XI аср ўрталаригача Англия - История - Рефераты

XI аср ўрталаригача Англия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125 KB

XI аср ўрталаригача Англия Режа: 1. Англ-сакс истилоси ва англ-сакс к y ролликлари 2. Альфред Буюкнинг идора қилиши 3. Канут Датский давлати 4. Англ-саксларнинг штимоий тузуми

Англ-сакс истилоси ва англ-сакс к y ролликлари. Рим легион-лари Британиядан V асрнинг бошларидаёқ чиқиб кетган эди. Бироқ мамлакатнинг бир қанча майда королликларга бўлиниб кетишига сабаб бўлган «британия мустақиллиги» узоққа бор-мади. V асрнинг ўрталаридан бошлаб (449 йил атрофида) бу оролга турли хил шимоли-ғарбий герман қабилалари — англ- лар, сакслар, ютлар бостириб кира бошладилар. Орол оз-оздан истило қилиниб бориб, бу истило бутун бир асрга — VI асрнинг иккинчи ярмигача чўзилди. Англ-сакслар истилоси натижасида илгариги Британия территориясида ўндан ортиқ майда варвар герман королликлари вужудга келди; бу варвар королликлари энг чекка ғарбдан — Уэльс билан Корнуэлдан ва кельт корол ликлари сақланиб қолган энг чекка шимолдан — Шотландия- дан ташқари, оролнинг бутун территориясини эгаллади. VII аср га келиб англ- сакс королликлари бир қадар йириклашиб, еттита (гептархия деб аталадиган) королликни ташкил этди. Жа-нубда саксларнинг учта короллиги — Уэссекс, Сессекс, Эссекс (ғарбий, жанубий ва шарқий сакс) королликлари вужудга кел ди. Марказда ва шимоли-шарқда асосан англлар ўрнашган бўлиб, бу ерларда Мерсия, Нортумбрия ва Шарқий Англия королликлари ташкил топди. Ютлар чекка жануби-ғарбда муҳим территориями, яъни Темза дарёси қуйиладиган жойни ишғол қилган кичик бир Кент короллигини тузди-лар. VII аср ичида ва VIII асрнинг биринчи ярмида асосий ролни шимолий ко-ролликлар — Нортумбрия ва Мерсия ўйнади. VIII асрнинг ўрталаридан бошлаб геге-монлик жанубий короллик-' лардан бирига — Уэссексга ўтди (унинг пойтахти Вин-честр шаҳри эди). Уэссекс короллари дастлаб жануб- ни — Сессекс, Эссекс ва Кентни ўзига бўйсундирди, сўнгра 1>С асрнинг бошлари-да эса Мерсия билан Нор- тумбрияни босиб олди. Шарқий англлар короллиги ўз мус- тақиллигини бундан илгари йўқотган бўлиб, аввал Нортумб-рияга, кейин эса Мерсияга бўйсунган эди. Уэссекс короли — бутун мамлакатни бирлаштирган киши — Экберт (802-—839) эди. У мамлакатни бирлаштиришни 829 йилларда амалга оширди. VI асрдан

бошлаб англ-сакслар орасига христианлик кира бошлади. Бир қанча вақтгача Англияда иккита христиан чер-кови ўзаро кураш олиб борди: бири — V асрда ташкил топган ва шарқий грек черковлари билан ташкилий алоқада бўлган Ирландия черкови, иккинчиси — папа томонидан Римдан юбо-рилган миосионерлар ташкил этган рим черкови. Рим черкови нинг таъсири ғолиб чиқди, бунинг сабаби қиоман истилочллар билан, яъни англ-сакслар билан ороллардаги кельтлар ўртаси-да бўлган антагонизм бўлс,а, асосан рим черковининг кўпроқ мархазлашганлиги ва арискжратлашганлиги бўлди, англ-сакс короллари унинг епископларидан эътиборли сиёсий куч сифати-да фойдаланишлари мумкин эди. Даиияликларга қарши олиб борилган кураш. Бирлашган англ-сакс короллиги ташкил топиши биланоқ даиияликларга қарши қаттиқ кураш бошлашга мажбур бўлди. Данияликлар деганда Англияда фақат Скандинавиядан Ютландия ярим оро-лига кўчиб келиб ўрнашиб, бу ерда IX асрда кучли короллик тузган данияликларнинг ўзинигина эма*с, балки яна скандинав-норвежлар ҳам назарда тутилар эди. Скандинав-норманларнинг Европа қитьасига — Францияга ва Жанубий Италияга қилган ҳужумлари тўғрисида юқорида гапириб ўтилган эди. Скан-динавларнинг Британия оролларига қилган ҳужумлари ундан ҳам даҳшатлироқ бўлди. Улар Ирландияга, Шотландияга ва Англияга бир неча аср давомида жуда кўп ва даҳшатли ҳужум-лар қилиб турдилар. Умуман олганда, данияликлар-скандинав-ларнинг Англияга қилган ҳужумлари камида 300 йил ( VIII асрнинг иккинчи ярмидан то XI аср ўрталаригача) давом этди. Жуда кўп скандинавлар шимоли-шарқий Англияга ўрнашиб олиб, бу ўлканинг тараққийсига таъсир этди. 838 йилда Экберт данияликларнинг Англияга қилган ҳужум-ларидан бирини қайтара олди. Аммо 842 йилда улар орол ичка-рисига яна бостириб кириб, Лондонга ўт қўйдилар, 866 йилда эса шимоли-шарқий қирғоқнинг ҳаммасини босиб олдилар. Данияликлар анча зич жойлашган бу территория

бутун ўрта аср давомида Данияга қарашли минтақа деган ном билан юритилар эди. Альфред Буюкнинг идора қилиши. Король Альфред Буюк короллик қилган давр (871—900) англ-саксларнинг даииялик ларга қарши энг қаттиқ кураш олиб борган моментларидан бири бўлди. Альфред Буюкдан олдинги король Этельред I даииялик ларга қарши курашда ҳалок бўлди. Альфреднинг ўзи дастлаб дапияликлардан жанубга қараб қочишга мажбур бўлди. Альф ред бирмунча вақтгача даиияликларга қарши партизан отряд-лари, тарқоқ отрядлар воситаси билан кураш олиб борди. Фа қат кейинроқ бориб у мунтазаад урушга ўтиб, данияликларни Темзанинг нариги томонига улоқтириб ташлашга муваффақ бўлди. 879 йилда данияликлар билан сулҳ тузилди, бу сулҳга биноан мамлакат икки қисмга бўлинди: Англиянинг жануби-ғарбий қисми англ-саксларга, шимоли-шарқий қисми Даниялик- ларга бўлиб берилган эди. Данияликларга қарши курашишда Альфред қисман эски умумий халқ лашкарларига таянди, қис- маи ҳарбий-феодал типидаги катта, ўртача ва майда ер эгала-ридан пборат янги феодал қўшиннинг кучайтирилишини қувват-ладп. Шундай қилиб, Англияда рицарлар вужудга кела бошлади. Бундам ташқари, Лльфред данияликларга қарши жуда кўп бурглар — қалъалар қуриб, уларга қўриқчи отрядлар қўйди ва демгиз қирғоқ бўйларини данияликлар ҳужумидан қўриқ-лаш учун денгиз флоти қура бошлади. У Англияда биринчи марта аҳолидан доимий солиқ олишни жорий қилди, бу солиқ «данияликлар пули», яъни данияликларга қарши курашиш учун йиғпладиган солиқ деб аталди. Франк короли Карл Буюк син-гари, Альфред ҳам, илм-маърифатга ҳомийлик қилди. Унинг ўзи ҳам латин тилини яхши биларди. Альфред замонида баъзи латин авторларининг асарлари англ-сакс тилига таржима қи-линди, Королнинг буйруғи билан давлат аҳамиятига эга бўлган энг муҳим воқеаларнинг мунтазам йилномаси тузиб борилди. Саводли клириклар тайёрлаш учун еписколлик кафедралари қошида янги мактаблар ташкил қилинди.

Альфред Кент, Уэссекс ва Мерсиянинг қадимги қонунлари-ни — ҳақиқатларини — тўплашни, унга анча кейин «Альфред

ҳақиқати » коми остида чиқа - рилган қонунларни қўшиб битта тўплам қилиб чиқа - ришни буюрди . Канут Датский давлати. Данияликларнинг сиқуви Альфред замонида ва унинг ворислари замонида тўхта-тилди. Альфреднинг ворис лари Лондонни қайтариб олиб, данияликларни шимо-ли-шарқ томонга жуда узоқ-қа суриб ташлади. Лекин данияликларнинг ҳужуми X асрнинг охирида — XI асрнинг Оошларида янада зўр бериб такрорланди. Бу сафар ҳужум Скандинавия-дан (ҳозирги Норвегиядан) бошланмасдан, балки бево-сита'Даниянинг ўзидан бош-ланди. Орадан куп вақт ўт-май, Англия ўз мустақилли-гидан бутунлай маҳрум бўл-ди, Дания короли Канутга бўйсунди. Канут Датский (1017— 1035) истило қилин-ган ерлардан жуда катта Шимолий давл-ат тузди, бу давлатга Даниянинг ўзи, Норвегия, Швеция, Англия ва Шотландия-кирди. 'Анг лия Данияга жуда катта со-лиқлар тўлаб туришга маж- бур бўлди. Илгари данияликларга қарши курашга сарфланиб келган «данияликлар пули» анча кўпайтирилиб, Дания коро-лига хирож тарзида тўланадиган бўлди. Дания зодагонлари Англиянинг жанубидан жуда кўп янги^ерлар олди. Канут ўлгандан кейин унинг мўрт, кўп қабилали давлати тез вақт ичида парчаланиб кетди. Дания королининг қўлида яна биргина Дания қолди. Англияда Эдуард Исповедник (1042—1066) . тахтга чиқиб, ўзининг англ-сакс династиясини тиклади. Лекин Эдуарднинг ҳокимияти кучсиз эди. Англ-сакс зодагонларининг бир қисми данияликларга мойил эди, Эдуард бошчилигидаги иккинчи бир қисм зодагонлар француз-норман герцоги Виль - гельм билан иттифоқ тузишга ҳаракат қилди. Эдуард ўлгандан кейин зодагонлар маҳаллий англ-сакс феодали — Уэссекс гер цоги Гяоольлни коооль килиб сайлади. Лекин Вильгельм Нормандский «Эдуард васияти»ни пеш қилиб, тахтни зўрлик билан олишга қарор қилди. У 1066 йилда жуда кўп сонли француз қўшинлари билан Англияга бостириб қириб, Гастингс шаҳрига яқин бир жойда Гарольдни тор^мор қилди. Шундан кейин Вильгельм Лондонга йўл олди ва у ерда 1066 йил 25 декабрда Англия короли

деб эълон қилинди. Бу воқеа Англия тарихида англ-сакс даврининг ниҳояси, деб ҳисобланади. Англ-саксларнинг штимоий тузуми. Феодаллашув процесси. Илк англ-сакс королликларининг ижтимоий тузумида узоқ вақт сақланиб келган уруғчилик муносабатларининг яққол аломат-лари кўриниб турар эди. Жуда кўпдан-кўп «ҳақиқат»ларга, яъни VII — VIII асрлардаги турли англ-сакс королларининг қонунлар тўпламларига асосланиб, англ-саксларнинг ижтимо - ий тузумини кўз олдимизга келтиришимиз мумкин: уларнинг ижтимоий тузуми кўп жиҳатдан франкларнинг «Сали Ҳақиқа-ти»да тасвирланган ижтимоий тузумига ўхшар эди. Франклар-даги сингари, англ-саксларда ҳам аҳолининг асосий оммаси (англ-сакс «ҳақиқатлари»да ишлатилган термин билан айтган-да) эркин кишилардан — кёрллар^дан иборат эди. Булар мустақил деҳқонлар бўлиб, г а й д а деб аталган катта-катта ер участкаларига эга эдилар (баъзи королликларда ҳар бир кёрл оиласига тегишли катта чек ернинг миқдори 120 акр ёки биз-нинг ҳисобимизча 50 гектар келар эди). Кёрлнинг вергельди 200 шиллинг эди. Зодагон кишининг — э р л нинг вергельди эса даст-лаб фақат 400 шиллинг бўлган бўлса, кейинча 600 шиллингга, ундан кейин яна ошиб 1200 шиллингга етди. «Ҳақиқатлар»да кёрллардан ташқари, яна лэтлар ёки уил.лар тилга оли-нади. Булар — ўз аҳволи жиҳатидан франк литларига ўхшаган ярим эркин кишилар эди. Уларнинг ўз ери бўлмай, маълум мажбурият эвазига эрлларнинг ерини ишлаб берар эдилар. Уларнинг вергельди 80 шиллинг атрофида эди. Лэтлар Брита- ниянинг бўйсуидирилган маҳаллий аҳолисидан келиб чиққан деб тахмин қилинади 1 . Зодагон англ-саксларнинг, эрлларнинг (ва ҳатто баъзи бир энг бой кёрлларнинг) қуллари ҳам бўлиб, бу қулларнинг бир қисми ҳовлида хизмат қиладиган қуллар эди, бир қисми оброкчи қуллар бўлиб, деҳқончилик билан шу-ғулланар эди. Англ-сакс жамиятида жамоа ва бошқа маҳаллий бошқарув органлари жуда кўп эди. Буларнинг асосийси қишлоқ — тун эди. Бу қишлоқ — қишлоқ жамоасидан иборат бўлиб, унда ер-сув бор эди, мунтазам суратда қишлоқ

йиғини — галимат чақи-рилиб турарди, сайлаб қўйиладиган қишлоқ оқсоқоли ( tunqe - refa ) бўларди. Қишлоқ жамоаларининг вакиллари ойда бир марта юзбошилар мажлисига тўпланарди. Юзбошилар мажлис-ларидан юқори ўринда ҳар бир графликнинг ха^қ'мажлиси бўлиб, бу мажлислар тарихий жиҳатдан қабилавий короллик лар ( folkmot ) давридан сақ/ланиб қолган эди. Король вакили — графликнинг расмий бошлиғи, шериф 1 — ўз фаолиятида граф-ликнинг бу кенгаши билан ҳисоблашиб туриши керак эди, бу кенг.ашда маҳаллий зодагонлар ҳал қилувчи таъсирга эга эди. Ниҳоят, король ҳузурида витенагемот — («донолар кенгаши») бутун бирлашган короллик зодагонларининг кенгаши чақири-либ турар эди. Витенагемот король ҳокимиятини жуда ҳам чек-лаб қўйган эди. У, қрнунларни тасдиқларди ва мамлакатнинг олий суд органи эди. Кор^олларни сайлаш ва бирор гуноҳ қилиб қўйса, ўрнидан тушириш ҳам витенагемот қўлида эди, у тас-диқламаеа, королнинг ҳеч қанақа инъоми амалга ошмас эди. VIII ва IX асрларда, айниқса X асрда англ-саксларнинг патриархал жамоа тартиблари тобора тушкунлик сари юз тутди. Ҳали кучли бўлган қишлоқ жамоаси билан бир қаторда катта аристократик ер эгалиги авж олди. Король махсус ёрлиқлар бериб, ерни дунёвий зодагонларга ва черковга хусусий мулк қилиб бера бошлади. Одатдаги қонун-қоидаларга асосланган ер мулкига, яъни жамоаларнинг, деҳқонларнинг ер мулкига (фольклендга) карама-қарши ўлароқ, мацлакатда помешчиклар мулкн (бок ленд), ерга король ёрлиғи — Ьос ёки Ьоок асоси-да эгалик қилиш тобора кучайиб борди, король ернинг феодал-ларнинг хусусий мулки бўлишини тан олиш билан бирга, бо-кленд эгаларига кўпинча яна бир қанча имтиёз ва иммунитетлар (маҳаллий деҳқон аҳолисини суд қилиш ва улардан солиқ тўп-лаш ҳуқуқи) ҳам берди. Деҳқонларнтинг чек ери борган сари майдаланиб борди. Катта деҳқон оиласининг илгариги ўртача чек ери — гайда ўр-нига IX — X асрларда ҳамма жойда деҳқонларнинг миқдор жи-ҳатидан анча оз бўлган янги чек ери — виргата учрайди (в и р-г а т а — гайданинг тўртдан бир қисми).

Данияликларнинг ҳужумлари деҳқонларнинг аҳволига жуда ёмон таъсир қилди. Данияликлар ўз ҳужумлари вақтида деҳ қонларнинг хўжалигини бутунлай вайрон -қилардилар. Деҳқон-лар бурглар, кўприклар ва йўллар қуриш, лашкарлар сафида туриб қўриқчилик қилиш ва ҳарбий хизматни ўт'аш учун жуда кўп вақт сарфлашга мажбур эдилар. Тобора ортиб борган «да нияликлар пули»ни ҳам шу деҳқонлар тўлардилар, бу «дания ликлар пули»— ҳар бир чек ерга солинарди. Ниҳоят, даниялик-ларга қарши олиб борилган узлуксиз урушлар вақтида жуда кўп рицарлар вужудга келиб, буларни таъминлаш ҳам шу деҳ қонлар устига тушарди. Илгариги король дружиналари — гезит-ларнинг ўрнини олган король танлари ҳарбий-феодал типидаги ер эгаларига айланиб бордилар. Заифлашиб қолган деҳқон жамоалари зодагонларнинг ҳо-мийлигига ўтишга мажбур бўлдилар. Англияда коммендация Этельстан 930 йилда ҳар бир эркин кишига узи учун бир хўжайин (англ- саксча «лорда б? термин французча «сеньор» деган терминга тўғри келадиГ rl пиб олишни буюрди. Деҳқонларнинг ўз ёнидаги катта ер эгасига султан қарамлигини давлат ҳокимияти иймунитет тарзида пас-миилаштирди. Король катта ер эгаларига ўз атрофидаги аҳолини суа қилиш ва ундан тегишли суд божлари олиш ҳуқуқини бер ди. Бундай хусусий суд қилиш ҳуқуқи сока деб, хусусий суд қилинган деҳқонлар сокменлар деб аталарди. Ердор лордлар манорлар (бу сўз ҳам англ-сакслар вақти-да пайдо бўлди) деб аталган ўз поместьеларида қисман қуллар меҳнатини, қисман эса крепостнойлар меҳнатини эксплуатация қилардилар. 1000 йилга оид бир манбада 1 деҳқонларнйнг турли группалари тасвирланади, лекин илгариги кё'рлл'ар деган ном ўрнига энди бу ҳужжатда генитлар ва гебурла,р деган янги номлар ишлатилади; генитлар хусусий ер эгаси бўлиб, қис ман королга, қисман ёнидаги лордларга солиқяар тўлаб турувчи , эркин деҳқонлар эди, гебурлар. эса ўз ери бўлмай, помеш-чикларнинг ерида деҳқончилик қилиб, унга йил бўйи ҳар ҳаф-тада уч-тўрт кун жуда оғир баршчина ўтаб берувчи ва бундан ташқари, ло'рдга мол, галла, пул шаклида турли хил солиқлар тўлаб

турувчи деҳқонлар эди. Қам ерли деҳқонларнинг яна бир группаси к а с сет л а р (коттерлар) тилга олинади, буларнинг кичик бир парча ерлари ва кулбалари бўлиб, булар эвазига унча каттр бўлмаган баршчина мажбуриятини ўтар эдилар. Бироқ англ-саксларда феодаллашув процесси норманлар истилоси вақтида тугалланмаган эди. Деҳқонларнинг лоақал ярми ҳали эркин жамоа аъзоси бўлиб, уларнинг лордлар' билан бўлган муносабати ҳали бутунлай крепостнойлик муносабатла-ри тусини олмаган эди, балки ҳомийлик муносабатларигина эди. Ҳатто крепостнойлаштирилган чгебурларнинг аҳволи ҳам жуда турлича эди, ҳар манорда ҳар хил эди. Бир қанча жойларда улар қарам кишиларга ўхшар эди,. лекин улар чинакам крепост нойлик ҳолатида эмас эди.-Шимоли-шарқий Англияда, дания-ликлар ўрнашган минтақада эркин .' деҳқонлар («эркин киши-лар») ҳаЛи жуда кўп,эди. • Скандинавлар жамиятининг анча кейин тараққий қилиши, шарқйй Англиядаги данияликчсканди-навиялик аҳолида уруғчилик тузуми элементларининг сақланйб қолиши натижасида шундай ҳол юз бердики, ҳатто жануби-шарқдаги англ-сакс деҳқонлари илгариги эркинлик ва муста- қиллигидан бутунлай маҳрум бўлган бир вақтда ҳам, «дания-ликлар минтақаси» даги деҳқонлар ўз мустақиллигини бирмунча сақлаб қолди.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» Т., 1998 й. 2.Гуломов Я.Г. «Хоразмнинг сугорилиш тарихи» Т., 1959 й. 3 История Узбекистана в источниках. Тузувчи Б. В. Лунин. Т., 1984 й. 4.Жабборов И.М. «Узбек халки этнографияси». Т., 1994 й. 5 Саъдуллаев А.С. «Культура юга Средней Азии 7-4 вв. до н.э.» Т., 1987 й. 6.Кабиров Ж., Саъдуллаев А. «Урта Осиё археологияси» Т., 1990 й. 7.Узбекистон тарихи. Муаллифлар жамоаси. 1997 й.

Похожие

XI (11) аср урталаригача Англия

IX-XI аср урталаригача Англия

XI-XV асрларда Англия

XI—XV асрларда Англия

XVI аср ва XVII аср бошларида Англия