда, жумладан, кальвинизм таъсири (тақдир ҳақидаги догмат, маросимларнинг камаииши ва ҳоказо) аниқ кўринарди. Аммо Эдуард VI ўлгандан кейин унинг ўрнига Генрих VIII нинг Екатерина Арагонскаядан туғулган қизи Мария Тюдор тахтга ўтирди. Ген рих VIII саройига нисбатан испан католиклари оппозицияси муҳитида тарбияланган Мария Тюдор кўпроқ ғарб билан шимолнинг хийли қолоқ округл а ридаги инглиз дворянларининг баъзи бир қисмидан мадад топган католиклар партиясига бошчилик қилди. Бундан ташқари, королева она томон қариндоши, испан короли Филипп II га эрга тегди. Юқорида айтиб ўтилганидек, Филипп II — XVI аернинг иккинчи ярмидаги католик реакциясининг энг фанатик арбобларидан бири эди. Мария испанлар мададига таяниб, Англияда католизмни тиклади ва протестантларни қаттиқ таъқиб остига олди. Бир замонлар ўрта аср еретикларини гулханга ташлаб қандай куйдирган бўлсалар, Англияда протестантларни ҳам шундай тириклайин куйдирардилар. Протестантлар Марияни шафқатсизлиги учун «қонхўр» деб атадилар 50 йиллар бошида мамлакатДа бир неча марта каттакатта фитналар уюштирилди, бундан мақсад. Марияни тахтдан ағдариб ташлаш ва чет эл испан таъсирини йўқотиш эди. Бу фитналар бостирилди. Инглиз парламентининг ўзи бирор

даражада жиддий оппозиция уюштиришга журъат этолмай, католик ҳукуматига нисбатан ўзини тобе тутарди. Аммо Мария Тюдор узоқ вақт короллик қилмади. У 1558 йилда ўлди. Инглиз задоганлари орасидаги протестантлар устун чиқиб, Генрих VIII нинг Анна Болейндан бўлган қизи Елизавета I ни королева қилиб қўйдилар, у XVI аернинг бутун иккинчи ярмида подшолик қилди (1558—1603). Елизавета I мўътадил англикан формасидаги протестантизмни узилкесил тиклади. 1559 йилда парламент тахт эгасининг черков ишларига бошчилик (супрематия) қилиш ҳуқуқини яна тасдиқлади. Королевага епископларни тайинлаш ҳуқуқи берил ди. Епископлар эса ислоҳ қилинган черковда ҳам қолиб, ўз епископлик ерларини ҳамда лордлар палатасида мажлис ўтказиш ҳуқуқини сақлаб қолдилар. Англикан черковининг бошқа номи — епископа ль черков деган номи шундан келиб чиққандир. 1571 йилда англикан дин символи ишлаб чиқилди, у 39 аъзо (боб)дан иборат бўлиб, унда баъзи бир католицизм ақидалари билан бир қаторда протестантизм, кальвинизм таъсири ҳам сезилиб турарди. Ибодат қилишда бир хиллик ( Conformity ) жорий зтилди. Ибодат ҳукумат томонидан тасдиқланган алоҳида қўлланмага биноан инглиз. тилида амалга оширилиши керак эди.. Королеванинг черковта бошчилик қилишни тан олишдаи бош тортган католикрекузантларга қарши қаттиқ қонун^ар чиқарилди. Иезуитларнинг Англияга кириши қатъий ман этилди. Католиклар яна қўшимча каттакатта солиқлар тўлашга миж бур эдилар^Прбтестантизмдан католицизмга ўтиш давлатга хиёнат қилиш билан бир қатордаги жиноят ҳисобланарди. XVI асрнинг иккинчи ярмида Англиянинг умумий ички ва ташқи сиёавги^лизавета. I Тюдорнинг узоқ муддат (қирқ беш йил) короллик қилган даври — Англия иқтисодий жиҳатдан айниқса тараққий этган давр эди. Бошқа мамлакатлар билан, жумладан, Ҳиндистон ва Америка билан савдосотиқ ишларини олиб бориш учун жуда кўп савдо компаниялари тузилди, денгизнинг нариги томонида инглизлар колонизацияси бошланди,

инглиз савдо флоти жуда ўсиб кетди, мовут мануфактур а си да муваффақиятларга эришилди, капиталистик фермерлик тобора кенг ёйила бошлади, ана шу ҳодисаларнинг ҳаммаси «Елизавета асри» деб аталган даврнинг энг ёрқин хусусиятларидир. Елизавета протестантизмни тиклаш билан авваллари монастирларга қарашли ерларга эгалик қилувчи мулкдорларнинг ҳуқуқларини мустаҳкамлаб берди ҳамда янги дворянлар ва буржуазиянинг манфаатларини таъминлади. 1569 йилда графлардан Нортумберлендский ва Вестморлендский бошчилигида шимолдаги лордлар «эски» ва «ҳақиқий» католик динини ҳимоя қилиш байроғи остида марказий ҳокимнятга қарши исён кўтарганларида, бу исён тезда бостирилди. Ҳукумат жанубий ва жанубишарқий графликларнинг джентрийлари ва фригольдерларидан катта қўшин тўплаб, муайян вақт давомида бутун Шимолни аслида оккупация қилиб турди, бу ўлкани щафқатсиз равишда талади. Ҳукуматнинг террори 1569 йилда ўзларига хос баҳоналарга кўра (Шимолдаги ерларни қўлга киритиб олган, ер рентасини оширган ва бу ерга ҳам ғов тутиш сиёсатини олиб келган «Лондонлик» эски лордларга нафрат юзасидан) ҳаракатида иштирок этган шимолий деҳқонларнинг бир қисмига ҳам ёйилди. Генрих VIII вақтида парламент королевага унинг феодалкатолик группаларига қарши олиб борган курашида ҳар томонлама ёрдам берди. Қатоликлар томонидан инглиз тожу тахтига даьвогар қилиб қўйилган Шотландия корслеваси Мария Стюарт (у ҳам онаси томондан Тюдорлар династиясига мансуб эди) Елизавета агентларининг ёрдами билан Шотландиядан ҳайдаб юборилди. Англияга қочган Мария Стюарт ўз «эгачиси» бўлган инглиз королеваси қўлига асир тушиб қолди. Мария Стюарт турли қалъаларда кўп йиллар қамалиб ётиб, бир неча марта муваффақиятсиз қочишга уриниб кўрганидан сўнг 1587 йилда қатл қилинди. Мария Стюарт ишида испан короли Филипп II нинг агентлари катта роль ўйнади. Мамлакат ичидаги феодалкатолпклар реакцияси ҳам, четдаги испанларнинг аралашуви ҳам Елизавета ҳукуматини бир хилда ташвишга

солиб қўйди. Испа ния япада муҳимроқ бошқа бир сабабга кўра узоқ вақтгача Англиянинг миллий душмани бўлиб қолди. Инглизларникг денгйз савдоси ривожланиб ва мустаҳкамланиб борган сари, инглиз буржуа доираларипинг кўпгина испанпортугал мустамлакаларига кириб бориши учун Испания тобора катта тўсиқ 6 v либ қолмоқда эди. Елизавета Испанияни заифлаштириш мақсадида Нидерландия революциясини қўллабқувватлади. Инглиз кемалари, ҳеч қандай уруш эълон қилмасдан, испанларнинг Америкадан Испанияга қимматбаҳо юклар ортиб келаётган флотилиясига ҳужум қилар ва уларни талар эдилар. Елизавета эса буларнинг ҳаммасидан хабардор эди ва уларни рағбатлантирарди. Елизаветанинг икки йирик адмирали — Дрейк билан Хоукинс ўзларининг сиёсий карьераларини девгиз қароқчйлигидан бошлаган эдилар. Инглизларнинг денгиздаги қароқчилигига хотима бериш ва, Англияда Мария Қонхўр давридаги сингари, испан ларнинг тўла таъсирини тиклаш мақсадида Филипп II 1588 йил да Англияга қарши «Енгилмас армада»сининг ҳарбий юришини бошлади, аммо, юқорида кўрсатилганидек, унинг бу юриши тамомила муваффақиятсизликка учради. Шу вақтдан бошлаб денгизда инглизларнинг қўли баланд бўлиб қолди. XVI асрнинг 90йиллари ва XVII аср бошларида инглизлар би лан французларнинг аҳиллашиб қолганлиги туфайли Голландия республикаси қатъий ғалаба қозонди ва шундай қилиб, Испанияга яна қаттиқ зарба берилди. Ирландиянинг босиб олиниши ва таланиши/^ XVI асрнинг иккинчи ярмида Англия қўшни Ирландияга ўз тазйиқини кескин кучайтирди. Ирландиянинг Дублин шаҳри билан шарқий соҳиллари XII .асрнинг иккинчи ярмидаёқ биринчи марта забт қйлинган эди. Шундан кейинги асрларда оролнинг бошқа районларнга ҳам инглиз ҳукуматининг таъсири кенгайди. Аммо умуман олганда инглизларнинг Ирландияга кириб бориши узоқ вақтга - ча етарли даражада чуқур бўлмаган эди Дабилаларнинг маҳаллий йўлбошчилари инглиз королларига номигагина бўйсунардилар. Инглизларнинг Ирландияга кўчиб бориши нисбатан унча кўп эмасди. Кўчиб

борган инглизларнинг, шу жумладан, бу ерга кўчиб келган инглиз феодалларининг ирландлашуви характерлидир. Кўчиб келган инглизларнинг иккинчиучинчи бўҒиниёқ ирланд урфодатлари ва тилини тўла 5' злашт1 фиб олиб, шу тарзда маҳаллий аҳоли билан қўшилиб кетарди. Чегаралари мустаҳкамланган ва кўплаб инглиз гарнизонлари жойлашганторгина шарқий полосада (Пэльдеб аталадиган жойда) инглиз феодаллари ва савдогарлари ўзларини бирмунча мустаҳкам тутиб, маҳаллий ирланд аҳолисидан алоҳида эканликларини сақлаб қолдилар ва ҳатто буни таъкиДлаб кўрсатардилар. Инглиз саноати ва савдосининг ривожланиши, янги ерларда жун, ғалла ва бошқа маҳсулотларга талабнинг ошиши муносабати билан инглиз феодаллари эҳтиёжининг кескинлашуви натижасида Ирландия инглиз ҳукмрон синфларини кўпроқ қизиқтира бошлади. Ирландиянинг ажойиб яйловлари,унда қимматли қазилмаларнинг мавжудлиги, кўплаб денгиз бухталари, оролнинг қулай стратегик мавқеи буларнинг ҳаммаси инглиз дворянларини ва уларни қўллабқувватловчи буржуазия доираларини Ирландияга нисбатан экспансия ва агрессияни кучайтиришга ундар эди. Дастлабки Тюдорлар, Генрих VII ва Генрих VIII давридаёқ Ирландияда инглиз ҳукуматининг таъсири кучая бошлаган эди. Хусусан Генрих VIII биринчи марта Ирландия короли титулини кабул қилди (бу пайтгача инглиз короллари Ирландия сеньори титули билангина кифояланиб келардилар). Ирландия зодагонлари инглиз королига қасамёд қилишлари, ундан титул олишлари ҳамда улар қабилалардан тортиб олган ерларга эгалик қилиш ҳуқуқини олишлари керак эди. Ирландияда инг лиз ҳукмронлигини янада мустаҳкамлашда реформация катта аҳамиятга эга бўлди. Бу ерда реформация айниқса зўравонлик усуллари билан ҳамда Ирландия черковмонастирь ерларини оммавий тарзда секуляризация қилиш билан ўтказилган эди. Ирландиянинг феодалқабила тарқоқлигидан фойдаланиб, бир кабила йўлбошчисини иккинчисига қарши гижгижлаш,орол нинг айрим районларида иғвагарлик мақсадида ғалаёнлар уюштириш ва уларни шафқатсизлик билан бостириш йўли билан инглиз ҳукумати Мария давридаёқ, сўнгра эса

Елизавета даврида ҳам Урта ва Шимолий Ирландиядаги ерларни систематик тарзда мусодара қила бошлади. Одатда, мусодара қилинган ерлар инглиз дворянларига ва қисман Англиядан кўчиб келган деҳқонлар колонистларга бериларди.Елизавета ҳукмронлик қилган даврнинг айниқса иккинчи ярмида ва охирида ерлар жуда кўплаб микдорда шу тарзда мусодара килинди, Ольстерда Шан О Нейдь (1559—1567), Мэнстерда Десмонд (1579—1583) ҳамда яна Ольстерда графлардан Тирон билан Тирконель (1595—1603) раҳбарлигида рўй берган Ирландия қўзғолонлари бостирилгани натижасида ана шундай ишлар килинди. Ели завета ҳукмронлик қилган даврда инглиз ҳукумати Ирландияда жами 1300000 акр ҳажмдаги жуда катта ер 1майдони мусодара қилинди. Ирландиянинг бўйсундирилиши ва талакиши Англиянинг шундан кейинги тарихи учун ғоят катта социалиқтисодий оқибатларга эга бўлди. Ирландия Англиянинг мустамлакасига айланиб, у ерга инглиз мовути в а бошқа саноат маҳсулотлари олиб борилар ҳамда у ердан Англияга ғалла, чорва моллари, жун ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотлари келтирилар эди. Англия лендлордизми ўша пайтда инглиз дворянлари ҳар қандай усуллар билан (ғов тутиш, секуляризация ва шу сингари усуллар билан) кенгайтирган ва Англиянинг ўзида тўла мулкига аилантирган ерларга қўшимча царзда Ирландияни ўзининг иқтисодий базасига айлантирди. XVI аср— XVII асрнинг бошларида Англия-Россия муносабатлари XVI асрда Англияда Рус давлати билан анчагина жонли иқтисодий муносабатлар ўрнатилган эди. 1554 йилда Англия-Москва «омпаниясининг тузилиши Англия билан Россия ўртасида мунтазам савдо алоқалари ўрнатилишига олиб келди. Россиядан инглизлар жуда кўп миқдорда зиғир пояси, каноп лоси, мол ёғи, мум, мис, мўйна, ёғоч ва шу сингариларни олиб кетар эдилар. Қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалигининг ана шу маҳсулотлари эвазига инглизлар Россияга мовут, галан терея товарлари, доридармон, қуроляроқ, олтингугурт, селит ра, қўрғошин олиб келардилар. Россиянинг жуда кўплаб арқонлари компаниялар воситачилигида. инглиз флотини таъминлаш учун юбориб

туриларди. Инглиз савдогарлари Москвадагина эмас, балки Ярославль, Вологда, Великий Устюг ва бошқа баъзи шаҳарларда ҳам яшардилар. Ана шу шаҳарларнинг айримларида улар хом ашёни қайта ишлаш ва бу маҳсулотни (арқон, парусина ва шу сингарилар") Англияга жўнатиш учун саноат корхбналарини ташкил қилишарди. Англия негоциантлари Шарқий Урта Осиё бозорларига бориш учун Россия давлати орқали Волга бўйлаб ва ундан кейин Каспий денгизи бўйлаб узоқ саёҳат қилардилар. Бирок инглиз савдогарлари ҳамда уларни қўллабқувватловчи Англия ҳукумати Россия давлатини ўзига хос савдо колонияси ҳисоблашга мойил бўлиб, бу ерда уларга Россиянинг бутун экспорти ва импорта устидан тўла монополия ўрнатишлари таъминланишини хоҳлардилар. Қомпанияларнинг бундай сиёсати Россия ҳукуматининг кескин қаршилигига дуч келди. Россия савдогарлари бу масала хусусида Россия ҳукуматига бир неча марта қаттиқ шикоят билан мурожаат қилишган эди. 70 йилларнинг бошларидаёқ Иван Грозний инглизларнинг имтиёзларини анча қирқиб қўйди. XVI асрнинг охирларида ва XVII асрнинг бошларида Борис Годунов даврида улар янада кўпроқ чеклаб қўйилди. Москва давлатининг марказлашган характери, рус савдогарларининг иқтисодий жиҳатдан анча ўсганлиги ва уларнинг алоҳида посадское сословиега (Ғарбдаги учинчи сословиенинг ташкил топишини эслатувчи) сословиега уюшуви Россиянинг халқаро савдо ва сиёсий муносабатларда етарлиударажада мустақил миллий сиёсат ўтказишини таъминлади/ Буржуа оппозициясининг бошланиш^Елизавета I нинг ички ва ташқи сиёсат соҳасида эришган ютуқлари туфайли ўсиб келаётган инглиз буржуа синфи назарида унинг обруси ғоят кўтарилди. Парламент Елизавета ҳукуматидан субсидияни сира аямади. Аммо Елизавета короллик қилган даврдаёқ абсолю тизм режимидан буржуазиянинг норози эканлигини кўрсатадиган баъзи аломатлар пайдо бўлиб қолди. Хусусан, бу оппозиция парламент аъзоларининг парламентдаги танқидий нутқларида акс этди. 70 ва 80 йиллардаёқ парламент ҳукуматдан феодалкатолик реакциясига қарши

қатъийроқ курашсин ва Елизавета ўзига протестантлардан ворис белгиласин, деб талаб қилди. Парламент депутатлар учун шахе даҳлсизлиги ва сўз эркинлиги бўлишини, шунингдек, парламент сайловларига ҳукумат тамомила аралашмаслигини талаб қилди. 1601 йилда парламент ^ар хил товарлар ишлаб чиқаришни айрим шахслар ёки компанияларнинг монополия қилиб олиши учун королева томонидан жорий этилган патент сотилишига қатъий қарши чиқди. Ғазабга келган парламентни тинчитиш учун Елизаветанинг ўзи аралашиши ва бундан кейин бундай ишни қилмаслиги тўғрисида ваъда бериши лозим бўлиб қолди. Парламент королеванинг черков сиёсатидан ҳам норози эди. Англиканизмни унинг католицизмга яқинлиги учун танқид қилиб чиқишлар Елизавета I нинг деярли ҳамма парламентларида 60 йиллардан бошлабоқ эшитила бошлаган эди. Буржуазия ва янги дворянларнинг бир. қисми инглиз черковини кальвинизм руҳида чуқурроқ рефор мация қилишга мойил эди. Аммо Елизавета епископаль англйкан тузумидан ажралгиси келмасди, чунки бу тузум шароитида епископлар аболютизмнинг энг итоатли қуроли бўлиб хизмат қилар эдилар./ Пуританлар ҳаракати. Динийсиёсий туе олган оппозицией кайфиятлар тобора кучайиб борди. Усиб мустаҳкамланган буржуа синфининг абсолютизм сиёсатидан норозолигини акс эттирувчи қулайроқ форма пуританизм деб ном олган янги динийчерков оқими эди. Даставвал пуританлар деб англикан черковининг тарафдорларини, яънй уларнинг бу черковни католицизм сарқитларидан «тозалаш» учун кўпроқ курашиб келган қисмини атардилар (пуританлар сўзининг ўзи латинча « purus », яъни «тоза» деган сўздан келиб чиққан). «Пуритан» номи Англияда дастлаб XVI аернинг 60 йилларида пайдо бўлди. 70 ва 80 йилларда пуританларнинг сони жуда кўпайиб «етди. Пуританларга кальвинизм идеологияси тобора кўпроқ таъсир кўрсата борди. Уларнинг кўплари қитъага боришиб, Женева, Германиянинг Рейн соҳили ва Нидерландия кальвинчилари би лан алоқада бўлишган эди. Вақт ўтиши билан пуританлар ҳукмрон англикан черковидан тамомила' ажралиб чиқиб, бошида сайланиб қўйилган старшина (пресвитер)лари бўлган

алоҳида черков жамоаларини туза бошладилар. Пуритан черков жамоалари черков ишларида янги мулкдор синфларга тўла мустақиллик бердилар. Шўндай қилиб, янглиз буржуазияси ва янги инглиз дворянлари дин соҳасида ўзларини озод қилишга киришдилар ва шу билан кейинчалик умуман бутун феодалабсолют тузумига қарши курашга ўтишни назарда тутдилар. XVI аернинг охирларидаёқ инглиз пуританлари орасида аниқ кўриниб турган икки оқим пайдо бўлди: унинг бири энг йирик буржуазия ва йирик дворянлар вакилларини ўз ичига олган анча ўнг йўл тутган пресвитериан оқими, ва иккйнчиси — асосан майда буржуазия, жентри ва деҳқонлар орасидан ўзига тарафдорлар топган, анча сўл йўл тутган и ндеп еядент оқим эди. Елизавета ҳукумати пури танларга ғоят душманлик назари билан қарарди. Пуритаилар хам католиклар сингари таъқиб қилинарди. Католиклар сиигари уларни ҳам турмаларга қамар, мамлакатдан ҳайдаб чиқарар ва уларга турли штрафлар солар эдилар. Аммо, пуританлар нинг сони ортиб бораверди, бу эса буржуа синфларининг абсо лютизм билан алоқани узишга тобора жиддийроқ тайёрланаёгганлигидан далолат берарди, Елизавета I ьподшолик қилишининг тугаши. Стюартлар династияси ҳукмронлигининг бошланиши Елйзавета I Тюдор қарийб 45 йил подшолик қилиб, 1603 йил 24 мартда "вафот этди. У Тю дорлар династиясининг охирги вакиласи эди. Бу династия даврида инглизларнинг капиталистик тараққиёти жуда катта муваффақиятларга эришди. Елизавета вафотидан сал илгари Шотландия короли Яков VI ни (у қатл этилган Мария Стюартнинг ўғли эди) ўз вориси килиб тайинлади. Яков учун бу кутилмаган воқеа эмасди, Елизаветанинг министрлари аллақачондан бериёқ Шотландия короли билан махфий хат ёзишиб, унинг инглиз тахтига ҳуқуқуни тасдиқлашар ҳамда «икки миллатни бирлаштириш»— Англия билан Шотландияни умумий бир королликка бирлаштиришнинг конкрет шартларини ишлаб чиқишган эди. Аммо ян ги династияга ўз подшолигини мураккаб шароитларда бошлашга тўғри келди. Англияда буржуазия революцияси учуншартшароит вужудга кела бошлаган эди. Мустаҳкамланиб

ва синфга айланиб олган инглиз буржуазияси ҳамда унинг иттифоқчиси бўдмиш янги дворянлар ҳокимиятни ўз қўлларига олиб, улар учун ортиқча ва зарарли бўлган монархия формасига барҳам беришга интилаётган эдилар. Тюдорлар давридаёқ шакллана бошлаган парламент оппозицияси Стюартлар даврида айниқса зўр ғайрат билан ҳаракат қилди. XVI асрда инглиз маданияти. XVI аср Англия тарихида капитализмнинг туғилищ асри бўлиш билан бирга, айни вақтда инг лиз миллати шаклланишининг давом этиши ва инглиз маданиятининг ғоят гуллаган даври ҳам эди. XVI аерда инглиз адабиёти билан инглиз театри ғоят гуллабяшнади. Илк инглиз гуманизми адабиётининг энг ёрқин намояндаси машҳур Томас Мордир (1478—1535). Мор ўзининг «Утопия» номли (1516 йил) классик асарида аввало Англиядаги дастлабки жамғарилиш даврининг социал зиддиятларини анализ қилиб берди, бу билан Ғарбий Ев ропа, утопик социализми оқимига асос солди ва бу оқим бундан кейинги асрларда ривожлана бориб. илмий социализм элементларини тайёрлаб берди. Эразм Роттердамскийнинг «Бетамизлик мадҳияси» деган асари каби Морнинг «Утопияси ҳам гуманистик адабиётнинг энг машҳур ва энг кўп тарқалган ёдгорликларидандир. «Утопия» ҳам асли латин тилида ёзилган бўлиб кейинчалик Европанинг ҳамма тилларига таржима қилинган ва дунё адабиётининг ҳамма баҳраманд бўлган асарларидандир. XVI асрнинг иккинчи ярмида, Елизавета даврида королева ва саройдаги бир қанча катта дворянлар ҳомийлик қилган инглиз театри катта ривож топди. Шу билан бирга театр Лондондаги кенг халқ оммасининг севикли томошаси эди. Халқнинг театрга муносабати драматург ва актёрларни ўз бадиий образларини муайян халқдемократик руҳидаги услубда яратиш учун ҳаракат қилишга мажбур этди. Вильям Шекспир (1564—1616) жаҳонда шуҳрат қозонган буюк инглиз драматур ги эди. Қисман тарихий ва қисман ўз

замонасининг маиший темаларида ёзилган ўнларча драма, трагедия ва комедияларнинг автори бўлган Шекспир ўз асарларида феодализмдан капитализмга ўтиш давридаги Англияни хийла тўла тасвир этиб берди. Шекспирнинг пьесаларидаги қаҳрамонлар Уйғониш даврининг қаҳрамонлик характерига эга бўлган ғоят эҳтиросли кишилардир. Шу бил'ан бирга улар жуда реалистик руҳда талқин зтилган бўлиб, оддий кишилар тақдирига хайрихоҳлик билдирилади. Шоир оддий кишиларнинг донолигини кўпинча саройдаги олифталарнинг енгилтаклигига ва бемаънилигига қарамақарши қилиб қўяди. Шекспирнинг энг яхши пьесалари: «Гамлет», «Отелло», «Ромео ва Жульетта», «Король Лир» ва бошқалар бутун дунёдаги театрларнинг репертуарида мар кам ўрин олган. Биз уларни совет саҳнасида ҳам тезтез учратиб турамиз. Шекспирнинг адабий меросида тарихий характердаги драмалар («Тарихий хроникалар») алоҳида аҳамиятга эга. «Ричард II », «Генрих IV », «Генрих V », «Генрих VI » ва «Ричард III » деб аталувчи бу драмаларнинг сюжети асосан Оқ атир гул ва Қизил атир гул урушлари тарихидан олинган. Шекспир бу драмаларда марказий ҳокимиятнинг феодал анархиясига қарши шиддатли кураши ҳамда четдан бўладиган ҳужум хавфи шароитида ўтган Англиянинг сиёсий бирлашуви процессини акс эттирган. XVI асрдаги яна бир атоқли драматург Кристофер Map л о (1564—1593) бўлиб, бир қанча йирик трагедиялар— «Темурланг», «Фауст», «Король Эдуард» ва «Париж қирғиии» (яни «Варфоломей кечаси») унйнг қаламига мансубдир.Марло ҳақли равишда Шекспирнинг энг ажойиб ўтмишдошларидан бири ҳисобланади. Марло унга драматик шеърнинг формдси (маш ҳур «оқ» шеър) биланоқ катта таъсир кўрсатди. Ёшроқ авлод шоир ; драматурглар орасида Бен Жонсон (1578—1637) алоҳида ўрин тутади. Кўп комедиялар ёзган БенЬЖонсон Шекспирга қарамақарши ўлароқ ўз ижодиётида XVI аср охири ва XVII аср бошларида ўсиб келаётган буржуа оппозициясининг антифеодал ва антиабсолют кайфиятини анча кескин акс эттирган эди. Унйнг бекорчи сарой аҳлларини, хонавайрон бўлиб бораётган маишатпараст дворянларни, королликдаги

судьялар ва амалдорларнинг порахўрлиги ва ўзбошимчалигини ёрқин сиёсийсатирик характерда тасвирлаб ёзган асарлари XVII аср ўрталаридаги инглиз буржуа революцияси даврининг публицистикасига тайёргарликдан иборат эди. XVI асрнинг охирги ўн йилликлари ва XVII асрнинг б'иринчи ярмида машҳур инглиз файласуфи Френсис Бэкон (1561 — 1626) ўз асарларини яратди. У «Янги органон» (1620 йил) деган ажойиб фалсафий асарнинг авторидир. Бэкон бу асарда фанларни янгидан классификация қилиб, оғирлик марказини табииёт фанларига йўналтирган эди. Бэкон ўрта аср схоластикасининг эътиқодли душмани эди. У тарғиб қилган индуктив билиш методи фактларни умумлаштирган ҳолда ўрганишга асосланган бўлиб, Европада шу давргача фан ривожланишининг бевосита натижаси эди ва ўз томонидан табииётнинг янада юксалишига ҳамда янги дунёқарашнинг шаклланишига ёрдам берди. Бэкон Томас Морнинг Утопиясидан кейинги утопик асар «Янги Атлантида»нинг .ҳам авторидир. Бу асар автор умрининг охирида ёзилган ва унинг вафотидан кейин эълон қилинган. «Атлантида» асарида Бэкон фан билан ишлаб чиқаришнинг алоқаси ҳақида ўзининг эзгу ғоясини намойиш қилди. «Атлантида»нинг юксак саноат техника даражаси Бэкон утопиясининг асосий хусусиятини ташкил қилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 2. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986. 5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971. 6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л., 7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 8. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

XI аср ўрталаригача Англия

XI (11) аср урталаригача Англия

IX-XI аср урталаригача Англия

XX - аср бошларида Хива хонлиги

ХХ аср бошларида Туркистонда истиклол учун курашлар