XI—XV асрларда Англия - История - Рефераты

XI—XV асрларда Англия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

195 KB

XI — XV асрларда Англия Режа: 1. XI — XIII асрларда Англияда сиёсий марказлашишнинг бошланиши 2. Генрих II Плантагенетнинг реформалари 3. Англия парламентининг вужудга келиши 4. УОТ тайлер қузғолони

XI — XIII АСРЛАРДА АНГЛИЯДА СИЁСИЙ МАРКАЗЛАШИШНИНГ БОШЛАНИШИ Нормандия истилоси ва Вильгельм Истилочининг идора қилиши. XI асрдаги ўрта асрлар Англияси тарихидаги энг йирик воқеа Нормандия герцоги Вильгельм бошлиқ француз-норманд феодаллари томонидан Англияни истило қилиниши бўлди. Бу-истило учун Вильгельм Истилочи деган лақаб олди 1 . 1066 йил14 октябрда Вильгельм Ла-Манш бўғозидан сузиб ўтиб, қарийб 15 минг кишилик катта рицарлар қўшини билан Англия территориясига бостириб кирди. Вильгельм қўшинида фақат норманд-ларгина эмас, балки Францияга қарашли бошқа вилоятларнинг ер- мулк ва крепостнойлар изловчи рицарлари ҳам бор эди. Виль-гельмга рўбару чиққан инглиз короли Гарольд нормандларнинг ҳужумини тўхтата олмади. Бир қисми рицарлардан, бошқа бир қисми деҳқонларнинг пиёда лашкарларидан

иборат бўлган инг-лиз-сакс қўшинлари Гастингс шаҳри ёнидаги жангда батамом мағлубиятга учради. Гарольд ўлдирилди. Шундан кейин Виль гельм айланма йўл билан Лондонга қараб борди, сўнг Дувр, Кентербери ва Саутворк шаҳарларини босиб олди. Уиинг қўшин лари Лондондан юқорироқда Темза дарёсини кечиб ўтди. Лон дон шимолдан кесилиб қолди ва у таслим бўлиши лозим эди. Вильгельм Лондонга кирди, у 'бу ерда 1066 йил 25 декабрда Вильгельм I (инглизча Вильям I ) номи остида Англия короли деб эълон қилинди. Тож кийиш маҳалида у «король Эдуарднипг асл қонунларига» риоя қиламан деб қасамёд қилди, шу билан у король Эдуардпинг қонуний вориси эканлигини таъкидламоқч,! бўлди. Янги королни тан олмаган одамларнинг ерлари мусодара қилиниб, ўзлари Англнядан қувғип қилинадилар, деб қўрқитил-ди. Бироқ, нормандлар ҳукмронлигига қарши Англиянинг шимо-лида

чиққан икки қўзголон (1068 ва 1071 йилларда) аёвсизлик билан бостирилгандан ксйингина Вильгельм I нинг ҳокимияти узил-кесил мустаҳкамланди. Бутгача гуллаб-яшиаган Йорк во-днйси иормаидлар томонидан вайроп қилинди ва узоқ вақтгача харобазорга айланди. Фақат маҳаллий инглиз-сакс феодаллари-гипа эмас, балки қўзғолонда қатнашган деҳқонлар ҳам жазо-ландилар^ чунки улар ажнабийларнинг ҳукмронлик қилишини истамасдилар. Мамлакат Нормандия услубида қурилган кўп сонли «квадрат» қасрларга тўлиб кетди. Лондоннинг ўзида, Тем за дарёси бўйидаги қадимги Рим деворларининг харобаларига яқин жойда Тауэр номли (латинча «минора» сўзидан) мудҳиш король қасри қурилиб, у қаср ҳозиргача сақланиб қолган. Мамлакатнинг истило қилиниши ва қўзғолонларнинг бости-рилиши натижасида эски инглиз-сакс феодалларининг катта бир қисми

ўзиницг ер-мулкларидан маҳрум қилиниб, уларнинг ўрни-ни янги француз-норманд келгиндилари эгаллади. Инглиз чер-ковининг епископлари ҳам батамом алмаштирилди. Аввалги инглиз-сакс епископларининг ўрнини француз епископлари эгал лади. Жуда кўп миқдордаги ерларни — деярли барча ўрмонзор- ларни ва экин экиладиган ерларнинг қарийб еттидан бир қисми-ни Вильгельм ўзига олди. Шуниси қизиқки, Вильгельм янги баронларга ер тақсимлаб берар экан, баронларга қарашли ер- мулкларнинг бир жойда тўпланмаслигига ҳаракат қилди. Энг катта баронларнинг ўнлаб ва юзлаб ер-мулклари бор эди-ю, лекин бу ер- мулклар одатда кўп гр'афликларга тарқалиб кетган эди. Феодаллар синфи шахсий составининг ўзгариши Англия учун икки ёқлама аҳамиятга эга эди. Биринчидан, ерга эгалик қилувчи янги феодаллар королдан миннатдор бўлишлари керак

эди ва, шундай қилиб, уларнинг королга вассаллик муносабатлари бу вақтда қуруқликдагига қараганда мустаҳкамроқ. бўлиши ло-зим эди. Феодаллар ўзларйнинг ер- мулклари учун, король тала-бига қўра, ҳарбий хизмат ўташлари ва бундан ташқари, айниқса феодалларни (рельеф) мерос қилиб қолдириш пайтида бож та-риқасида юқори солиқлар тўлашлари керак эди. Вильгельм фақат ўз вассалларидангина эмас, балки вассалларининг вас-салларидан (ўз феодалларига эгалик қилувчи рицарлардан, баронлардан) ҳам королга қасамёд этишни талаб қиларди. Нормандлар истилоси натижасида Англияда ҳарбий-феодал сис-темаси ана шу тариқа қаттиқ марказлашган бир туе олди. Оролга янги ер эгалари келишининг_ иккинчи оқибати — фео дал-крепостнойлик муносабатларинингянада ривожланиши ва кучайиши бўлди. Юридик жиҳатдан ҳар хил

деҳқонлари бўлган говак инглиз-сакс манори (феодал ер-мулки) янги хўжайинлар даврида континентал (француз) ер-мулки намунасида хийла бир хил феодал-крепостнойлик қиёфасига эга бўлди. Буни кўрсатиш учун шугина мисол кифоядирки, илгариги вақтда деҳқонлар лордга бирор формада оброк тўлар ёки жилла бўлмаганда, баршчинада оз-моз иш қилиб берардилар, янги лордлар эса уларни вилланлар, яъни ер-мулкни тасарруф этувчи крепостной-лар категориясига киргизиб қўярдилар. Шундай қилиб, илгариги маҳалда эркин бўлган кўп деҳқонлар эндиликда шахеий эркин-ликдан маҳрум бўлдилар. Ҳатто орадан кўп аерлар ўтгандан кейин ҳам инглиз деҳқонларининг Вильгельм Истилочи замони «нормандлар қуллиги» замони эди, деб эсга олишлари ва Анг - лияда крепостной ҳуқуқини ёлғиз Вильгельм ва унинг баронлари жорий қилдилар, дейишлари бежиз эмас.

«Даҳшатли суд китоби». Вильгельм Истилочи томонидан Англия аҳолисининг рўйхатга олиниши (1086 й.) XI аердагиғоят катта тадбир эди. Англияда ҳеч қачон кўрилмаган -бу тадбирга аҳоли қ'ўрқинч билан қаради. Рўйхатга олиш натижасида тузил-ган варақалар халқ орасида «Даҳшатли суд китоби» деб аталди* Король хазинаси ер эгалигининг ҳажми тўғрисида энди аниқ маълумотларга эга экан, аҳоли рўйхати ҳукуматга «Дания пули» деб аталган эски ер солиғини кўпайтирилган миқёсда ундириш имконини берди. Янги норманд- француз лордларининг инглиз қишлрғидаги крепостной аҳволни расмийлаштиришга интилиши ана шу рўйхатда равшан акс этди. 1086 йилги рўйхатда деҳқон лар турли номлар остида гавдаландилар: озод кишилар (кела-жакда улар фригольдерлар ёки ерни эркин тасарруф қилувчилар деб аталдилар), сокменлар, вилланлар, бордарилар, коттарилар 1 , шунинтдек,

кўпгина миқдорда қуллар ҳам учрайди. Аммо вил ланлар рўйхатда тез-тез учраб турадилар. XI — XII аерлар шароитида крепостной табақа хусусиятларига эга бўлган деҳ-қонларнинг бу категорияси (феодал ер-мулки территориясида баршчина ўтайдиган ва шу территорияга биркитиб қўйилган) инглиз қишлоғининг феодал-крепостнойлик қиёфасини ҳаммадан кўра очиқроқ характерлаб беради. Аммо Англиянинг шимоли-шарқий қисмида, ҳатто 1086 йилги рўйхатда ҳам, деҳқонларнинг салкам ярми «эркин кишилар», қисман сокменлар ҳолатида қолаверди. Королликдаги тинчликнинг мустаҳкамланиши. Вильгельм ва унинг теварагидаги француз-норманд феодаллари ўрнатган идо-ра тартиби маҳаллий аҳоли учун, хусусан, халқ оммаси учун жуда қаттиқ ва оғир бўлди. Қелгинди французлар маҳаллий инглиз- сакслар билан тўқнашиб қолгундай бўлсалар,

король ҳа-миша «ўз» кишиларини — французларни ҳимоя қилар эди. Но-маълум одам французни ўлдириб қўйса, бутун бир қишлоқ ва ҳаттоки бутун бир округ («сотня») кўплашиб жавобгар бўлар эди. Аммо шу Вильгельмнинг ўзи мамлакатда короллик осойиш-талигини таъминлади. Унинг даврида данияликларнинг босқин-чилик юришларига узил-кесил хотима берилди. Феодаллар ўз-аро урушларни тўхтатдилар. Янги норманд баронлари жуда катта ер-мулкларга эга бўлсалар ҳам, лекин бу мулклар турли графликларда тарқоқ ҳолда эди. Баронларнинг ҳеч бири ўз бойлиги жиҳатидан королга тенглаша олмасди. Королга қараш-ли мулклар айрим вассалларнинг, ҳаттоки энг йирик вассал-ларнинг мулкларига қараганда ўнлаб марта устунлик қи ларди. Инглиз савдогарлари король ҳокимиятининг кучайишидан тез орада фойда кўрадиган бўлдилар. Мамлакатда савдо-сотиқ жон-лана

бошлади. Вильгельмнинг қуруқлик билан алоқаси ҳам бун-га ёрдам берди. Инглиз савдогарларига Нормандия (Вильгельм ҳамон норманд герцоги бўлиб ҳисобланарди) ва Фландрия (янги инглиз королеваси ана шу ерлик эди) билан савдо-сотиқ қилиш имконияти берилди. Фландрияга кўп миқдорда жун-товар таши-ла бошлади. Жун келажакда бутун инглиз халқ хўжалигини ривожлантиришда муҳим роль ўйнади. Вильгельм Истилочининг ворислари. Вильгельм I Истило-чининг ўғиллари король ҳокимиятининг мустаҳкамлашни да-вом эттирдилар. Вильгельм I нинг кенжа ўғли Генрих I (110Э— 1135) нинг короллик даври бу жиҳатдан айниқса муҳим эди. Генрих I даврида короллик суди кучайиб, у мутахассис-судья-лари бўлган ва мунтазам равишда иш олиб борувчи суд палата-сига айланди. Король судьялари вақт- вақти билан мамлакат бўйлаб сафарга чиқиб,

айрим графликларда суд ишларини олиб борардилар (шунинг учун улар сайёр судьялар деб аталарди). Суд палатаси король курсиси суди деган ном олган эди. Генрих I даврида молия бошқармаси ҳам ташкил топди. Олий молия па- чи янги феодаллар королдан миннатдор бўлишлари керак эди ва, шундай қилиб, уларнинг королга вассаллик муносабатлари бу вақтда қуруқликдагига қараганда мустаҳкамроқ. бўлиши ло-зим эди. Феодаллар ўзларйнинг ер- мулклари учун, король тала-бига қўра, ҳарбий хизмат ўташлари ва бундан ташқари, айниқса феодалларни (рельеф) мерос қилиб қолдириш пайтида бож та-риқасида юқори солиқлар тўлашлари керак эди. Вильгельм фақат ўз вассалларидангина эмас, балки вассалларининг вас-салларидан (ўз феодалларига эгалик қилувчи рицарлардан, баронлардан) ҳам королга қасамёд этишни талаб қиларди. Нормандлар истилоси натижасида Англияда ҳарбий-феодал сис-темаси

ана шу тариқа қаттиқ марказлашган бир туе олди. Оролга янги ер эгалари келишининг_ иккинчи оқибати — фео дал-крепостнойлик муносабатларинингянада ривожланиши ва кучайиши бўлди. Юридик жиҳатдан ҳар хил деҳқонлари бўлган говак инглиз-сакс манори (феодал ер-мулки) янги хўжайинлар даврида континентал (француз) ер-мулки намунасида хийла бир хил феодал-крепостнойлик қиёфасига эга бўлди. Буни кўрсатиш учун шугина мисол кифоядирки, илгариги вақтда деҳқонлар лордга бирор формада оброк тўлар ёки жилла бўлмаганда, баршчинада оз-моз иш қилиб берардилар, янги лордлар эса уларни вилланлар, яъни ер-мулкни тасарруф этувчи крепостной-лар категориясига киргизиб қўярдилар. Шундай қилиб, илгариги маҳалда эркин бўлган кўп деҳқонлар эндиликда шахеий эркин-ликдан маҳрум бўлдилар. Ҳатто орадан кўп аерлар

ўтгандан кейин ҳам инглиз деҳқонларининг Вильгельм Истилочи замони «нормандлар қуллиги» замони эди, деб эсга олишлари ва Анг - лияда крепостной ҳуқуқини ёлғиз Вильгельм ва унинг баронлари жорий қилдилар, дейишлари бежиз эмас. «Даҳшатли суд китоби». Вильгельм Истилочи томонидан Англия аҳолисининг рўйхатга олиниши (1086 й.) XI аердагиғоят катта тадбир эди. Англияда ҳеч қачон кўрилмаган -бу тадбирга аҳоли қ'ўрқинч билан қаради. Рўйхатга олиш натижасида тузил-ган варақалар халқ орасида «Даҳшатли суд китоби» деб аталди* Король хазинаси ер эгалигининг ҳажми тўғрисида энди аниқ маълумотларга эга экан, аҳоли рўйхати ҳукуматга «Дания пули» деб аталган эски ер солиғини кўпайтирилган миқёсда ундириш имконини берди. Янги норманд- француз лордларининг инглиз қишлрғидаги крепостной аҳволни расмийлаштиришга

интилиши ана шу рўйхатда равшан акс этди. 1086 йилги рўйхатда деҳқон лар турли номлар остида гавдаландилар: озод кишилар (кела-жакда улар фригольдерлар ёки ерни эркин тасарруф қилувчилар деб аталдилар), сокменлар, вилланлар, бордарилар, коттарилар 1 , шунинтдек, кўпгина миқдорда қуллар ҳам учрайди. Аммо вил ланлар рўйхатда тез-тез учраб турадилар. XI — XII аерлар шароитида крепостной табақа хусусиятларига эга бўлган деҳ-қонларнинг бу категорияси (феодал ер-мулки территориясида баршчина ўтайдиган ва шу территорияга биркитиб қўйилган) инглиз қишлоғининг феодал-крепостнойлик қиёфасини ҳаммадан кўра очиқроқ характерлаб беради. Аммо Англиянинг шимоли-шарқий қисмида, ҳатто 1086 йилги рўйхатда ҳам, деҳқонларнинг салкам ярми «эркин кишилар», қисман сокменлар ҳолатида қолаверди.

Королликдаги тинчликнинг мустаҳкамланиши. Вильгельм ва унинг теварагидаги француз-норманд феодаллари ўрнатган идо-ра тартиби маҳаллий аҳоли учун, хусусан, халқ оммаси учун жуда қаттиқ ва оғир бўлди. Қелгинди французлар маҳаллий инглиз- сакслар билан тўқнашиб қолгундай бўлсалар, король ҳа-миша «ўз» кишиларини — французларни ҳимоя қилар эди. Но-маълум одам французни ўлдириб қўйса, бутун бир қишлоқ ва ҳаттоки бутун бир округ («сотня») кўплашиб жавобгар бўлар эди. Аммо шу Вильгельмнинг ўзи мамлакатда короллик осойиш-талигини таъминлади. Унинг даврида данияликларнинг босқин-чилик юришларига узил-кесил хотима берилди. Феодаллар ўз-аро урушларни тўхтатдилар. Янги норманд баронлари жуда катта ер-мулкларга эга бўлсалар ҳам, лекин бу мулклар турли графликларда тарқоқ ҳолда эди. Баронларнинг ҳеч бири ўз бойлиги жиҳатидан

королга тенглаша олмасди. Королга қараш-ли мулклар айрим вассалларнинг, ҳаттоки энг йирик вассал-ларнинг мулкларига қараганда ўнлаб марта устунлик қи ларди. Инглиз савдогарлари король ҳокимиятининг кучайишидан тез орада фойда кўрадиган бўлдилар. Мамлакатда савдо-сотиқ жон-лана бошлади. Вильгельмнинг қуруқлик билан алоқаси ҳам бун-га ёрдам берди. Инглиз савдогарларига Нормандия (Вильгельм ҳамон норманд герцоги бўлиб ҳисобланарди) ва Фландрия (янги инглиз королеваси ана шу ерлик эди) билан савдо-сотиқ қилиш имконияти берилди. Фландрияга кўп миқдорда жун-товар таши-ла бошлади. Жун келажакда бутун инглиз халқ хўжалигини ривожлантиришда муҳим роль ўйнади. Вильгельм Истилочининг ворислари. Вильгельм I Истило-чининг ўғиллари король ҳокимиятининг мустаҳкамлашни да-вом

эттирдилар. Вильгельм I нинг кенжа ўғли Генрих I (110Э— 1135) нинг короллик даври бу жиҳатдан айниқса муҳим эди. Генрих I даврида короллик суди кучайиб, у мутахассис-судья-лари бўлган ва мунтазам равишда иш олиб борувчи суд палата-сига айланди. Король судьялари вақт- вақти билан мамлакат бўйлаб сафарга чиқиб, айрим графликларда суд ишларини олиб борардилар (шунинг учун улар сайёр судьялар деб аталарди). Суд палатаси король курсиси суди деган ном олган эди. Генрих I даврида молия бошқармаси ҳам ташкил топди. Олий молия палатаси шахмат тахта палатаси деб аталарди, чунки бунда устига катакли мовут ёпилган (шахмат тахтасини эслатадиган) стол турарди. Бу столларда пул саналарди 1 . Эркак зурриёти қолдирмаган Генрих I вафотидан сўнг, Анг-лияда узоқ давом этган ўзаро урушлар бошлаиди. Тахт Генрих I нинг жияни Стефан Блуасский (унинг отаси

Франциядаги Блуа графи бўлган эди) қўлига ўтди. Аммо Генрих I нинг қизи Ма тильда ҳам тахт даъвогари бўлиб чиқди. Матильда дастлаб гер-ман императори Генрих V нинг хотини эди,кейин эса (иккинчи никоҳ билан) Франциядаги Анжу графи Жофруа Плантагенетга эрга чиққан эди. Стефан билан Матильда ўртасидаги кураш қарийб 20 йил давом қилди. Инглиз феодаллари ўзаро урушнинг боришида икки лагерга 'бўлиндилар ва марказий ҳокнмиятнинг заифлигидан фойдаланиб, ўз талончиликлари билан мамлакатни хонавайрон қилдилар. Англияда батамом анархия ҳукмронлик қилди. Мамлакат ичкарисида савдо-сотиқ ишлари камайди. Савдогарлар сафарга чиққан пайтларида доимо рицарлар то монидан таланди. 1154 йилга келибгина ўзаро урушлар тўх-тади. Тахт Матильданинг ўғли — Генрих II Плантагенет қўлига ўтди.

Генрих II Плантагенетнинг реформалари. Генрих II даврида (1154—1189) инглиз короллигининг чегаралари гоятда кенгайди. Генрих II нинг мулклари қаторига, Англия ва Нормандиядаи ташқари, унинг Франциядаги мерос мулклари — Анжу, Пуатье, Турень ва бошқалар кирар эди. Королева (малика) Элеонора учуй сеп тариқасида у Аквитания герцоглигини олди. Генрих II даврида Англия Ирлапдияии (унинг шарқнй соҳилипи) истило қила бошлади. Генрих II нинг мулклари кенгайиб кетганлигидан инглиз ва француз буржуа тарихчилари унинг давлатини «Анжу империями» деб атайдилар. Узининг кўп сонли мулкларидаги моддий ресурсларига тая-ниб, шунингдек, феодаллар ўртасида бундан олдин юз берган ўзаро урушларидан аҳоли ичидаги ўрта синфларнинг норози бўлганлигидан фойдаланиб, Генрих II король ҳокимиятининг обрў-эътиборини янада

кўтара олди. Уз короллигининг бошида-ноқ у графликларнинг барча шерифларини (Англия графлигида олий маъмурий ва суд лавозимидаги шахе Тар ж.) ўзгартириб, уларнннг ўрнига ўзига ишончлироқ бўлган янги одамларни тайин этди. Ғалаёплар маҳалида феодаллар томонидан ўзбошимчалик билан қурилган «қонунсиз» қаерларнинг кўпчилиги йўқ қилиб ташланди. Айни замонда мамлакатда короллик судининг аҳа-мияти ортди. Генрих II нинг суд ооҳасидаги асосий рефо>рмаси суд масла-ҳатчиларининг ўрнатилиши эди. Король ҳар бир рицарга, ҳар бир шаҳарлик ва эркин деҳқонга феодал ва баронларнинг суд-ларига эмас, балки короллик судига мурожаат этиш ҳуқуқини берди. Сайёр короллик судлари жойларда иш курган пайтлари - да, бу ишни текшириш учун алоҳида «маслаҳатчилар» ни маҳал-лий рицарлар ва бадавлат фригольдерларнинг вакилларини

(одатда, 12 кншидан иборат вакилларни) жалб қилар эдилар. Уз айтганларининг тўғрилигига онт ичган бу гувоҳлар оғзидан чиқ қан гапларга суд текширишининг эски формалари давридагига қараганда кўпроқ ишониларди. Суд текширишининг эски фор малари қўлланилган илгариги маҳалда айбланувчининг айбини аниқламоқ учун уни турли хил қийноқ-азобга мубтало қилинар-ди, яъни танасига чўғ ёки қизитилган темир босиларди, қайпаган сув сепиларди ёки қаттиқ калтакланарди. Король судлари фао-лиятининг кучайиши, ўз-ўзидан короллик даромадларининг му-ҳим қисмини ташкил қилар эди. Аммо реформанипг сигеий томони муҳим эди. Ана шу реформа туфайли Генрих II майда рицарларни ва Англияда ҳали асоратга туширилмай қолган анча кўп сонли деҳқонларни (яъни ерпи тасарруф этувчиларни) ёки фригольдерларни, шунингдек, шаҳарликларни ҳам ўз томонига тортди.

Короллик суди ана шу барча табақаларни йирик феодал-ларнинг зулмидан маълум даражада ҳимоя қилди. Бироқ мам-лакатдаги деҳқон аҳолисининг жуда кўпчилиги — крепостной вилланлар — хўжайин лордларнинг зулми остида қолдирилди. Хўжайин лордлар вилланларни ўзлари истаганларича суд қилар ва жазолардилар (короллик судига тааллуқли жиноий ишлар-гина бундан мустасно эди). Короллик суди вилланлардан на ерга ва на бошқа мол-мулкларга дойр даъволарни қабул қил- масди, чунки у крепостнойларни юридик жиҳатдан тўла ҳуқуқлн бўлмаган одамлар деб ҳисобларди. Кейинчалик, XIII — XIV аерларда, инглиз маслаҳатчилари суди аста-секип ривожлапиб борди. Маслаҳатчи-гувоҳлар айбла-нувчипи қоралайднган ёки оқлайдиган ҳукм чиқарувчи масла-ҳатчиларга, махсус суд жюриси аъзоларига айландилар. Ик кинчи томондан,

барча деҳқонлар крепостной қарамликдан озод бўла боришлари билан улар шу короллик судидан фойдаланар эканлар, умуман вақт ўтиши билан бу суд узил-кесил умумграж-данлар судига айланди. Қалқон пули. Генрих II доимий қўшин тузмоқчи бўлди. Чунки вассалларнинг рицарлик хизмати бир йилда маълум кунлар би лан чекланган бўларди, бу эса қуруқликда узоқ урушлар олиб боришда ўнғайсизлик туғдирарди. Шусабабли Генрих II рицар-ларнинг бир қисмини ҳарбий хизматдан бўшата бошлади. Бундай рицарлар шахеий хизмат қилиш ўрнига ҳарбий ёки қалқон солиғи тўлашлари лозим эди. Бу пулга король йил бўйи хизмат қилишга рози бўлган рицарларни ўзига ёллаши мумкин эди. Қалқон пулининг жорий қилиниши муҳим ижтимоий оқибатлар-га эга бўлди. Бу тадбир туфайли инглиз рицарлари ҳарбий-фео-дал хизматдан эртароқ озод бўлиб, тинч қишлоқ

хўжайинларига айлана бошладилар. Қелгусида бу ҳолат қуйи инглиз дворян-ларини шаҳар буржуазияси билан яқинлаштиришда катта роль ўйнади. Черков билан тўқнашув. Генрих II инглиз черковини тамоми-ла ўзига қарам қилмоқчи бўлди. У епископлар ва аббатларнинг сайлови менинг 'иштирокимда ўтказилиши керак деб талаб қил-ди. Руҳонийлар жиноий ишлар бўййча бошқа ҳамма фуқара-сингари, короллик суди томонидан суд сқилиниши лозим. Архие- пископлар королнинг розилигини олгандан кейингина папа би лан муносабатда бўла 4лар эди. Бироқ черков реформасини ўтказишда Генрих II инглиз чер-ковининг бошлиғи, Кентербери архиепиакопи Фома Бекетнинг қаршилигига дуч келди. Епископлар, дунёвий баронлар ва папа қўллаб-қувватлаган Фома Бекет Кларендон шаҳридаги черков соборида (1164)

королнинг қистови билан қабул қилинган янги қарорларнинг турмушга оширилишига кўнмади. Дарғазаб бўл-ган Генрих II қайсар архиепископдан қутулишга қарор берди ва Бекетни ўлдиришни ўзининг икки рицарига буюрди (1170 й.). Архиепископ ибодат қилаётган маҳалида ўлдирилди. Бироқ шош-қалоқлик билан берилган фармойишнинг оқибати королнинг ўзи учун жуда ноқулай, бўлди. Баронлар Фома Бекетнинг ўлимидаи Генрих II га қарши қўзғолон кўтаришга баҳона сифатида фой-даландилар. Асоратга тушириш тугалланиши муносабати билан XII асрда аҳволи ёмонлашган деҳқонлар оммаси ичида Фома авлиё деб шуҳрат қозонган эди. Унинг королга қарши чиқишини деҳқонлар кучайиб бораётган феодал-бюрократик тузумга қар ши норозилик деб билардилар. Агар король Фома Бекетни ата- йин ўлдирганлиги айбини ювмаса ва черков ишига аралашишни тўхтатмаса, у черковдан

қувилади, деб папа унга дўқ-пўписа қилди. Генрих II анча ён беришга мажбур бўлди. У Кларендон-даги қарорларни бекор қилди. Король Кентербеди шаҳрига ке-либ (келгуси, 1171 йилда) ўлдирилган архиепископнинг қабри устида, мен ўйламасдан фармойиш берибман ва бу фармойишни ўлдириш ҳақидаги буйруқ деб «нотўғри тушунилган» деб ҳамма-нинг олдида тавба-тазарру қилди. Уша йили Генрих II Ирлан- дияни истило қилиш пайига тушди. Бунда, жумладан, у Ирлан дия истило қилингандан кейин мустақил Ирландия черковининг папага тобе қилинишини ва шу билан папанинг кўнгли олиниши-ни кўзда тутган эди. Генрих II короллигининг сўнгги йиллари яна баронлар оппо-зициясига қарши қаттиқ курашда ўтди. Англия баронлари План-тагенетларнинг қуруқликдаги мулкларига эгалик қилувчи фео- даллар билан иттифоқ туздилар. Баронлар қари королнинг ўз ўғилларини ўзига қарши

оёқлантирдилар. 1189 йилда королга қарши қаратилган катта фитна фош қилинди. Бу фитнада коро лева Элеонора ва шаҳзодалар, яъни Генрих билан Элеоноранинг болалари қатнашган эдилар. Ана шу феодал тўс-тўполони вазия-тида Генрих II ҳам вафот этди. Буюк эркинлик хартияси. Генрих II нинг ўғиллари Ричард I Шер Юрак (1189—1199) ва Иоанн (Жоне) Ерсиз (1199—1216) даврларида король ҳокимияти заифлашиб қолди. Ричард деярли Англияда ящамади ҳам, чунки ҳамиша ёки Шарқда салиб юри--ши билан, ё Франциядаги урушлар билан банд бўлди. Иоанн Ерсиз Филипп II Август билан курашда доимо муваффақиятсиз-ликка учради ва пировардида, Нормандияни, Анжуни ©а Фран циядаги бошқа бир қанча мулкларни қўлдан бой берди. Бундап ташқари, янги Кентербеди архиепископини сайлаш масаласига аралашиб, у папа Иннокентий III билан тўқнашиб қолди. Папа Иоанни

черковдан қувиб, бутун Англияда ибодат қилишни ман этди (1208 й.). Тахтдан ажралиш хавфи остида қолган ва жами-ятнинг етарлича қўллаб-қувватлашига кўзи етмаган король тас- лим бўлишга мажбур бўлди. У ўзини папанинг вассали деб тан олди ва ҳар йили папанинг хазинасига бир минг фунт стерлинг хирож тўлаш мажбуриятини олди (1213 й.). Папа билан тўқнашувдаги муваффақиятсизлик мамлакатда королнинг обрў^эътиборини жуда тушириб юборди. Иоанн ва унинг амалдорлари қўллаб келган ҳар хил тамагирликлар, ноҳақ йиғинлар йиғилиши ва зўравонликлар қилиниши фақат баронлар v ва епископлар орасидагина эмас, балки рицарлар ва шаҳарлик-лар орасида ҳам королга қарши норозилик туғдирди. Айни за-монда кучайиб борган король ҳокимиятининг назорати малол келган йирик феодалларда маҳаллийчилик кайфиятлари пайдо бўлиб қолди. Король ўйлаб

чиқарган, лекин рицарлар бефойда деб билган қуруқликдаги янги урушга рицарларнинг кўпчилиги қатнашишдан бош тортди. Ана шулар натижасида 1215 йилнинг ёзида Иоанн Ерсизга қарши қўзғолон кўтарилди. Энг йирик ба ронлар қўзғолонга раҳбарлик қилдилар. Аммо қўзғолонга кўп-гина рицарлар, шунингдек, Лондон шаҳри ҳам қўшилди. Қўзғо-лончилар асир қилиб олган Иоанн 1215 йил 15 июнда Буюк эр кинлик хартиясига имзо чекишга мажбур бўлди. 1215 йилги Хартия 63 моддадан иборат катта сиёсий ҳужжат эди. У латин тилида тузилган эди. Хартия, асосан феодаллар синфининг манфаатларини кўзда тутувчи кўпдан-кўп ён бериш-лар ва имтиёзларни ўз ичига олган эди. У баронларга ва феодал-ларга ўз феодалларини мерос қилиб қолдиришни ва «одатга кўра» мўътадил вассаллик тўловлари тўлашни таъминлар эди. Улар учун имтиёзли бўлган

«Тенглар суди» (пэрлар суди) ни топ-шириб қўйилди. Тенглар судининг қонуний ҳукмидан ва мам-лакат қонунларидан ташқари, Англияда бирорта эркин киши қамоққа олинмайди, авахтага қамалмайди, мол-мулкидан маҳ-рум этилмайди, ёки юртдан ҳайдаб юборилмайди, деб король Букж эркинлик хартиясининг 39- моддасида тантанали ваъда берди. Бу модда, аввало йирик феодалларга тааллуқли эди. 34^ модда баронларнинг суд манфаатларини кўзда тутиб тузилган бўлиб, унда баронларга қарашли судлар сақлаб қолиниши таъ-кидланган ва короллик судлари бу судларнинг ишига аралашмаслиги гарантияланган эди. Хартияда баронлар ва рицарлар-дан иборат Буюк короллик кенгаши тузилганлигини (12- ва 14- моддалар) эслатиб ўтилади. Шу кенгашнинг розилигидан кейингина король феодаллардан қўшимча маблағлар олиши мумкин эди. Хартиядаги инъом қилинган моддаларга королнинг риоя

қилмаётганлиги сезилиб қолса, 25 барондан иборат Алоҳи-да комитет королга қарши феодалларни қўзғолонга чақириш ҳу-қуқига эга эди (61- модда). Хартиянинг бир қанча моддалари шаҳарларга тааллуқли эди. Хартия шаҳарликларга ички ва ташқи савдо-сотиқ эркинлигини, сув йўлларида монесиз сафар қилишни, узунлик ва оғирлик ўл- човлари бирлигини ва шаҳарнинг ўз-ўзини идора қилишни га-рантиялаб берган эди. Деҳқон- фригольдерлар рицарлар билан биргаликда ўзларига қарашли ерларга ҳеч кимнинг тиқилмас-лиги гарантиясини олган эдилар. Жамиятнинг энг мазлум синфи бўлган крепостной деҳқонларгагина Буюк эркинлик хартияси ҳеч қанақа эркинлик бермагаи эди. У крепостной ҳуқуқни бекор қилмади. Ҳатто король амалдорларининг ноҳақ йиғимлар солиб вилланларни хонавайрон қилиши тақиқланган моддада ҳам, шу вилланларнинг реал

манфаатлари эмас, балки улар устидан тур-ган лордларнинг манфаатлари (гарчи булар зиён кў'рса-да) на-зарда тутилган эди. Феодаллар ҳужжати бўлган ва аввало йирик баронларнинг манфаатларини таъминлагап Буюк эркинлик хартияси, ҳар ҳол-да, прогрессив аҳамиятга эга эди. Хартия баронлар айрим груп- пасининг талаби бўлмасдап, балки сиёсий марказлашиш прин-ципини энди рад этмаган, бу принцип билан ҳиооблашган ва давлатни идора қилишни маълум даражада тартибга туширишга интилган, умумаи, феодал дворяплари барча тоифасининг ҳам талаби эди. Буюк эркинлик хартиясининг шаҳарликлар талабини ҳисобга олиши жуда муҳим бўлди. Англиядаги учинчи тоифа биринчи марта шу ерда сиёсий куч сифатида майдонга чиқдики, феодаллар у билан ҳисоблашишга мажбур бўлдилар. Буюк ко роллик кенгаши ёки хартияда эслатиб ўтилган баронлар ва ри царлар парламента тез орада (шу XIII асрда)

инглиз парла-ментига айланди. Бу парламентда французларнинг Генерал штатларидагига ўхшаш королликдаги учта тоифанинг вакиллари бор эди. АНГЛИЯ ПАРЛАМЕНТИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ XIII асрда Англиянинг иқтисодий ва ижтимоий тараққиёти. XIII аср мобайнида Англияда қишлоқ хўжалиги ҳам, саноат ҳам зўр бериб тараққий этди. Ерни ишлаш такомиллашди, бу вақтда агрономияга дойр турли трактат (илмий асар)ларнинг босилиб чиқиши шуни кўрсатади. Икки далали система ўз ўрнини кўпроқ уч далали системага бўшатиб беради. Қорамол тобора кўпроқ урчитила бошлаши муносабати билан далаларни гўнглаш кенг қўлланиладиган бўлди. Англияда қўйчилик айниқса кўп ривожлана бошлади. Қўй жуни чет элга Фландрияга кўп миқ-дорда

жўнатиладиган бўлди, маҳаллий мовутсозлик ривожла-ниши муносабати билан жуннинг маълум қисми Англиянинг ўзида истеъмол қилинарди. XII асрда Англияда деҳқончилик со- ҳасида эришилган ютуқларни ана шу факт кўрсатиб берадики, бу асрда Англиядан Европа қитъасига кўп ғалла олиб кетиларди. Шундай қилиб, Англияда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг фақат кенг ички бозоригина эмас, балки ташқи бозори ҳам ву-жудга келган эди. Деҳқонлар, хусусан уларнинг юқори табақаси бўлган фригольдерлар товар муносабатларига тортилган эди. Рицарлар бозор билан яқиндан боғланган эдилар, XIII асрда улар ўз иқтисодий фаолиятларида шаҳарликлар билан яқинла-шиб, қишлоқ хўжалиги ва савдо-сбтиққа тобора кўпроқ жалб қилинди. Феодаллар орасида кўп сонли маъмуриятга эга бўлган, ўзи-дан кейин хийла мураккаб манориал бухгалтерияси қолдирган монастирь ва

епископлик маиорлари бозор муносабатларига энг кўпроқ тортилган эди. Дунёвий йирик феодаллар—баронлар бозор билан унча алоқа қилмасдилар. Баронларнинг крепост-нойлари етиштирган маҳсулотнинг кўп қисми феодалнинг ва унинг мулозимларининг эхтисжига сарфланарди. Англия учун XIII аср шаҳарларнинг гуриллаб ўсиши харак-терлидир: шу асрда шаҳарлар сони XI асрдагига қараганда 50%дан ортиқроқ кўпайди. Шу давр ичида шаҳар аҳолиси 5 дан 15% га ортди. Айниқса муваффақиятли ривожланиб борган мовутсозликдан ташқари, шаҳарларда. бошқа ҳунарлар: темир-чилик, қуролсозлик, кўнчилик, қалайи буюмлар ясаш ва ҳока-зслар ҳам ёйилди. XIII аср бошидаёқ Англияда 80 дан зиёд шаҳар ўзини-ўзи идора қилиш ҳуқуқига эга эди; шаҳарлар муайян йиллик взнослар (фирмалар) тўлаши эвазига королдан шаҳар кенгашини эркии сайлаб қўйиш

ҳуқуқипи, шаҳарликлар-нинг ўзлари солиқ солиш, бозорларга эга бўлиш ҳуқуқини ва бошқа ҳуқуқларни қўлга киритдилар. Шаҳарларда цехлар ривожланди (Англияда цехлар савдо- сотиқ ташкилотларига ўх шаш, гильдиялар деб ном олган эди). Шаҳар тоифаси муҳим ижтимоий кучта айландики, у билан король ва феодаллар ҳам ҳисоблашар эдилар. Мамлакатдаги ишлаб чиқариш кучларининг умумий ўсиши ва унинг экономикасининг мустаҳкамланиши шароитида XIII асрда ривожланиб бораётган феодал жамиятнинг ижтимоий зиддиятлари ғоят кескинлашди. Зиддиятларнинг бир йўли феодаллар билан деҳқонлар ўртасида борди. Инглиз деҳқон-лари XIII асрдан бошлаб оғир даврни бошдан кечирар эди. XIII аср деҳқонлар оммасини энг кўп асоратга тушириш даври бўлди. XIII асрда инглиз қишлоғида асосий сиймо ҳисоблан-ган вилланлар турар жойвга бириктирилган бўлиб

ҳафталик баршчинани (ёзги мавсумда ҳафтада 5 кунгача) ўташга мажбур бўлган, лордга никоҳ солиғи ва бошқа ноҳақ солиқлар тў-лаган, унинг судига бўйсундирилган тамомила крепостной киши эди. XIII асрдати инглиз деҳқони аслида вилланга эмас, балки сервга ўхшаб кетарди. Инглиз юристлари «Рим ҳуқуқи» ни да-лил келтириб, вилланлар Рим қулининг бир тури эди деб очиқ-ойдин фикр билдирган эдилар. XIII асрда турли манорларда кўплаб тартибсизликларнинг юз бериши, деҳқонларнинг тез-тез қочишлари, бутун жамоа деҳқонларининг лорд учун мажбури-ятларни бажаришдан бош тортишлари (борди-ю бу мажбурият-лар, айниқса эски «манор одамига» зид келадиган янги маж-буриятлар бўлса) бежиз эмас эди. Лордлар томонидан кенг яйловлар ва мол боқиладиган бошқа ерларнинг босиб олиниши заминида деҳқонларнинг лордларга қарши олиб борган кура-шига дойр кўптина фактлар

маълумдир 1 . Етарли миқдорда яй-лов ва мол боқиладиган бошқа жойлар бўлмаганидан'кейин деҳқонлар кенг кўламда чорвачилик билан бутунлай шуғуллана олмадилар. Дуруст инглиз қишлоғида яна фригольдерлар, яъни эркин деҳқонлар бор эди; уларнинг аҳволи вилланларнинг аҳ-волидан яхшироқ эди. Аммо бу вақтга келиб фригольдерларнинг аҳволи ҳам ёмонлашди. Айрим графликларда лордлар фриголь-дерларни ҳам баршчина ишлашга (гарчи вилланларга қараган-да кичикроқ масштабда бўлса ҳам) мажбур қилар эдилар; бун- дан ташқари, фригольдерлар орасида кескин (вилланлардагига нисбатан анча жадалроқ) табақаланиш юз берди, бунинг нати-жасида фригольдерла'рнинг кўплари кам ерли кишиларга айла-ниб қолдилар. XIII асрда Англиядаги ижтимоий зиддиятларнинг бошқа бир йўли бир томондан, йирик феодаллар, яъни лордлар, епископлар,

йирик монастирларнинг аббатлари ўртасида юз берган бўлса, иккинчиси— майда рицарлар ўртасида келиб чиқди. Юқорида айтиб ўтилган йирик феодаллар мамлакатдаги ерларнинг кўпчи-лик қисмини эгаллаб олган эдилар. Уларнинг ҳар бири бир неча ўнлаб, баъзан эса юзлаб манорларнинг эгаси эди; крепостной деҳқонлар, асосан шуларга қарашли эди. Майда рицарлар озги-на ҳайдаладиган ери бўлган кичик манорларга эгалик қиларди-лар, шу сабабли уларда крепостнойлар жуда оз бўларди ёки ҳатто бутунлай бўлмасди; майда рицарлар ўз хўжаликларида асосан батрагаар меҳнатидан фойдаланиб, уларни кам ерли деҳқонлар— коттерлар ҳисобидан ёллардилар. Шундай қилиб, рицарлар гарчи феодаллар синфига мансуб бўлсалар-да, лекин улар фақат ўз мулкларининг катта-кичиклиги ва король саройи-дан анча узоқда туришлари билангина эмас, балки

хўжалик юргизиш жиҳатидан ҳам юқори табақа барон аристократлардан кескин фарқ қилар эдилар. Савдо-сотиқ заминида рицарлар ша-ҳарликлар билан тобора кўпроқ яқинлашдилар. Рицарлар солиқ гўловчилар сифатида ҳам шаҳарликлар билан яқинлашдилар, чунки Англияда рицарлар ер солиғи ва бошқа солиқлардан озод қилинматан эдилар, Францияда эса бунинг акси эди. Буларнинг ҳаммаси рицарлар билан шаҳарликларнинг биргаликда сиёсий чиқишлар қилиши учун шароит яратиб берди, XIII асрнинг ик-кинчи ярмидаги сиёсий явоқеалар худди шуни кўрсатди. Инглиз парламентининг бошланиши. Иоанн Ерсиз Буюк эр-кинлик хартиясини имзолар экан, ҳақиқатда уни бажармоқчи эмас эди. Иоанн Ерсизни ўзи ичган қасамига риоя қилиш маж- буриятидан халос этган папа Иннокентий III ҳам король товдо-нита ўтди. Иоанн баронлар билан

янги урушга тайёрлана бош-лади, бу уруш тез орада бошланди ҳам, аммо уруш ҳаракатлари айни қизиб турган пайтда король қазо қилди. Унинг вориси ки чик ёшли ўғли Генрих III (1216 —1272) баронлар олигархияси қўлида узоқ вақтгача қурол бўлиб қолди. Лекин у ҳатто бало- ғатга етгандан кейин ҳам мамлакатни идора қилишда деярли ўзгариш бўлмади. Лапашанг ва беқарор Генрих III папани ва епископларни, шунингдек, француз хотини билан биргаликда Франциядан Англияга келган қариндош- уруғлари ва уларнинг дўстларини инглиз баронларига қарши қилиб қўймоқчи бўлди. Бу феодалларга Генрих сахийлик билан мансаблар ва ер-мулк-лар улашди. Бу эса инглиз баронлари ўртасида қаҳр-ғазаб уйғотди. Шаҳарлар папа куриясига кетаётган юқори тўловлар-дан норози бўлдилар. Рицарлар ва эркин деҳқонлар король амалдорлари ва судларининг суиистеъмолларидан ва барон-ларнинг

ўзларининг жойларда давом эттираётган бемаза ўзбо-шимчаликларидан ғазабланардилар. Бундан аввалги йили мамлакатда ҳосил ёмон бўлганлигига ва очарчиликка қарамай, шаҳзода Эдмунд (королнинг кекжа ўғли)нинг Сицилия тахтини 1 истило қилнш учун король 1258 йил баҳорида баронлар ва рицар-лардан улар оладиган даромадларнинг тўртдан уч қисмини тўлашларини талаб этди. Королнинг талабига жавобан, қурол-ланган ва ўзларига кўп рицарларни эргаштириб олган баронлар саройга кириб келдилар ҳамда барча «французлар»ни идора ишларидан четлатиб, «королликда реформалар» ўтказиш учун алоҳида комиссия тайин этишни талаб қилдилар. Шундан сўнг, тез орада баронларнинг Оксфордда тўпланган «қутурган парла мента» алоҳида конституция («Оксфорд озиқ-овқатлари») иш-лаб чиқди. Бу алоҳида конституция королни баронларнинг дои- мий назоратига топширди.

Дастлабки пайтда баронлар рицарлар билан келишиб ҳара-кат қилдилар. Аммо баронлар ҳокимиятни фақат ўзлари учун босиб олишга интилаётганликларини, рицарлар масаласида но- аниқ ваъдалар бериш билан чекланаётганликларини рицарлар тезда пайқадилар. Рицарлар норозилик билдирдилар. Уларнинг талаблари бошқа бир ҳужжатда «Вест министрлик озиқ-овқат-лари» номли машҳур ҳужжатда ифодаланган эди. «Вест министр-лик озиқ-овқатлари» рнцарларнинг ўз сеньорлари — баронлари билан бўладитан муносабатларини тартибга солиб турарди, шу-нингдек, король шерифлари, эсчиторлари 1 ва судъяларининг суиистеъмолларини йўқвтиш тўғрисида бир қанча таклифлар киритди. Энг майда рицарлар айниқса кўп активлик кўрсатдилар (Англияда улар бакалаврлар деб аталарди). Ҳаракатга кейинчалик шаҳарликлар ва бир қанча жойларда деҳқонлар, қисман

фригольдерлар, қисман вилланлар келиб қўшилдилар. Баронлар тўдаси бўлиннб кетди. Демократик эле-ментларнинг активлигидан, хусусан, бошланиб кетган деҳқонлар ҳаракатидан қўрқиб қолган баронларнинг кўпчилиги тезда ко роль томонига ўтди. Аммо Симон де Монфор 2 бошчилик қилган йирик феодалларнинг бир қисми король билан курашни давом қилдириб, рицарлар ва шаҳарликлар билан иттифоқ тузди. 1264 йил баҳорида Симон королнинг тарафдорлари бўлгаи баронла'рни яксон қилиб, Генрих III ни ва унинг катта ўғли шаҳзода Эдуардни асир қилиб олди. Симон де Монфор бир неча вақт Англиянинг диктатори бўлиб олди. 1265 йил бошида у кенг составда парламент чақирди: парламента барон ва епископ-лардан ташқари, рнцарларнинг (ҳар бир графликдан икки киши-дан) ва шаҳарларнинг (ҳар бир шаҳардан икки кишидан) вакил-лари таклиф

қилинди. Шундай қилиб, француз Генерал штат- ларига ўхшаш, Англияда биринчи марта уч тоифа вакилларидан иборат парламент чақирилди. Симон де Монфорга ҳокимият тепасида узоқ вақт қолиш муяссар бўлмади. Баронларнинг кўпчилик қисми душманлар лагерига ўта бошлади. Шаҳзода Эдуард асирликдан қочиб, ко- роллик кучларининг асосий ташкилотчиси бўлиб олди. 1265 йил аьгустда Ивзем ёнидаги жангда Монфор мағлубиятга учради ва ўлдирилди. Унинг тарафдорлари жазога тортилдилар. Пар - ламент яна биргина йирик феодаллар составила йиғиладигая бўлди Эдуард I нинг идора қилиши. «Намунали парламент». Эду ард I (1272—1307) 50—60 йиллардаги «ғалаёндан» катта сабоқ олган хийла ғайратли король эди. Айни замонда 1258—1265 йил лардаги баронлар уруши маҳалида ўрта ва қуйи синфларнинг ҳаракатидан қўрқиб қолган феодаллар энди короллик тож-

тахт теварагида мустаҳкамроқ зичлашдилар. Эдуард I ўз мавқеини янада кучайтириш учун бир қанча истилочилйк урушлари қилши. Эдуард I Уэльсни истило қилди (1282 й.) 1 ва Шотландия билан узоқ уруш олйб борди. Шотландия билан олиб борилган уруш ғоят оғир бўлди. Урушни давом қилдириш учун етарлича маб-лағи бўлмаган король жуда мушкул бир аҳволга тушди. Оппо-зициянинг янтидан бош кўтариб чиқишининг олдини олиш ва зарур маблағга эга бўлиш мақсадида 1295 йили королнинг ўзи умум тоифавий парламент чақирди. Бу парламентнинг состави келажакда ана шундай йиғилиншар учун намуна бўлганлигидан, уни кейинчалик «намунали парламент» деб атадилар. Аммо 1265 йилда Монфор парламенти қанақа составда тўпланган бўл-са, бу парламент ҳам худди шундай составда йиғилди. Бу пар-ламентда лордлар, дунёвий ва руҳоний феодаллар, рицарлар ва шаҳарликлар йиғилган эди. Шу

пайтдан эътиборан Англия пар ламенти мунтазам суратда йиғиладиган бўлди, тез орада (1297 й.) солиқларни тасдиқлаш ҳуқуқини олди. XIV асрда парламентнинг ривожланиши. XIV аср ўртасида король Эдуард III (1327—1377) даврида парламент айниқса тез-тез (деярли ҳар йили) чақириладиган бўлди. Франция билан бошланиб кетган Юз йиллик уруш ҳукуматдан катта пуллар талаб қилди. Пулга муҳтож бўлган король ҳар сафар парла мента мурожаат этиб, ундан «субсидия» ёки «кўмак» сўрашга мажбур бўлди. XIV асрда инглиз парламентининг ҳуқуқи ҳам асосан расмийлашди. Парламент солиқларни тасдиқлаш ҳуқу-қидан ташқари, қонунлар (парламент низомлари ёки актлари) чиқариш ҳуқуқини олди. Парламент, шунингдек сиёсий ишлар бўйича, жумладан,' короллик министрлари томонидан содир бўладиган хизмат жиноятлари бўйича олий суд ҳам бўлиб қол-ди. 1343 йилдан эътиборан парламент икки палатага

бўлинди. Юқори палата лордлар палата с и деб аталиб, у руҳоний лордлар, архиепископлар, епископлар, энг йирик монастирлар-нинг аббатлари ва дунёвий лордлар (баронлар)дан иборат бў-ларди. Умум палатаси деб аталмиш қуйи палата графлик-ларнинг вакиллари бўлган рицарлар ва шаҳарликлардан ибо рат бўларди. Инглиз буржуа тарихчилари одатда тасдиқлаганларидек, ўрта аср давридаги инглиз парламенти чинакам миллий парла мент эмас эди. Унда деҳқонлар оммасининг вакиллари йўқ эди. Шаҳар аҳолисининг қуйи табақалари ҳам парламентда ўз ва-килларига эга эмас эдилар ва, баъзи бир истисноларни ҳисобга олмаганда, улар депутатлар сайлашда қатнашмасдилар. XIV — XV асрларда Англиядаги шаҳар идораси тобора кўп-роқ ёпиқ цех-олигархия характерига зга бўлди. XIV асрдан бош-лаб рицарлар графликлардаги ҳокимиятни ўз қўлларига кири-тиб олиб, бу вақтга келганда

энди бозор, савдо-сотиқ билан, баъзан эса саноат билан ҳам яқиндан боғланган узил-кесил қишлоқ хўжайинларига айланган эдилар. XIV асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб тузилган муросага келтирувчи судьялар де-ган янги мансаб, рицарларнинг жойлардаги сиёсий ҳокимияти- нинг ифодаси эди. Рицарлар бу мансабни бепул бажарар эди лар. Муросага келтирувчи судьялар полициячилик тартибида майда ишларни, шунингдек, ишчи кучи ёллаш масалаларига, иш ҳақи белгилаш ва бошқа шунга ўхшаш масалаларга оид ишларни қарар эдилар. Муросага келтирувчи судьялар деҳқон-ларга қарши хусусан қишлоқ камбағалларига қарши дворянлар тоифасининг синфий манфаатларини очиқдан-очиқ ҳимоя қилар эди. УОТ ТАЙЛЕР ҚУЗҒОЛОНИ XIV асрда Англиянинг иқтисодий тараққиёти. Коммутация жараёни. XIII асрнинг иккинчи ярмида ва хусусан XIV асрда Англия ўз

экономикасиДа яна анча катта силжишларни бошдан кечирарди. Фландрия билан ва қуруқликдаги ботқа мамлакат- лар билан олиб борилган қизғин савдо-сотиқ муносабатлари инглиз қишлоғини кенг бозор алоқаларига тортди. «Фландрия-да халқ бизнинг жунимизни қайта ишлаш билан тирикчилик қилади ва бусиз узок яшай олмайди ёки ҳалок бўлади, ё бўл-маса, биз билан тинч-осойишталикда яшамоғи лозим», — дейи-лади. Юз йиллик ур>ш вақтларидаги бир инглиз памфлетида. Инглиз жунининг бир қисми Италияга олиб кетилади, у ерда бу жунни Флоренция мовутсозлэри жуда қадрлайдилар. XIII — XIV асрларда Англиянинг ўзида маҳаллий саноат зўр бериб ривожланди. Англия шаҳарларининг, аввало Лондоннинг ўзининг ўсиши, Франция шаҳарларидаги сингари қишлоқ хўжалйгининг бошқа маҳсулотларига — ғалла, гўшт, сут маҳсулотлари, тери ва ҳока- золарга бўлган талабни тобора оширди.

Пул хўжалйгининг ривожланиши Англиядаги крепостной ер-мулкининг—манорнинг емирилишига сабаб бўлди. Лордлар баршчинани пул аброги билан айирбошлашни (коммутация қилишни) фойдалироқ деб билдилар. Бундай пайтда улар ўз-ларига қарашли ерларни (доменларни) кам ерли деҳқонлар орасидан чиққан ёлланма ишчилар меҳнати билан ишлайдиган бўлдилар. Баъзи бир лордлар ҳеч қандай хўжалик юргизмай, йиллик пул рентаси олишни афзал кўриб, ўз доменларини ижа-рага берардилар. Коммутация XIII асрдаёқ катта ютуқларга эришди. XIV асрнинг биринчи ярмида бир қанча районларда коммутация баршчинани батамом сиқиб чиқарди. Қўл ишчи кучи талаб этмайдиган чорвачилик ривожланган жойларда ком мутация айниқса кенг қўлланди. Англиянинг шимоли-ғарбий ва қисман марказий районларида ана шундай бўлган эди. Чет

элга ғалла экспорт қилиш билан алоқадор бўлган дончилик хўжалиги катта роль ўйнаган жануби-шарқий графликларда коммутация жараёни секинроқ борди. Иирик лордларнинг жану-би-шарқдаги манорларида ва кўп сонли черков-монастирларнинг ер-мулкларида баршчинага айницса қаттиқ ёпишиб олишдн. У ерда ҳатто баршчинани кучайтириш ҳодисалари тез-тез учра-тиб туриларди. Амми, шунга қарамай, бутун мамлакатда пул рентаси тобора кўпроқ тарқалди. Шу муносабат билан инглиз крепостной деҳқони ҳам шахсан озод деҳқонга айланди. Унинг лордга муносабати муайян пул ренталари тўлашдан иборат бўлиб қолди, холос. Чек ер аввалгидек, унинг тасарруфида қол-ди. У пул ишлаш учун шаҳарга кетиши ва умуман, ўз истиқомат жойини ўзгартириши мумкин эди. Коммутация биринчи галда энг бадавлат деҳқонлар учун фойдали эди. XIII аср бошида ўрта ҳол деҳқонлар коммута-циядан кўпиича воз

кечардилар, чунки уларнинг пул топиш-лари қийин эди. Зақт ўтиши билан, қишлоқда пул миқдори кўпайиши билан ўрта ҳол деҳқонлар ҳам коммутация ўз аҳ-" волларини яхшилашипи билиб, унга бошқача назар билак қарайдиган бўлдилар. Аммо лорд белгилаган пул рентасининг юят юқори эканлигидан деҳқонлар норози эдилар. Деҳқонлар-ни ғазаблантирган нарса яна шу бўлдики, ўзгариб турувчи бир шароитда лорднинг ўзи кўпинча коммутацияга кўнмай, баъзан орадан бир неча вақт ўтказиб яна баршчина усулига қайтар эди. Баъзи бир графликларда, чунончи, Кент графлигида (жа-, нуби-шарқий графликлар орасида энг сераҳолилиги) деҳқонлар кам ерлиликдан қаттиқ жафо чекар эдилар. Лордлар бе-кор ётган ерларни босиб олиб ва деҳқонларни фойдаланиб турган яйловларидан сиқиб чиқариб, жамоа ўтлоқларини қис-қартмоқда эдилар. Буларнинг

ҳаммасини деҳқонлар ораси-даги норозиликпинг тобора кенгроқ ўсиб боришига сабабчи бўлди. «Қора ўлат» ва унинг оқибатлари. 1348 йилда Англияда даҳ-шатли вабо эпидемияси (юқумли касаллик) авж олди, замон-дошлар уни «қора ўлат» деб атадилар. Шу юқумли касаллик натижасида мамлакат аҳолисининг қарийб тўртдан уч қисми (баъзи тадқиқотчи- мутахассисларнинг фикрича, ҳатто ярмиси) ҳалок бўлди. Ишчи қўлларининг камайиши шаҳарнинг ҳам, қишлоқнинг ҳам аҳволига ёмон таъсир этди. Ишчи қўллари анча қимматлашди. Феодаллар қишлоқ хўжалик ишчиларини ўзларига керакли миқдорда ёллай олмадилар. Кўпдан бери, асосан эркин ёлланма меҳнатдан фойдаланиб келган майда феодаллар (рицарлар) айниқса танг аҳволга тушиб қолдилар. Шаҳарлардаги цех усталари ҳам иш ҳақини оширишни талаб этган халфаларнинг «фитнаси»дан шикоят қилардилар. Рицар-ларга

ва цех усталарига кўмаклашиш ниятида король Эду ард III ҳукумати 1349 йилда ордонанс чиқарди. Бу ордонанс ўз ери ёки яшаш учун бошқа маблағлари бўлмаган, ёши 60 дан ошмаган барча катта ёшли эркак ва аёлларнинг таклиф этил-ган ишга мажбурий тартибда ва шу билан бирга вабо касалли-гидан бурунги мавжуд иш ҳақи баробарига ёлланишларини талаб қилди. 1351—1361 йиллардаги парламент ҳужжатлари короллик фармонини тасдиқлаб, ишга боришдан бош тортган ва ундан ўзича кетиб қолган кишиларга қаттиқ жазо чоралари белгилади. Ордонанс ва ҳужжат-ларни бузишда айбланган одамлар авахтага ташланди, тахтакэчга қиеиб қўйилди ва бадани қизитилган/гемир билан куйдирилди. Феодал-крепост-никлик давлатининг «Ишчи қонунчилиги» ўзига қишлоқ камба-ғалларининг ҳам, шунингдек шаҳар плебей элементлари -— хал-фалар, кунбай

ишлайдиган ишчилар, порт ишчилари ва бошқа- ларнинг ҳам ялпи нафратини қўзғатди. Бу билан чекланмасдан, кўп лордлар илгари ўзлари томо-нидан пул оброгига кўчирилган вилланларни яна баршчинага қайтардилар. Бу эса умуман бутун қишлоқнинг, шу жумладан, унинг бадавлат юқори табақасининг ҳам манфаатларини оёқ ости қилувчи чинакам феодал реакцияси эди. Жон солиғи. Юз йиллик урушдаги муваффақиятсизликлар муносабати билан XIV асрнинг 60- ва 70- йилларидаги Англия-нинг аҳволи мушкуллашди. йоменлар юришларда қатнашиш-ганлиги туфайли инглиз феодаллари Креси ва Пуатье ёнида эришган ажойиб ғалабалар замони тугаб, энди улар бирин-ке-тин мағлубиятга учрай бошладилар. Франциядан ўлжалар келиш ўрнига, уруш энди янгидан-янги харажатлар қилишни талаб қиларди. Инглиз ҳукумати парламентдан солиқларни оширишни

сўрашга мажбур бўлди. 1377 йилда, янги король Ричард II (Эдуард III нинг невараси) идора қила бошлаган дастлабки йилда парламент жон солиғи жорий қилди._ Бундай солиқ Англияда илгари ҳеч қачон бўлмаган эди. 14 ёшли ва ундан юқори ҳар бир эркак ва аёл, мулкий аҳволидан қатъи назар, бу солиқни тўлашга мажбур эди. Қари-қартанглар ва ўсмирлар кўп бўлган катта оилаларда янги солиқ йиғиндиси катта суммани ташкил қилар эди. Жон солиғи деҳқонлар ом- маси гарданига оғир юк бўлиб тушди. Бу солиқ қишлоқда ўзига -қарши чуқур қаҳр-ғазаб қўзғаб, инглиз деҳқонларини 1381 йил-ги қўзғолонга етаклаган сўнгги баҳона бўлди. Виклеф ва доллардлар. 1381 йилги қўзғолон баъзи бир идео логии тайёргарлик ҳам эди. Қўзғолондан аввалги йилларда инглиз қишлоғида ваъзхонлар пайдо бўлиб, улар ўзларини «фақир поплар» деб атардилар. Булар инглиз черковининг маш-ҳур реформатори Жон

Виклефнинг шогирдлари эдилар. Поп ва Оксфорд унйверситетининг профессори Жон Виклеф (1320—1384) XIV асрнинг 60—70- йилларида черковни реформа қилиш керак, деган талаб билан чиқди. Черков папасиз яшаи олмайди ва папа ҳокимияти короллик ҳокимиятидан юқори туриши лозим деган ўрта аср католицизми таълимотини Ж. Вик леф рад қилди. Папа Англиядан хирож олиш учун ҳеч қанақа ҳақ-ҳуқуққа эга эмаслигини Виклеф исботлаб берди. «КорОЛк королликни папа номидан эмас, балки бевосита худойи ПОЛО номидан ўз қўлида тутиб туради»,— дерди Виклеф ўша замок* даги феодал ҳуқуқини ўзича талқин қилиб. Сўнгра у, чсркоУ-нинг ғоят катта ер бойликларига қарши чиқиб, черков ерларинн секуляризация қилиш (давлат ихтиёрига олиш) тўғрисида ҳу-куматга тавсиянома берди. Виклеф диний маросимларни дабда-бали қилиб ўтказишга қарши чиқиб,

ибодат маҳалида ваъзхон-ликни кучайтиришни тавсия этди. У тавротни инглиз тилига таржима этиб, ибодатни ҳам миллий, инглиз тилида қилишни зарур деб ҳисоблади (ўрта асрлар даврида Европанинг ҳамма ерида қабул этилганидек, черковларда фақат латин тилида ибо-дат қилинарди). Виклефнинг чиқиши идеология жиҳатдан катта аҳамиятп эга бўлди. Виклеф XVI асрда Европада юз берган Европа рв«формацияси мухлисларидан бири эди. Аммо унинг трактат (илмий асар)лари сиёсий жиҳатдан ҳам катта роль ўйнадн, Юз йиллик уруш маҳалида Англия' папаликка нисбатан ғоят душманлик муносабатларида бўлди, бу вақтда француз корол* | лари таъсирида бўлган Авиньон папалари Англияга қарш*' француз ҳукуматига ҳар қанақа қилиб бўлса ҳам ёрдам берар»'4 дилар. Виклефнинг папаликка қарши қилган ваъзлари ва ёзгаЯД адабий асарлари шунинг

учун ҳам айниқса акту ал эди. XIV асЙ| ўртасида, Эдуард III короллиги даврида парламент махсус HHriil зом қабул қилиб, унда суд-черков ишлари юзасидан папага ши- 1 ;! коят аризаси билан <мурожаат этиш ман этилди. 70- йиллардаТ! инглиз ҳукумати ниҳоят папага хирож тўлашдан воз кечди, ҳол« ; ; буки бу хирож Римга Иоанн Ерсиз замонидан буен тўлаб кели- "'. нар эди. Уруш олиб бориш учун маблағга муҳтож бўлган ҳуку»,' мат черков ерларини секуляризация қилишга тайёр эди. Корол-'? ликдаги барча ерларнинг тахминан учдан бир қисмини ташкил этган инглиз черковининг ғоят улкан мулкларига дворянлар, (лордлар ҳам, рицарлар ҳам) кўпдан ҳавас қилиб келардилар, ; ;| Виклеф реформаси Лондон шаҳари аҳолиси орасида ҳам зўрда шуҳрат қозонди. Черков диний маросимлари ооддалаштирилиши'1 ва арзонлаштирилиши керак ҳамда черков бирор- бир ажнабяй | кучга қарам бўлмаган мустаҳкам

миллий ташкилотга айланишй,| лозим, деган Виклефнинг чақириқлари Лондонда, шунингдекй'! <5ошқа жойларда хусусан Англиянинг энг ривожланган жану-бида ва жануби-шарқида унга эргашган бир группа мухлис* ларни келтириб чиқарди. Виклефнинг Англиядаги мухлислари лоллардлар деб аталарди. Унинг энг демократик кайфиятдаги шогирдларидан, чунончи «фақир поплар» деб аталганлари, Виклеф ҳали ҳаётлик маҳалидаёқ униаг реформаторлик таълимотига қатъий, револю-дион туе берган эдилар. У «фақир поплар» крепостникликка кескин қарши чиққан эдилар. Улар қишлоқма-қишлоқ юриб, деҳ қонлар орасида пропаганда олиб бордилар. Олий табақа бой руҳонийларга қарши, шунинг- дек, дунёвий феодаллар (лор я длар)га қарши қаттиқ ҳужум тошини ёғдириб, ваъзхонлар, модомики «ху-дованди карим барча киши-ларни тенг қилиб яратган экан», ер-сув барчаникидир,

деган ишончни камбағал деҳқонлар кўнглида мустаҳ-камладилар. «Одамато ер ҳайдаб, Мо-моҳаво эса чарх йигирган пайтларида ким дворян бўл ган, ахир?» деган қочириқ сўзлар қишлоқларда тез-тез қайтариларди. Ана шундай халқ ваъзхонларидан бири бўлган Ж о н Б о л л фео-далларга кескин ҳужумлар қилишда айниқса ажралиб турарди. «Менинг азиз дўстларим,— дерди Болл деҳқонларга мурожаат этаркан,— ҳамма нарса умумники бўлмасдан туриб, на вассал, на лорд ва кишилар ўртасидаги барча тафовутлар йўқ. қилинмасдан туриб, лордларнинг бизнинг устимиздан хўжайин-лиги бартараф этилмасдан туриб, Англиядаги ишлар яхши бўлиб кетмайди». Қентерберий архиепископининг буйруғига биноан Жои Болл эвахтага ташланди. 1381 йилда қўзғолон қилган деҳқонлар уни қа-моқдан озод

қилдилар. Жон Болл қўзғолон раҳбарларидан бири бўлиб қолди. Уот Тайлер қўзғолони. Тарихга Уот Тайлер қўзғолони номи билан кирган қўзғолон 1381 йил май ойининг охирида жануби-шарқий Эссекс графлигида бошланди. Деҳқонлар бу ерда жон солиғи йиғувчиларни ҳайдаб юбордилар ва улардан баъзилари-ни ўлдирдилар. Шундан кейин вилланлар манор эгаларига қар-ши кўтарилдилар. Қўзғолон Эссексдаи қўшни графликларга— Кент, Сефольк, Норфольк ва бошқа графликларга кўчди. Қисқа бир фурсат ичида қўзғолон Англия графликларининг катта бир қисмига ёйилди 1 . Деҳқонлар дунёвий ва руҳоний лордларга қа-рашли манорларни яксон қилдилар, улардаги ғалла, чорва мол-лари ва бошқа мол-мулкларни босиб олдилар, манор архивла-рида сақланган баршчинага ва оброк мажбуриятларига дойр рўйхатларни (улар рентали деб аталарди) ёндириб ташладилар.

Баъзи шаҳарлар қўзғолончи деҳқонлар томонига ўтдилар. Қўзғо-лончилар Кентда графликнинг асосий шаҳри бўлган Кентербери- ни қўлга киритдилар. Шунингдек, Мэдстон ва Дартфорд шаҳар-лари ҳам қўзғолончилар тарафини олдилар. Кентнинг ўзида раҳбар топилиб, у Кент, Эссекс графликлари ва бошқа қўшни графликларнинг деҳқонлар оммасини бир оз вақтгача бирлаш-тирди ва бу деҳқонлар оммасини Лондонга бошлаб борди. Унинг номи Уот Тайлер эди. («Тайлер» сўзи инглизча — «тунукасоз» демакдир. Бундан чиқадики, у ҳунарманд бўлган бўлса ажаб эмас). Шак- шубҳасиз, Тайлер илгари солдат бўлган, негаки, у ҳарбий ишни яхши биларди. Унинг биографияси ҳақида батаф-силроқ маълумот йўқ. Уот Тайлер ғайратли раҳбар бўлиб чиқди. У, королдан деҳқон лар талабини қондиришга эришмоқ учун қўзғолончиларни корол-лик

пойтахти — Лондонга олиб боришта қарор берди. Лондонга боришнинг ўзини у тўғри ўйлади ва бу чора тез амалга оширил-ди. Тайлер Жон Болл, Жек Строу (афтидан, майда рицар бўлса керак) ва бошқа ёрдамчилари билан биргаликда 11 июнда кент-ликларни пойтахтга бошлади, лекин унга жануб томондан бор ди. Айни замонда улар билан шартлашиб қўйган Эссекс деҳ-қонларининг раҳбарлари Лондонга шимоли-шарқ томондан яқинлашиб келдилар. Лондон шаҳари маъмурлари деҳқонларнинг Лондон кўпри-гидан ўтиб, шаҳар дарвозаси орқали Лондон Ситисига киришла-рига монелик қилмадилар. Уч кун мобайнида, яъни 1381 йилнинг 13, 14 ва 15 июнь кунлари қўзғолончи деҳқонлар Англия пойтахтининг хўжайин-лари бўлиб олдилар. Короллик министрларининг баъзилари — улар орасида короллик канцлери Симон Сэдбери (у Кентербе ри архиепископи ҳам эди) ва

лорд-хазиначи Хейлс—қатл қилипдилар. Лопдоидаги турмаларнипг ҳаммаси ағдар-тўнтар қилипди. Қўзғолончилар Лондон судинииг асосий архивини бо сиб олиб, уни ўтда ёқиб юбордилар. Йирик бинолардан корол-нинг амакиси, Ланкастерский герцогининг саройи вайрон қи либ ташланди (король Ричард II ёш бўлганлиги туфайли гер цог Ланкастерский вақтинча регентлик вазифасини бажарар эди), Майл-Эндск ва Смитфилдск программалари. Деҳқонларнинг король билан бўлган икки учрашувида (14 ва 15 июнь) қўзғо-лончиларнинг талаблари баён қилинган икки петиция (талаб- нома) тақдим этилди. Улардан бири анча мўътадил ҳисоб-ланган Майл-Эндск (ёки Эссекс) петицияси эди. Бу петиция тўрт моддадан иборат эди: 1) крепостной ҳуқуқ (вилланлик)ни бекор қилиш, 2) қўзғолончиларга афв умумий бериш, 3) барча мамлакатда савдо-сотиқ қилишга эркинлик бериш ва 4) 1 акр ҳажмидаги ер учун 4

пенс миқдорида ижара ҳақи белгилаш. Бу программа Англиядаги энг бадавлат деҳқонларнинг манфа-атларини акс эттирар эди. Иккинчи Смитфилдск (ёки Кент) программасида—анча қатъий талаблар баён этилган эди. Деҳқонлар ўзларига черков ерлари фондидан ер берилишини, жамоага қарашли ер- сув-лардан эркин фойдаланишни ва барча тоифавий тафовутлар-нинг йўқ қилинишини талаб қилган эдилар. Иккинчи петиция кентлик кам ерли энг камбағал деҳқонларнинг эҳтиёжларини равшан акс эттирган эди. Ҳукумат бошда ён берди. 14 июнда королнинг муҳри босил-ган юзлаб ёрлиқлар тайёр'ланиб, деҳқон жамоаларига тарқа-тилди. Эссекс деҳқонлари ёрлиқларни олиб, қаноат ҳосил қил-гач, шу куни кечқурун Лондондан чиқиб кетдилар. Аммо кентликлар қолиб, юқорида кўрсатиб ўтилган иккинчи петиция-ни

тайёрлай бошладилар. Деҳқонларнинг сафларида пароканда-лик бошланганини пайқаган маъмурлар, қатъийроқ ҳаракат қилишга киришдилар. Деҳқонларнинг король билан Смитфияда иккинчи марта учрашув маҳалида (15 июнь) уларнинг раҳбари Уот Тайлер хоинона ўлдирилди. Раҳбарсиз қолган Кент деҳ- қонларининг отрядлари Лондондан ҳайдаб юборилди. Бу вақт-га келиб, аҳвол осойиштароқ бўлган графликлардан Лондонга келиб кирган рицар отрядлар етарли даражада қўшин ташкил этдиларки, ҳукумат бу қўшинни қўзғолонни бостиришга юбора оларди. Шундан сўнг королликнинг бошқа ҳамма жойларида қўз-ғолсн бостирилди. Лондондан жўнатилган жазо экспедицияла-ри бутун ёз бўйи қўзғолон қатнашчиларини аёвсизлик билам қаттиқ жазоладилар. Уот Тайлер қўзғолонининг тарихий аҳамияти. Урта аср дав-ридаги барча деҳқонлар

ҳаракати сингари 1381 йилги қўзғолон ҳам муваффақиятсизлик билан тамом бўлди. Бунга сабаб, одат-даги уюшқоқсизлик, кучларнинг бўлиниб кетганлиги, програм-манинг етарли даражада аниқ бўлмаганлиги ва қўпол тактик хатоларга йўл қўйилиши бўлди. Инглиз деҳқонлари (Жакерия қатнашчилари бўлган француз деҳқонлари масаласида юқори да айтиб ўтилганидек) король бизнинг тарафимизни олади, деб соддадиллик билан ишонардилар. Деҳқонлар ўзлари энг ёмон курган амалдорларнинг адабини бериб, ҳатто ўз ҳукуматларини тузишга интилиб ҳам кўрмадилар. Шаҳарнинг плебей элемент-лари деҳқонлар қўзғолонига ёрдам бердилар, лекин плебей эле-ментларнинг ўзлари заиф бўлганликлари туфайли, қўзғолонга бошчилик қилиб, уни ғалабага олиб бора олмадилар. 1381 йилги қўзғолон мағлубиятга учраган бўлишига қара-май, у инглиз деҳқонининг

бундан кейинги тақдирига ҳар ҳол-да катта таъсир кўрсатди. Қўзғолон анча катта ва қудратли қўзғолон булди, бу қуз-ғолондан кейин эса помешчикларга баршчинани жиддий сурат-да қайтадан тиклаш ҳақида ўйлашга энди тўғри келмади. 1382 1шлда ва ундан кейинги йилларда айрим графликлардаги деҳ қонлар феодалларга қарши қайтадан қўзғолон кўтаришга урин-дилар ; Лордлар ён беришга мажбур бўлдилар. Шу сабабли, 1381 йилдан кейин коммутация жараёни янада кучайди. Қўйчи-лик тобора кўпроқ ривожланиб, унда баршчина кераксиз бўлиб қолди ва у, ахир пироварди, крепостникликнинг бекор қили-иишига ёрдам берди. «Англияда крепостной қарамлик хақи-қатда XIV асрнинг охирида йўқ бўлди,—деб ёзган эди Маркс «Капитал»да. Аҳолининг жуда катта кўпчилиги у вақтда ва XV асрда янада кўпроқ мустақил

хўжалик юргизувчи эркин деҳқонлардан (гарчи уларнинг мулки ҳар қандай феодал ниқо-би остига олинган бўлса ҳам) иборат эди» 1 . Ма-млакатнинг умумий хўжалигида саноатиинг аҳа мияти кучайди. Англияда мовут саноати айниқса катта ютуқ-ларга эришди. Англияда юқори сифатли мовут нави етиштири- либ, унинг бир қисми чет элларга кўплаб чиқариладиган бўлди. Жун йигириш ва тўқиш, шаҳарлардан ташқари, кустарчилик касби формасида қишлоқларга ҳам кенг тарқалди, кустарчилик касби билан шуғулланувчи одамлар олиб сотарлар, яъни «мо-вутфурушлар» учун ишлардилар. Инглиз экспортида жун аввалгидек катта ўрин эгаллашда давом этгани билан бирга, XV асрда қишлоқ жойларидан ҳам ҳар қанақанги дағал жун мовутлар кўплаб ташқарига чиқариларди ва бу дағал мовут-ларга Фландрияда яна бошқатдан ишлов бериларди.

XV асрда инглиз савдогарлари турли денгизларда ўз савдо-сотиқ ишларини кенг ёя бошладилар. Шу муносабат билан инглиз кемасозлиги зўр бериб ривожлана борди. Денгизлар-нинг нариги томонларига бориб савдо қилувчи йирик савдогар-ларнинг бир қисми XV асрнинг 70- йилларида савдогар-аваи- тюристларнинг 2 биринчи денгиз савдо компаниясини тузди.^-Бу савдо компанияси, аввало Ла-Манш ва Шимолий денгиздаги мовут савдосини ўз қўлига монополия қилиб олди. XV асрда инглиз феодаллари оинфи икки қисмга: одатда хў жалик билан ўзи шуғулланмаган ва ўзининг доменини ижарага берган йирик феодал дворянларга ва ёлланма меҳнатни экс плуатация қилган, ғалла ва жун билан савдо-содиқ қилган, ўз фарзандларини ҳунар ва савдо-сотиққа ўргатиш мақсадида шаҳарга жўнатган рицарь ва жентельменлардан иборат ўрта^ва майда дворянларга кескин

бўлиниб кетди. Келгусида майда ер-мулкка эгалик қилувчи дворянлар (жентри)нинг ота- бобо-лари бўлган дворянларнинг бу қисми хўжалик юргизиш усул». жиҳатидан буржуазияга яқин туриб, у никоҳ йўли билан шу буржуазияга кўпинча қарипдош-уруғ бўлиб кетгдн эди> Ланкастерлар династиясининг идора қилиши Эски феодал аристократияси XV аср мобайнида ҳукмрон синф ҳисобланар эди. Унинг кўпинча анъанавий тўловлар тарзида ерлардан оладиган даромадлари ўсмай, балки пулнинг аста-секин қадри, кетиши билан улар амалда камайиб борганлигидан, аристокра тия давлат мансабларини босиб олиш йўли билан ўз зарарла-рининг ўрнини қоилашга ҳаракат қилди. Бу аристократия: Франция билан олиб борилган Юз йиллик урушдан ҳам катта умидвор эди. Аристократия Францияда янги ерлар ва ҳар қа- нақанги ҳарбий ўлжалар олишга ишонган эди. 1399 йилда: Плантагенетлар ўрнига келган янги

Ланкастерлар династияси, аристократик сиёсатнинг қуролига айланди. Плантагенетлар династиясининг сўнгги (катта авлод) ва-кили бўлган (ёш болалиги пайтида 1381 йилги қўзғолон бўлиб ўтган) король Ричард II ни ўзининг тоғаваччаси, Ланкастер-герцоги Генрих тахтдан ағдариб, ўзига Генрих IV деб ном олди (1399—1413). Ричард қасрга қамалди ва тез орада ҳалок бўлди. Янги династия ўзининг тахтдаги мавқеини мустаҳкам-лаш учун феодал аристократиясига ва инглиз черкови епископ-ларига хушомадгўйлик қилди. Ланкастерлар черков ерларипи секуляризация қилиш пла-нини бир четга йиғиштириб қўйиб, лоллардларни қаттиқ таъқиб қилдилар ва улардаи бир неча юзлаб кишилар еретикликда айбланиб, гулханларда ёқиб юборилди. Генрих V Франциядаги урушни кёнг миқёсда бошқатдан бошлаб юборди, бу уруш унинг вориси Генрих

VI даврида ҳам давом эттирилди. Даст-лабки пайтда Ланкастерлар урушни муваффақиятли олиб бор-дилар. Аммо, бундан кейинги ҳарбий муваффақиятсизликлар ҳукуматнинг аҳволини яна баттарроқ мушкуллаштирди. Ҳолбу-ки, уруш илк ўрта аср замонидаги сиёсий муносабатлар ман-зарасини гўё янгилагандай, шахсий ҳокимиятнинг ўзига хос такрорланиши бўлиб чиқди. Йирик феодалларга қарам бўлиб қолган Ланкастерлар, уруш маҳалида феодал зодагонларнинг ўз теварак-атрофларига яна вассаллар тўплаш, қасрлар қуриш, ўз дружиналарига эга бўлиш (баъзан бу дружиналар сони бир неча минг кишигача етарди) ҳолларига бармоқ орасидан қара-дилар. Ланкастерлар ўрта ва майда дворянлардан ҳамда ша-ҳар буржуазиясидан иборат прогрессивроқ «ўрта синфлар»нинг манфаатларига зиён келтирувчи сиёсатни амалга оширар эканлар, бироқ улар йирик феодалларнинг ҳам талаб-эҳтиёж-ларини

қондира олмадилар. Юз йиллик уруш, оқибат- натижада бой берилди. Шунинг ўзи билан зодагонларнинг «денгиз орқа-сидан» янги ер- мулклар олиш. ҳақидаги орзу-умидоари пучга чиқди. Шундан кейин баронлар Англиянинг ўзидагй ер-мулкларини қайтадан тақсимлашга киришдилар. Аристократия ораси-да қаттиқ ва узоққа чўзилган ўзаро уруш келиб чиқдики, за- мондошлар уни икки Гул уруши деб атадилар. Қизил гул Ланкастерлар династиясининг эмблемаси эди. Уларнинг рақиб-лари бўлган Йорк^династияси вакилларининг гербида Оқ гул тасвири бор эди Жек Кэд қўзғолони. ЧПанкастерлар сиёсатидан, жумладан солиқларнинг ўсиб боришидан, улар маъмуриятининг суиистеъ- молларидан, Юз йиллик урушдаги 1муваффақиятсизликлардан ва Англия савдосининг издан чиқишидан бўлган норозилик Англиянинг энг тараққий этган денгиз соҳили

графликларидан бири бўлган Кент графлигида халқ ҳаракатининг анча кенг авж олишида ифодаланади. Герцог Йорк вассалларидан бири бўлган Жек Кэд бошчи-лигида 1450 йилда Қентда қўзголон бўлди. Кентнинг кўпгина м^айда деҳқонлари, шунингдек, шаҳарликларнинг бир қисми қўзғолонда иштирок этди. Аммо ҳаракатга асосан оицарь эле-ментлари раҳбарлик қилди. Қўзголоичнлар (1450 йил 2 июнь) Лондонга келиб, унда ҳунумат олднга бир қанча талаблар қўйишди. Бу талаблар, асосан, королнинг телба маслаҳатчила-рини саройдан узоқлаштириш, марказий ва маҳаллий идора ишини тартибга солиш, лордларнипг жойларда ўзбошимчалик ҳилишига, зулм ўтказишига чек қўйиш талабларидан иборат эди. Қўзғолопчиларнинг 1450 йилдаги ижтимоий талаблари орасида ишчилар тўғрисидаги низомларни бекор қилиш талаби борлиги диққатга сазовордир (бунда

Эдуард III билан Ри чард II нинг қонунчилиги кўзда тутилган бўлиб, бу қонунчилик XV асрда ҳам ҳали расмий равишда бекор қилинмаган эди). Бу талаб ҳаракатга энг мазлум элементлар, яъни батраклар, камбағал деҳқонлар ва шаҳарлардаги халфалар ҳам қатнаш-ганлигини кўрсатди Қўйилган талаблар орасида, шунингдек, герцог йоркскийнинг короллик кенгашига киритиш талаби ҳам бор эди. 1381 йилги қўзғолон пайтидаги сингари, ҳукумат даст-лаб ён беришга мажбур бўлди. Лекин ҳаракат қатнашчилари ўзларига берилган ваъдалардан сўнг Лондон шаҳрини ташлаб чиқиб кетадилар, король қўшинлари бўлса чекинган қўзғолон-чиларга ҳужум қилдилар ва уларни калтаклай бошладилар. Кэд қолган ўз тарафдорлари билан биргаликда бир оз вақт ку- рашни давом эттирди. Аммо король солдатлари билан тўқнашув пайтида Кэд 12 июнда ярадор

қилиниб, сўнг асир қилиб o ^ W ^-Уни Лондонга олиб бораё/ганларида йўлда вафот этади./^Чвр- Қизил ва Оқ гул уруштСХалқ оммасининг Ланкастерлар династиясига бўлган нафратидан фойдаланган герцог Йоркский тарафдорлари мумкин қадар тезроқ ҳокимиятни ўз қўлларига олишга интилдилар. Генрих VI бетоблиги сабабли 1455 йилда Ричард Йоркский короллик регента деб эълон қилинди. Бироқ Ланкастерларнинг мухлислари (қолоқ ғарб ва жануби-ғарб уларнинг асосий таянч жойлари эди) тез орада Ричард Йоркекийни регентлик вазифасидан четлатдилар. Худди шу йил» Ланкастерларнинг Йоркларга қарши бошлаган урушида дастт лаб Ланкастерлар тарафдорининг қўли баланд келди. Бой бе-рилган жанглардан бирида, 1460 йилда Ричард Йоркский ўлди- рилди.* Ричард Иоркскийнинг боши танасидан жудо қилиниб,. қоғоз тож кийдирилган калласи Йорк шаҳрининг қўррон девор-ларидан бирига

осиб қўйилди. Аммо ўлдирилган Ричард Иоркс - кийнинг ўғли Эдуард Иорқлар тўдасига бошчилик қилди, у ланкастерларни 1461 йилда икки марта мағлубиятга учратиб, Лондонни босиб олди ва ўзини Эдуард IV номи билан король деб эълон этди. Генрих VI эса Тауэр зиндонига қамаб қўйилди. Йорк династиясининг сиёсати. Йорк тўдаси ҳокимиятни узоқ муддатга ўз қўлига ўтказиб олишга муваффақ бўлди. 1470— 1471 йилларда Ланкастерлар ўз томонларига ўтган йирик фео - дал граф Уорвик кўмагида ҳокимият тепасига Генрих VI ни қайтадан тикламоқчи бўлдилар. Аммо Эдуард IV тез орада коа-лицияни тор-мор этиб, тахтни ўзига қайтариб олди. Генрих VI яна Тауэр зиндонига қамалди ва шу ерда ўлдирилди. Эдуард IV Йорк (1461—1483) мустабид идора қилди. У ланкастер зода-гонларига қарашли барча мулкларни мусодара этиб, ўз қўлида жуда катта ер фонди тўплади. Бу фонддан ер-мулклар

улашиш йўли билан у, ўзига тобе янги зодагонларни вужудга келтирди. Бу зодагонларнинг кўпчилиги ўрта ва майда дворянлар ораси» дан чиққан эди. Эдуард IV инглиз савдосининг ривожланишини рағбатлантириб (инглиз савдо флотига ҳомийлик қилиш, савдо-гар-авантюристларнинг ва бошқаларнинг чет эллар билан савдо-сотиқ қилувчи компаниясига ёрдам бериш) айни замонда, бур-жуазияга дндишасизлнк билан дўқ ва пўписа қилиб ундан тортиқ, қарз тариқасида (лекин қарзини ҳеч қачон тўламасдан) катта пуллар оларди ва ҳ. к. Эдуард IV парламентни онда-сонда ва истар-истамас чақирарди. Бироқ тез орада Йоркларнинг ўз оилалари ичида кураш бошланиб кетди. Эдуард IV вафот эт-гандан кейин унинг укаси Ричард III ҳокимиятни босиб олди ва ўзининг иккита жиянини (Эдуард IV нинг болаларини) ўлдир-ди. Бу воқеа йорклар тўдасй ичида можаро чиқишига баҳона бўлди.

Эдуард IV оиласининг тарафдорлари ланкастерлар тўда-сининг қолган-қутган одамлари билан бирлашиб, Ричард III ни ҳокимият тепасидан ағдардилар. Қатъий жанг 1485 йил 22 августда Босворт деган жой яқи-нида бўлди. Ричард III жангда мағлуб бўлди, Генрих Тюдор ғолиб чиқди. Ланкастерлар династиясига қариндош бўлган Генрих Тюдор шу ернинг ўзидаёқ Генрих VII номи билан король деб эълон этилди. У Эдуард IV нинг қизи Елизавета Йоркка уйланди, шундай қилиб, душманлашиб юрувчи ҳар иккала фео дал гуруҳини бирлаштирдиу> У XV асрнинг иккинчи ярмидаги феодаллар тўс-тўполони Анг-лиянинг сиёсий тараққиётида катта аҳамиятга эга бўлди. «Анг-лиянинг бахтига,— деб истиора билан ёзган эди Энгельс,— Қизил ва Оқ гуллар урушларида эски феодал 0аронлар бир-бировларини қириб ташлаган

эдилар» 1 . Уларнинг ўрнини буржуазия билан алоқадор бўлган ўрта дворян қатламларидав чиққан ва ўз хўжалигини янги, чинакамга буржуача методлар' билан юргизувчи янги дворянлар эгаллади. Тюдорлар ана шу янги дворянларга таяниб, короллик ҳокимиятининг обрў-эъти-борини мустаҳкамладилар. Тюдорлар замонида Англиядаги короллик ҳокимияти узил-кесил абсолютизм шаклини қабул қилди. Инглиз миллатининг таркио топа бошлаши. XIV — XV асрларда Англияда инглиз миллатининг таркиб топа бошлаши учун шарт- шароит вужудга келмоқда эди. Территори.янинг умумийлиги ва экономиканинг умумийлиги ана шу вақтларда энди етарлича аниқ намоён бўлди. XIV —Х^асрларда Англияда кенг миллий бозор ташкил топиб Лондонмамлакатдаги савдо- сотиқ оборотларининг каттагина қисмини ўзига

жалб қилган эди. XIV — XV асрларда инглиз адабий тилининг ривожи катта ютуқларни қўлга киритган эди; инглиз адабиёти жаҳонга ном чиқарган бир қанча ажойиб асарлар берди. 1066 йилги нормаидлар истилосидан бошлаб, аввалги пайтда инглиз жамиятйнинг турли миллий составини акс эттирган якки тилдан фойдаланиб келинди. Король сарой зодагонларининг катта бир қисми француз тилида сўзлашардилар. Аҳолининг асосий оммаси —деҳқонлар ва шаҳарликлар, ўрта ва майда фео даллар инглиз тилида гаплашардилар. Инглиз тили яна бир қанча лаҳжа (шева)ларга бўлинган бўлиб, улар орасида Лондон шеваси етакчи шева эди. Қонунлар (фармонлар) француз тили да тузиларди, юристлар суд ишларида ана шу француз тилидан фойдаланардилар, мактабларда даре беришда француз тили латин тили билан биргаликда қўлланиларди.

Аҳоли кўпчилигининг тили бўлган инглиз тили француз тили-ни хонадон ҳаётидан ҳам, жамият ҳаётидан ҳам аста-секин си-қиб чиқарди. 1258 йилдаёқ король Генрих III Англия аҳолисига инглиз тилида (лондон шевасида) баённома билан мурожаат қилиши лозим бўлди. 1362 йилда Эдуард III Лондон шаҳари-нинг петициясига жавобан, «француз тили унча маълум бўлма-ганлиги» туфайли, судлардаги ишлар инглиз тилида олиб борил-син, деб қарор чиқарди. XIV асрнинг иккинчи ярмида Англияда-энг йирик асарлар пайдо бўлиб, уларда Лондон шеваси асоси-да ривожланган инглиз тили ўзига хос барча луғавий-грамма-тик хусусиятлари билан миллий адабий тил сифатида майдонга-чиқди. Виклефнинг инглизча асарларидан ташқари, машҳур шоир-Жефри Чосернинг (1340—1400) асарлари, хусусан унинг XIV аср охирида (90- йиллар) ёзилган «Кентербери ҳикоялари»

инглиз адабий тилининг шаклланишида катта роль ўйнади. «Кентербери ҳикоялари» оптимизм, нозик юмор, халқ оммасига хайрихоҳлик билдириш ва ҳоким феодаллар синфлари вакилла-рини эса сатирик (маехара қилиш) руҳи билаи суғорилган. Чосер ижоди Ренессанс (ёки Уйғониш) даври янги маданияти- нинг вужудга келишидан иборат бўлиб, бу янги маданият Анг лияда Италиянинг Уйғониш даври маданияти билан деярли бир вақтда равнақ топди. XV асрдаги инглиз маданиятини ривожлантиришда Виль ям Кэкстон (1422—1491) катта роль ўйнади. Кэкстон савдо-гар, таржимон, матбаачи ва ношир бўлган эди. Англияда китоб чоп қилиш шу одам номи билан боғланган (1477 йилдан). Кэкс тон 100 та китоб босиб чиқарган, бу китобларнинг кўпчилиги инглиз тилида эди. Шулар орасида Чосернинг «Кентербери ҳи - коялари», латин классиклари Цицерон, Овидий

ва Вергилийнинг инглизча таржималари, Эзоп масалалари ва бошқалар бор эди.

Похожие

XI-XV асрларда Англия

XI—XV асрларда Польша

XI—XV асрларда Венгрия

XI—XV Асрларда Франция

XI—XV асрларда Скандинавия мамлакатлари