Россия ва Англиянинг Ўрта Осиё учун олиб борган ўзаро кураши - История - Рефераты

Россия ва Англиянинг Ўрта Осиё учун олиб борган ўзаро кураши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

28.0751953125 KB

Россия ва Англиянинг Ўрта Осиё учун олиб борган ўзаро кураши XIX аср иккинчи ярми бошларида Туркистон хонликларини бўйсундириш мақсадида Россия олиб бораётган сиёсат Буюк Британиянинг шу борада узоқни кўзлаган режаларига жиддий хавф солар эди. Шунинг учун Англия турли йўллар билан Ўрта Осиёдаги давлатларни Россияга қарши отлантириш пайига тушади. 1831 — 1833 йилларда Ост-Индия компанияси лейтенанти Александр Берне Ҳиндистондан Афғонистонга, ундан Бухорога сайёҳ сифатида келади. Бу «саёҳат» натижасида йиғилган далиллар ва шахсий кузатувлар «Бухорога саёҳат» деб номланган уч жилдлик китобга асос бўлди. Бу ўринда А.Бернснинг Ўзбек халқи хусусида билдирган фикрлари диққатга сазовордир: «Ўзбеклар муомалада камтар ва самимий. Улар менинг ким эканимни билмаганликларидан, барча нарсалар хусусида, ҳукмдорлари ва сиёсатдан тортиб, бозордаги аҳвол ҳақида ҳам тортинмай сўзлашдилар»'. Англия ўз дипломатлари, сайёҳлари ҳамда айғоқчилари воситасида Бухоро, Хива ва Қўқон хонликларини Россияга қарши иттифоққа уюштиришга ҳаракат қилди. Улар шу мақсадда форс ва турк тилларини яхши билган Конолли, Берне, Арчи Тодд, Аббот ва Шекспир каби зобитларни Ўзбек хонликларига юбордилар. Айрим манбаларда келтирилган маълум о тларга кўра, Конолли Хива хони билан учрашиб, унга «Ўзбек давлатларининг чет мамлакатлар томонидан ишғолэтилишидан асровчи ягона йўл бор. У ҳам бўлса, бир-бирларингиз билан яхши муносабатда бўлиб, ўзаро ёрдамлашишдир», деган. Хива хони Оллоқулихон эса русларнинг баҳорда яна ҳужум қилмоқчи эканликларидан хабар топгач, Истанбулга ва инглизлар ҳузурига ўз элчиларини жўнатиб, ёрдам сўради. Туркия давлатидан бирор хабар ололмаган Хива хони ҳузурига инглиз зобитлари Аббот ва Шекспир етиб келишди. Улар Хива хонига пойтахтдаги рус асирларини озод қилиш ва бу билан бўлажак тўқнашувга баҳона

қолдирмаслик лозимлигини уқтирдилар. Ҳақиқатдан, асирларнинг озод этилиши билан янги уруш очишга ортиқ баҳона қолмагач, Перовский юришни кечиктиришга мажбур бўлди. Хавфнинг бартараф бўлганини курган Оллоқулихон Қутбиддинхўжа исмли элчисини Истанбулга жўнатиб, туркларни вазиятдан огоҳ қилди. Оллоқулихон тинчликни таъминлашда берган ёрдамлари учун инглиз ҳукуматига ҳам элчилар йўллаб, ўз миннатдорчилигини билдирган эди. Англия ҳукумати бу вақтда полковник Стоддартни Бухорога юборган эди. Стоддартнинг Бухорога келаётганини эшитган Насруллохон унга шаҳарга киришда отдан тушиб, яёв юриши-ни ва қуролини топшириши зарурлигини буюради. Аммо Стоддарт Осиё тартиб-қоидаларини унутиб, Бухоро ҳукмдорининг буйруғини менсимайди. Насруллохон эса аламини ичига ютиб, Стоддартни қабул қилишга мажбур бўлади. Амир унинг асл мақсади айғоқчилик эмас, дўстона муносабат ўрнатиш эканлигига ишонмай, ундан тегишли ҳужжат сўрайди. Полков ник Стоддартда бундай ҳужжат йўқ бўлгани учун амир уни ҳибега олади. Уз элчиларининг Бухорода тутиб қолиниши Анг лия ҳукуматини уларни озод этишга уринишга мажбур этади Инглиз ҳукумати олдин Хива хони воситасида, кейин Туркия ҳукумати орқали Бухоро амирига таъсир этишга уринади. Аммо Бухоро амири томонидан талаб қилинган ҳужжат келавермагач, Стоддарт зиндонга ташланади. Бу хабарни эшитган капитан Конолли Бухорога жўнайди. Амир уни ҳам керакли ҳужжати йўклиги учун ҳибсга олади. Икки инглиз зобити Бухоро зиндонида учрашадилар. 1842 йилда улар жосус сифатида қатл эти ладилар. Англияда Стоддарт ва Конолли номи билан ташкил этилган махсус қўмита икки зобит тақдирини аниқлаш учун ўз одамла рини Бухоро, Хива ва Қўқонга юборди. Ана шу қўмита номи дан 1844 йил 3 ноябрда олим, тадқиқотчи ҳамда саёҳатчи сифа тида танилган, пихини ёрган жосус Иосиф Вольф Истанбулга келди. Англиянинг бу ердаги элчиси С. Кенинг унга Бухоро сафари учун зарур ҳужжатларни тайёрлаб берди. Туркия султо нининг Бухоро амири, Хива ва Қўқон хонларига ёзилган мактублари Вольфнинг турк султони ҳомийлигида эканлигини

тас диқловчи ҳужжатлар вазифасини ўташи лозим эди. Ана шу ҳужжат ўша вактда Туркия Россия истилосига қарши Англия билан ҳамкорликда Ўзбек хонликларининг иттифоқини вужудга келтиришга интилганидан далолат беради. 1844—1845 йиллар давомида Бухорода иш олиб борган И.Вольф Лондонга Қўқон даги воқеалар, хонликларнинг ўзаро муносабатлари хусусида диққатга сазовор ахборотлар юбориб турди. Англия Туркия билан ҳамкорлиқда Ўрта Осиё давлатла рининг ҳарбий иттифоқини вужудга келтиришга кўп урин ди. Айниқса, Қрим урушида (1853— 1856) Англия Урта Осиё хонликларига, Афғонистон ва Эронга ўз одамларини юбо риб, бу мамлакатларни Россияга қарши отлантириш ҳарака тини кучайтирди. Аммо Туркия ҳам, Англия ҳам Россия ху ружига қарши Ўзбек хонлари бирлигини вужудга келтиришни таъминлашнинг уддасидан чиқа олмади. Чунки хонликлар ўртасида ўзаро нифоқнизолар кучли бўлиб, уларнинг илдизи чуқур кетган эди. Бунинг устига, Россия дипломатияси Бу хоро, Хива ва Қўқон хонликларини бир-бирига қарши гиж- гижлаб, ўзининг иғвогарона сиёсатини изчиллик билан юритар эди. Россия бу йўлда собит туриб, Тўрғай вилояти ни, 1846 йилнинг кузига келиб, Сирдарёнинг Орол денгизи га қуйиладиган еридаги Қозолини ишғол этди ва 1847 йилда Раим, 1848 йилда Казалинск истеҳкомларини қурди. Бу аҳвол Хивани ташвишга солди. Хон ўз норозилигини билди риб, элчиларини Петербургга жўнатди. Хива элчиларини рус амалдорлари бу истеҳкомлар савдони йўлга қўйиш ва чўлда тинчлик ўрнатиш учун қурилди, деб алдадилар. Хива хони бу истеҳкомларни йўқ қилишга ҳаракат қилди, лекин Сир дарё ва Оролбўйидаги қозоқлар рус истеҳкомларидаги қў шинларни йўқотиш хусусидаги Хива ҳукуматининг маслаҳат ларига қулоқ солмадилар. Хиванинг қозоқларни ўз таъсирига олиш борасидаги уринишлари Россияни ташвишга солиб, Оренбург генерал-губернаторини фаол ҳаракат қилишга ундади. У Оренбургнинг ғарбий қисмида яшовчи ўзига тобе қозоқ султони Боймуҳаммад Оичувоқовга махсус буйруқ юбориб, Хива хони фойдасига ташвиқот юритаётган қозоқ бийларига қарши кескин чоралар

кўришни талаб қилди. Россия ҳукумати 1841 йилда Хивага юборган капитан Ни кифоров зиммасидаги асосий вазифалардан бири Россия тобелигидаги қозоқларга нисбатан Хива таъсирини қирқиш эканлиги бежиз эмас эди. Россия ҳукумати ташқи ишлар вазирлигининг капитан Никифоров зиммасига юклаган вазифаси Хива хонини рус қўшинлари томонидан Сирдарёнинг қуйи қисмини ишғол қилиш масаласида бетараф туришга, Сирдарёнинг шимолидаги ерларни ва Каспий денгизининг шарқий қирғоғини Россияга тобеъ деб эътироф этишга, Россия қарамоғидаги қозоқларга ҳужум қилмаслик ҳамда уларнинг ички идора ишларига аралашмасликка кўндиришдан иборат эди. Хон капитан Никифоровга Россия билан Англия муносабатларига дойр жиддии саволлар бергани Хиванинг рус-инглиз рақобатидан яхши хабардорлигидан далолат беради. Хива хони рус элчиси талабларини рад этгани ҳам унинг Англия ва Россиянинг Ўрта Осие масаласида ўзаро курашидан фойдаланишга уринганлигини кўрсатади. Кўп ўтмай, капитан Никифоровнинг уддалай олмаган ишини давом эттириш подполковник Г. Данилевский зиммасига юклатилди. Унинг Ташқи ишлар вазирлигидан олган кўрсатмасида хонни Россиянинг Хивага нисбатан беғараз дустлигига ишонтириш биринчи даражали вазифа сифатида қуиилган эди. Ўзбек хонликларида фаол иш кўраётган Англиянинг таъси рини синдириш ниятида Россия Хива хони олдига қуйидаги икки талабни қўйди: 1. Бундан кейин хоҳ махфий, хоҳ ошкора суратда Россияга қарши ҳеч бир душманлик муносабатида бўлмаслик. 2. Саҳрода ёҳуд Каспий денгизи атрофида талончилик ва босқинчилик ишларини олиб бормаслик. Борди-ю Хива хонлигига тобе қабилалар томонидан талончилик ишлари содир этилса, аибдор кишиларга дарҳол жазо бериб, таланган молларни эгаларига қайтариш. Г. Данилевскийнинг 1842 йил 27 декабрда Хива хони билан тузган шартномасида «Россияга тобе қочоқ ва исёнчиларни Хива ҳудудида яширмасдан, уларни дарҳол рус чегара комисса рига топшириш» масаласи

алоҳида ўрин олган эди Шунга қарамай, Россия Хивага нисбатан ғаразли ниятларини амалга оширишга қаратилган сиёсатини изчиллик билан давом эттирди. 1858 йилда полковник Н. Игнатьев бошчилигидаги дипломатик гуруҳга топширилган вазифалар бунга яққол мисолдир. Бу гуруҳга берилган йўриқномада салтанатнинг асл мақсади рўй-рост ифодаланган: — Хива, Бухоро ва қозоқ чўллари ҳақида мумкин қадар кўпроқ маълумот йиғиш; — аввал олинган хариталарни текшириб, тузатиб чиқиш ва сафар вақтида кундалик юритиш; — Амударёнинг Каспий денгизига қўйилган эски ўзани тўғрисида маълумот тўплаш; — туркманлар ва уларнинг ҳарбий кучлари, қўшни давлатлар билан алоқалари, бир хонликдан иккинчи хонликка ўтиш йўлла ри ҳақида ҳамда Ўрта Осиё хонликлари ва уларга қўшни бўлган мамлакатларнинг ҳарбий қудрати ҳақида маълумот тўплаш; — Амударёни ҳар тарафлама ўрганиш. Гуруҳнинг асл мақсади жосуслик қилиш эканлигига пол ковник Игнатьевнинг ўзи ҳам иқрор бўлган эди. Ўзбек хонликларини забт этиш учун Россия аввал ўзининг Кавказда олиб бораётган истилочилик ҳаракатларини тугаллаши керак эди. Кавказда эса тоғликларнинг сардори имом Шомил мусулмон истиклолчилари билан ҳамон русларга қарши партизанлик урушини давом эттирмоқда эди. Санкт- Петербург Кавказдаги рус қўшинлари фаоллигини кучайтириш учун ҳарбий- сиёсий доиралардаги нуфузли раҳбарлардан А. И. Барятинскийни бош қўмондонликка тайинлади. Жангарилиги би лан танилган бу генерал подшога ёзган мактубларида Россиянинг Ўрта Осиёда ўз таъсир доирасини кенгайтириш зарурлигини алоҳида уқтирган эди. Россиянинг урушқоқ доиралари Оренбург ва Сибирь орасидаги ерларнинг «ҳимоясини мустаҳкамлаш учун» Ирғиз ва Тўрғай дарёларининг

бўйида истеҳкомлар қуришни жадаллаштирдилар. Улар Ўзбек хонликларини аста-секин босиб олиш учун, биринчи навбатда, Қўқон хонлигининг муҳим стратегик нуқталарини эгаллашга диққатни қаратди. Оқмачит қалъасига ҳужум шу тариқа бошланди. 1852 йилнинг 16 апрелида шижоатли лашкарбоши Ёқуббек раҳбарлигидаги Оқмачит қалъаси ҳимоячилари душманга қар ши қаҳрамонона жанг қилиб, рус аскарларини Оренбургга че-кинишга мажбур этишди. Шундан сўнг ўзбеклар билан бўлган жангларда катта тажриба тўплаган Оренбург генерал-губернато-ри граф В. Перовский 1853 йилда ташаббусни ўз қўлига олиб, яна ҳужумга тайёрланди. Перовский Оқмачит ҳимоячиларига мактуб йўллаб, таслим бўлишни таклиф қилди: «Гарчанд сиз- лар қалъа ичида турган бўлсаларингиз ҳам Оқмачит олинган деб ҳисоблайверинг. Мен шу ерда турибоқ барчангизни битта қўймай қириб ташлашим мумкин. Аммо, мен бундай қилмай-ман, чунки, биз бу ерга бир ёки икки кунга эмас, балки абадул-абад келдик, энди орқага қайтмаймиз». Калъа мудофаа-чилари бу мактубга «биз бир томчи қон ва кўчада бир дона кесак қолгунча, ҳамма қуролларимиз синиб битгунча кураша-верамиз», — деб жавоб беришди. Ердамчи кучлар олиб келиш учун кетган Ёқуббекнинг кечи-кишидан фойдаланган руслар йигирма икки кунлик қуршов-дан сўнг мудофаа аҳамияти жуда катта бўлган Оқмачит қалъа-сини забт этдилар. Оқмачит ҳалокати ҳақида «Тарихи амири лашкар Алимқул» китобида шундай маълумот келтирилади: «Бу орада Урусия ас-каридин бир катта сардор бирмунча аскар ва тўб-тўбхона бирлан келиб, Оқмачитда Абдувалини (қалъа ҳокими) муҳосара айлаб... мухосарани қаттиғ қилиб, қўрғон девориға нақб 1 кавлаб, дору тўкуб, ўт қўйиб қўрғонни йиқиб, раҳнадин аскар шаҳарға югу- риб ва Абдували ва неча тобе бирла ўлуб ва ярадор бўлғон. Русия аскари қахр ва ғалаба бирла шаҳарға тўлуб кетди» 2 . Россия Ўзбек хонликлари ҳудудига дарвоза бўлган бу қалъа-ни «Перовский форти» деб қайта номлаганида олисни кўзлаб иш тутган эди. Бу

воқеа хонлик амалдорларига тегишли сабоқ бўлмади. Шу хусусда Муҳаммад Солиҳ Тошкандийнинг эъти-рофлари диққатга лойиқдир: «Қўқонда Оқмачит воқеасини эс-дан чиқариб айш-ишрат, кайфу сафо, ўйин-кулги ва парвосиз- ликка берилиб, мамлакат ишидан кўз юмиб, Қозоғистондаги хирож, бож ва закотни ғайридин миллатларга топшириб, ҳукм-ронликни ғанимат билиб, ёмон одамларни, ўғриларни ва ҳаром кишиларни тўплаб амаддор қилиб ва волий белгилаб, ҳар бир шаҳарга юбора бошладилар. Айрим жоҳил муллалар ва нодон уламолар сўзига ишониб, аҳоли шариатдан узоқлашиб, илмсиз жоҳилларни мансабдор қилиб, қози, раис, ҳоким, волий лаво-зимларига ўтқаздилар. Порахўрлик ва ҳаромлик ривожланди, ишни текширмай айтувчилар сўзига амал қилиниб, порахўрлар, хушомадгўйлар ва умуман нобоп одамлар ҳоким ва мансабдор бўлдилар. Аксинча, доно, аклли, фозил ва билимдон кишилар хўрланди ва оёқости қилинди. Кенгаш ва маслаҳат билан иш юритишга йўл берилмади». Амалдорларнинг бебошлиги ва ички сиёсатни юритишдаги адолатсизликлар хонликни ҳалокат ёқасига келтириб қўйди. Воқеалар ривожини диққат билан кузатаётган Россия бундан ўзи учун тегишли хулоса чиқариб олди. Олд Сирдарёдаги қозоқларни идора қилувчи амалдорнинг Сирдарё линияси қўмондонига 1858 йил 31 майда йўллаган ахбороти ана шу жиҳатдан диққатга лойиқдир: «1858 йилнинг март ойида Тош-кент ҳокими Мирзо Аҳмад 3000 аскар билан Авлиёота истеҳко-мига келиб қозоқ бийларини ҳам чорлаб, фақат қўйлардан эмас, балки туялар, отлар ва қорамоллардан ҳам солиқ тўлаш-ни талаб қилди. Илгари фақат қўйлардан солиқ олинарди, холос. Бийлар ўз овулларига бориб мазкур талабни халққа маъ-лум қилганларида халқ уни бажаришдан бош тортди. Уларга қарши 100 ва 200 кишидан иборат алоҳида икки ҳарбий қисм юборилди. Улар эса зулмни янада кучайтириб турмушга чиқа-диган ҳар бир келиндан бир тиллодан солиқ олишни жорий этдилар. Айни бир пайтда улар одоб- ахлоқсизлик ҳам қилдилар. Зулм ва адолатсизликдан сабр косаси тўлиб- тошган қозоқ-лар қўзғолон кўтариб Тошкент ҳокимининг укаси Мирзобий ва

бошқа амалдорларни ўддирдилар. Шундан кейин Олмаотадаги қозоқлар, жумладан, қанжиғаликлар, қўқланлар, қўтинчинлар, дуғлатлар, бистамчаликлар бош кўтариб қўқонликларни ўз ис-теҳкомларига чекинишга мажбур этдилар». Маллахон даврида (1858—1862) ҳам ички низолар ва тожу тахт учун курашлар тўхтамади. Россия тажовузига қарши хонликда ягона ҳаракат ташкил қилиш эса ҳеч кимнинг қўлидан келмади. 1860 йилнинг ёзида полковник Циммерман бошчилигидаги рус аскарлари Тўқмоқ ва Пишпак қалъаларини босиб олдилар. Маҳаллий муаррихлардан мулла Мирзо Олим Мушриф ўзининг «Ансоб ус-салотин ва таворих ул-ҳавоқин» асарида русларнинг Қўқон қалъаларини босиб олганлиги пойтахтда қандай акс-садо берганлиги ҳақида, бу вақтда руслар Пишпакка ҳужум қилганликлари тўғрисида хабар олингандан кейин, бир масжид тарафига бориб яроғ-аслаҳаларнинг барча турлари бўйича машқ ўтказилганини ёзган: «Бир куни Маллахон тўпчиларга, сарбозларга қаҳр- ғазаб билан машқ буюриб, тўпдан нишонга оттирди. Тўпчилар ҳарчанд жон- жаҳди билан отсалар-да, ни шонга уролмадилар. lily онда Қовус додхоҳ тўпчининг бошини қилич билан танасидан жудо қилдилар. Бундан барча халойиқ-нинг ҳуши кетиб, жонларидан умид уздилар. Ҳамма қўрқув ва ваҳимага тушди. Маллахон қахр-ғазаби пасайгандан кейин ўз қароргоҳига кетди ва эртаси Марғилонга жўнади». Хоннинг амри билан Шодмонхўжа ва Олимбек додхоҳ раҳбарлигидаги қарийб 20 минг кишилик лашкар русларга қарши юборилди. Мулла Олим Маҳдумхўжа «Туркистон тарихи» асарида бу лашкарнинг Пишпак атрофидаги Бекат деган манзилда руслар билан қилган жангини қуйидагича тасвирлайди: «Мусулмонлар кофирларни ўраб олиб жангга шайландилар. Бу вақтда Олимбек ва Қаноатшоҳ қўшинлари ўртасида ким сардорлик қилиши ма-саласи хусусида келишмовчилик юзага келиб, Олимбек рақиби-га зарба бериш учун қўшини билан ўзини четга тортди. Бу билан у ор-номуси ва жасоратини йўқотди. Тошкентликлар қурама-ликлар

билан биргаликда «тақдир» деган сўзни баралла жаранг-латиб ўзларини душман ўқларига урдилар. Мазкур сатрларнинг муаллифи каминаи фақир эса «кўп худоликларни ўлдиринг-лар!», «Эй худо, дин ҳимоячиларини сакла!», деган хитоб сўзла-ри билан мусулмонларни руҳлантириб турдим. Мусулмонлар ўзларини кофирларнинг ўқлар денгизига ташлаганда душман замбаракларидан ва милтикларидан шундай ўклар отиддики, бамисоли осмону фалакдан чақмоқ ва яшин ёққандек бўлди. Ҳатто қиёмат-қойим куни келгандай бўлиб, тўплар ва милтиқ-лардан отилган ўқларнинг овози фаришталарнинг карнайлари товушига ўхшаб кетди. Кўп жасоратли ва қаҳрамон йигитлар мисли кўрилмаган азоб-уқубатлар шарбатини ичиб, ўзларини олов бағрига отдилар. Айрим қаҳрамонлар қилич билан кофир-ларнинг калласини кесиб ташладилар. Жанг шу тарзда бир соат давом этди. Пировардида, тинимсиз давом этган ўқ ёмғирлари-нинг дастидан қозоқлар ва талончи-кўчманчилар қочиб тоғнинг ичкари томонига бекиндилар. Аммо қўшинимиз кофирлардан юзларини ўгирмай эрталабдан пешингача урушдилар. Ниҳоят, кофирлар мусулмон ўқларидан заифлашиб тепаликлар орқасига кетдилар. Мусулмон қўшинининг кўп қисми Қаноатшоҳ бош-чилигида жанг майдонидан 9 чақирим нарига жойлашдилар. Қўшиннинг бошқа қисми кечқурунгача душманга ўқ узиб уни Кастаккача чекинишга мажбур қилди. Сўнгра улар ҳам Қаноат- шоҳ қўшинига қўшилдилар»'. Бу жангдан сўнг Қўқон саркардаси Қаноатшоҳ бузиб таш-ланган Пишпак қалъасини қайта тиклади. Аммо руслар хонлик ҳудудига янги хуружларни зимдан тайёрлашда давом этдилар. Россия жосуслик хизмати вазиятни ўрганиш учун ҳаракатлари- ни кучайтира бошлади. Энди Россия айғоқчилари Урта Осиё- нинг ичкарисига сайёҳ, олим, савдогар ва элчилар ниқоби ос- тида кириб кела бошладилар. Жосуслик йўсунида ахборот тўпловчилар орасида П. П. Семёнов — Тянь-Шанскийнинг номи алоҳида ажралиб туради. Мавзуга оид мушоҳада Сайёҳ қиёфасидаги жосус П. П. Семёнов — Тян-Шанский номи мактаб дарсликларидан яхши таниш. У беозор, табиатшунос олим сифатида қа'йд этиб келинди: Шарқий

Қозоғистон, Қиргизистон дашти, Иссиқкўл ва ТянтШань тогининг ўсимлик лар дунёсини урганган, география соҳасида тадқиқотлар олиб борган. Бу маълумотда жон бор. П. Сёмёновнинг юқорида номи тилга олинган ўлкалар табиатини ўрганишдаги хизматларини инкор этиб бўлмайди. Аммо, олим илмий фаолиятининг иккинчи томони ҳам борки, бу ҳакда шу пайтгача бир нима дейилмаган. Гап унинг тадқиқотлари Туркистонни батамом босиб олиш учун ҳарбийларга муҳим маълумотлар сифатида хиз"мат қилганлиги тўгрисида. Подшо генераллари П. П. Семёнов — Тян-Шанскийнинг хоҳиши- га қарши ўлароқ, у тўплаган маълумотлардан тўла фойдаланган деб бўлмайди. Олим ҳарбийларни «рус ерларини кенгайтириш»га даъват қилиб- гина қолмай, ўзи тўплаган маълумотларни уларга икки қўллаб топшириб, кўпдан-кўп маслаҳат ва тавсиялар беради. Жумладан, қавмлар ўртасидаги уруғчилик низоларидан босқинчилик мақсадларида фойдаланиш шу сирага кирар эди. Чунки, бир қайсар қавмни тийиб қўйиш ёки уни бўйсундириш ишқида ёнган иккинчи бир қавм йўлбош- чилари рус қўшинидан нажот истаб, тинмай ёрдам сўрашар эдилар. Бу эса истилочиларнинг мамлакат ичкарисига бемалол кириб келишига йўл очар, ўзаро нифоқни янада кучайтириб юборарди. Шу тариқа, босқинчилар қисқа муддатда, деярли талафотсиз, ҳозирги Алмати шаҳри (ўша пайтда Верний қалъаси) гача кириб келишди. Рус қўшинлари қозоқ даштини (улар қирғиз дашти деб аташган) истило қилар эканлар, «янги рус ерларида» ўнлаб ҳарбий қалъа- истеҳкомларни жадаллик билан барпо этишди. Ев қозоқ дашти — афсонавий бойликлар макони бўлмиш Туркистоннинг жанубини босиб олиш учун шунчаки бир майдон эканлигини яхши англар эди. Туркистон хапқлари тақдирига туташ воқеалар ана шу йўсинда фожиа- вий нуқтага етган бир пайтда, 1856 йилда, юртимизга П.П.Семёнов - Тян- Шанский кириб келади. Унинг асосий мақсади: Европа фанига ҳапи номаъ-лум бўлган Тян-Шань (Хон-Тангри) тоғлари силсиласига кирувчи ўлканинг табиати, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини текшириб, илмий тадқиқотлар олиб бориш эди.

У Тян-Шанга 1856—1857 йиллар орасида икки марта сафар қилди ва ҳақиқатан география фани учун қимматли маълумотлар тўплади. Рус қўшинлари П.Семёнов изидан Тян-Шань тоғлари сари кириб келди. Чунки, унинг биринчи саёҳати вақтида ҳали Иссиқкўл атрофлари, Тян-Шан- нинг асосий қисми Россия қўлига ўтмаган эди. Демак, русларга нотаниш бўлган бу жойлар ҳақидаги, айниқса қаерда даре бору, қай ерда тог, қай бир гўша дам олиш учун қулай, қай бир манзил хавфсиз эканлиги — булар-нинг барчаси ҳарбий юришларга бебаҳо маълумот бўлиб хизмат қиларди. Олим саёҳати давомида кимлар билан қаерда учрашганлиги ҳақида ҳам батафсил маълумот қолдиради. Сибирь билан дашт чегарасини кесиб ўтишдан аввал у генерал-губернатор Густав Гасфорт билан суҳбатда бўла- ди. Г. Гасфорт қозоқ-қирғиз ерларини босиб олиш, ўлкани кенг кўламда мустамлака қилишнинг зўр тарафдори ва иштирокчиларидан бири эди. Гас форт қозоқ ерларига туташ Ғарбий Сибирь губернатори бўлса-да, унинг кўзлари Туркистонга қадалганди. XIX асрда рус жамиятида ҳукм сурган порахўрлик, давлат хазинасини талон-торож қилиш ва ўғрилик губернатор-ни қаттиқ изтиробга солади. У тартиб ўрнатишга ҳарчанд уринмасин, ҳеч нарсага эриша олмайди. Шундан у «изтиробли қалби»га қозоқ ерларидан малҳам қидиради. Ўзидан олдинги губернаторлар кўчманчи қозоқ-қирғизларни шомонлик- ни тарк этиб, мусулмонликка даъват этиш билан катта хатога йўл қўйишгани- ни Гасфорт тезда англаб олди, — деб ёзади Семёнов-Тян-Шанский, — қозоқларнинг ислом динини қабул қилишлари Россия манфаатларига кучли зарба сифатида баҳоланди. Қозон шаҳридан татар муллаларининг қозоқ овулларига келиши таъқиқланиб қўйилади. Губернаторнинг бундай гайриин- соний ишлари шу билан якун топмайди. У қозоқлар учун тамоман янги дин кашф қилиш керак, деган қарорга келади. Қозоқларнинг кўчманчиликка асосланган турмуш тарзи, кўпхотинлилик насронийлар одатига ёт, шу боис бу динни қабул қилдиришнинг иложи йўқ, деган фикр билан рус давлати манфаатларига жавоб берадиган янги дин яратишга киришади. Генерал мундиридаги сўнгги «пайғамбар» тез орада ўзи ўйлаган янги дин лойиҳасини

подшо Николай биринчига мактуб орқали маълум қилади. «Пайгамбар»нинг мактубида бу динга яҳудийлар дини асос қилиб олиниб, уни талмуд расм- русмларидан тозалаб, насронийлик руҳида қозоқларга сингдириш лозимли- ги таъкидланади. Губернатор нега бошқа динни эмас, айнан яҳудийлар динини танлагани бизга қоронгу, аммо унинг ислом динига нафратининг ҳадди-ҳисоби йўқлигини пайқаш қийин эмас. У даштлик қозоқ-қиргизларга шундай паст назар билан қарайдики, бошига келган бир фикр билан уларни сунъий равишда яратилган динга киритиш мумкин, деб ўйлайди. Гасфорт- нинг «янги дини» лойиҳаси билан танишган подшо Николай I генерал макту- бининг ҳошиясига: «Динлар қонунлар моддасига ўхшаб яратилмайди», деб резолюция қўяди-ю, губернаторнинг васвасаси амалга ошмай қолади. Ачи нарлиси шундаки, П.Семёнов-ТянШанский Гасфортнинг гайри-инсоний фикр-ўйларини «ўта адолатли» мулоҳазалар сифатида баҳолайди.

Похожие

XX аср бошида Россия истибдодига қарши халқ кураши

Ўрта Осиё билан Эрон ўртасидаги сиёсий муносабатлар. Ўрта Осиё ва Эрон халқларининг маданий алоқалари тарихидан

Туркистонда Россия империяси мустамлака бошқарув тузумининг қарор топиши

Византия ва Россия цивилизациялари

XVI аср ва XVII аср бошларида Англия