Urug’ jamoaning parchalanish davri - История - Рефераты

Urug’ jamoaning parchalanish davri

Загружено в:

05.09.2022

Скачано:

0

Размер:

23.9287109375 KB

Urug’ jamoaning parchalanish davri REJA: 1. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning yuksalishi. 2. Sug’orma dehqonchilikning rivojlanishi. 3. Mehnat qurollari. 4. Birinchi mehnat taqsimoti.

H ozirgi jismoniy tipdagi odamning etilishi va urug’ jamoa tuzumining vujudga kelishi faqatgina sotsial sohasidagini emas, balki ibtidoiy kishilar ma`naviy hayotni rivojlanishi uchun katta imkoniyat yaratdi. Ilk urug’chilik tuzumidan boshlib ishlab chiqarish kuchlarinig rivojlana borishi bilan bir qatorda, insonda yangi tasavvurlar va tushunchalar paydo bo’ldi. Mehnat jarayonida kishilarning tafakkuri va tili rivojlanib ularning so’z boyligi ham ortabordi. Yangi-yangi so’zlar paydo bo’lib, ularning ma`naviy mazmuni boyidi, so’zlarning bir-biri bilan mantiqiy bog’lanishi natijasida sintaksisi ham rivoj topa boshladi. U yoki bu voqeani, fikrni o’zgalarga tushuntirishda so’zlashuv odamlar orasida munosabatning asosiy negizini tashkil eta boshlaydi. Lekin ibtidoiy davrda fikrni anglatishning boshqa bir sodda usuli ham mavjud bo’lib u “signallar tili” deb atalagan. “Signallar tili”da biror xabarni aniq belgilar yordami bilan ifoda qilinadi. Buni Avstraliya, Akeaniya, Afrikadan va boshqa qabila, elatlar hayotidan olingan etnografik materillar ham tasdiqlaydi. Mahalliy avstraliyaliklar bir joydan ikkinchi joyga ko’chganlarida qumg oyoqlari bilan chiziq chizib, uning uchiga xivich tiqib ketadilar. Chiziqning yo’nalishi va uning uchiga uzunligi ketuvchi guruhlarning qaysi tomonga va qacha masofaga ketganligini bildiradi. Bu mazkur guruhning kechikib qolgan a`zolari va qo’shni guruhlar uchun shartli belgisi edi. “Signalar tili” hozirgi zamon qabila va xalqlar xarakterli bo’lib Shimoliy qabilalar xabar, fikr yoki qandaydir tuyg’uni ifodalash uchun “simvollar tili” yoki “belgilar tili”dan keng foydalanishgan. Shimoliy Amerika Xindilarida tomaguk (so’yil) yuborish urush e`ron qilishning simvolik belgisi hisoblangan. Tamagauk dushmanga maxsus elchi orqali yuorilgan. elchi tomagaukni dushman qarorgoxiga borib erga qo’ygan. Agar dushman tamon tomogaukni erdan ko’tarsa urushga rozi, tomagaukni ko’masa suyak tuzishga moyil ekanligi tushunilganyu

Tarix otasi Gerododning xabariga ko’ra eroniylar skiflarning erlariga bostiribb kelganlar. Shunda skiflar eroniylarga kush, sichqon, qurbaqa va beshta o’q-yoy yuborganlar. Bu ramziy belgining ma`nosi quyidagicha edi. “Agar siz eroniylar qush singari osmonga uchmasangiz, sichqon singari kavakka bekinmasangiz yoki qurbaqa singari qo’lga saqrab, suv ostiga yashirinmasangiz elingizga qayta olmaysiz va bizning o’q-yoylarimiz ostida qirilasiz”. Shunday qilib “signallar tila” va “simvollik tillar” o’z davri uchun muhim madaniy-tarixiy rol’ o’ynab iqtisodiy harbiy va mudofaa ishlarida katta ahamiyat kasb etgan. Tabiiki ibtidoiy odamning turmush sharoiti o’zi yashab turgan joyni va tevara atrofni yaxshi o’rgnishni taqozo etgan. Odamlar o’z atroflarini o’rab turgan muhitni bilmay turib tirikchilik qila olmas edilar albatta. Etnografiya ma`lum bo’lgan Avstraliya, Janubiy Amerika, Afrika va boshqa joylarda istiqomat qiluvchi xilma-xil qabilalar o’zlari yashab turgan joydagi xayvonlar va o’simliklar dunyosin yaxshi biladilaryu lar tilida har bir hayvon va o’simlikning o’z nomi bo’lgan. Bugina jmas ular loy, tuproq va kum ustida qoldirilgan izlar qaysi xayvonga xos ekanligini osonlik bilan aniqlaganlar. Ularga o’sha erda yashaydigan xayvonlarning fe`latvori ham yaxshi ma`lum bo’lgan. Xuddi shunday- kuzatuvchanlik ibtidoiy odamlarga ham xos bo’lganligi shak-shubxasiz. Demak xulosa qilib aytish mumkinki tilshunoslik, geografiya, botanika, zoologiya, iqlimshunoslik va boshqa fanlarning negizi o’rganaboshlash kishilkining tbtidoiy davriga borib taqaladi. Shak-shubxasiz ibtidoiy kishilar “oltin davrda” emas juda og’ir sharoitda yashagan. U davrda kasallik keng tarqalib kishilar 35-40 yoshdan nariga o’tmay o’lib ketishgan. Lekin inson kasalligini oldin olish choralarini ham qidirgan. Bu esa dastlabki, sodda tabobat ilmining kelishiga sabab bo’lgan. Qiyosiy etnografik materiallar shuni ko’rsatadiki hozirgi er yuzining turli eralarda yashayotgan qoloq qbilalar kasallarni davolashda xalq tabobatidan keng foydalanadilar. Ibtidoiy davr tabiblari muolida

qilishning oddiy usullarini qo’llab chiqqanYU singari suyaklarni joylash, jaroxatni davolash va og’rigan tishlarni sug’irib tashlashni bilganlar. Undan tashqari ibtidoiy kishilar shamollash, ilon chaqqanini davolab ba`zi sodda xirurgik operatsiyalarni bajarganda. Lekin xirurgiyada soda tibbiy usullaridan tashqari davolashning vaxshiy usullaridan foydalanganlar. Bosh og’rig’ini kalla suyagini kesib ochish yo’li bilan davolashga urunganlar. Ibtidoiy tabobat silash, uqalash, issiq, sovuq kompres va bug’li hammomdan keng foydalanganlar. Ibtidoiy kishilar tibbiy davolash vositalaridan foydalanish bilan bir qatorda, maxsus tayyorlangan tarkibiy qaynatma, suriladigan, kukun va suyultirilgan dorilardan keng foydalanglar. Shuni aytib o’tish kerakki qadimgi O’rta Osiyo, O’rta va Yaqin Sharq, Xitoy Amerika va Evropa qabilalari mazkur rayonlarda o’sadigan o’simlik va evvoyi mevalarning ayrimlaridan turli doirdarmonlar tayyorlab ulardan davolash maqsadida foydalanganlar. Bu xol dorishunoslikning ham negizi ibtidoiy jamiyat tarixiga borib taqalishini ko’rsatadi. Shunday qilib hozirgi zamon tabobat faniga O’rta asrlarda feodal yoki alimgi quldorlik davrila emas, balki kishilk jamiyati tarixining ibtidoiy davrida eng dastlabki podenvor toshi qo’yilgan ekan. Ibtidoiy san`at. San`at ijtimoiy ong shakillaridan biri bo’lib ibtidoiy jamiyat tarixining tngida emas, balki ancha keyinroq vujudga kelgan, degan fikr keng tarqalgan. Lekin ibtidoiy san`atning kelib chiqishi masalasi haqida olimlar orasida kuchli tortishuvlar mavjuddir. Olimlarning bir guruhi san`atni dinga, afsungarlikka va totalizmga bog’laydilar. Olimlaning boshqa bir guruhi “san`at uchun” degan mantiqsiz nazariyaga yopishib olib, san`atni kishilk jamiyati hayotidan ajratib qo’yishga urindilar va erishmoqdalar. Ibtidoiy san`at va uning kelib chiqishini tushunishida. G.V.Plexanovaning “Adressiz xat” maqolasi muxim ahamiyatga egadir. Keyigi vaqtda yer kurrasining turli joylaridan kishilikning ibtidoiy davriga mansub bo’lgan ko’pgina san`at obidalari topildi. Ilg’or fikrli olimlar ibtidoiy san`atning barcha turlari o’z mohiyati va mazmuni bilan shak-shubxasiz insonning mexnat faoliyati bilan uning izchil tafakkuri, kayfiyati va fikr-mulohazasi bilan bog’liq ekanligini ta`kidlaydilar. Ibtidoiy san`atning vujudga kelishini o’ziga xos

shart-sharoiti bo’lib ibtidoiy kishilarning ongi ma`lum darajaga yeta boshlagach vujudga kela boshlagan. Ibtidoiy san`at to’satdan, birdaniga vujudga kelmagan albatta. U mehnat jarayonida vujudga keldi va rivojlanib kamol topdi. Million, necha yuz ming yillar davomida ibtidoiy insoning ong tafakkuri mehnatga bo’lgan munosabati, malakasi rivoj topdi va o’zgardi. Bu hol o’z-o’zidan ibtidoiy san`atning vujudga kelishi uchun zamin hozirlagan edi. San`atning vujudga kelishi kishilki madaniyati tarixida olg’a tashlagan katta qadam edi. Arxeologik qazilmalardan shu narsa ayonki kishilarning ibtidoiy to’da davrida san`at, din va ma`naviy-madaniyat mavjud bo’lmagan. Ma`naviy madaniy, uning bir turi hisoblangan san`at kishilki jamiyatrning ancha keiyngi bosqichida urug’chilik tuzumining shakllana boshlagan. Chunki bu vaqtga kelib odamlar tafakkur, til, atrofni bilish, narsalarni farqlash, qurol ishlash, uy-ro’zg’or buyumlarini tayyorlashda ma`lum darajada muvaffayaitlarga erishdilar. Ibtidoiy sanxat hozirgi zamon kishisiga oddiy ko’rinadi. Lekin ibtidoiy inson tomonidan yaratilgan ilk san`at ko’p qirrali bo’lib, tosh, loydan ishlangan odam hayvon haykalchalar oxra bilan chizilgan rasmlar, toshga, suyakka va boshqa bumlarga, o’yib chizilgan xilma-xil rasmlar ibtidoiy san`atning eng dastlabki namunalari xisoblanadi. Bu jihatdan qora, qizil, sariq, yashil bo’yoqlar bilan chizilgan mamont, yovvoyi ot, arslon, fil, bug’i, yovvoyi echki, karkidon yovvoyi sigir, buqa, to’ng’iz kabi boshqa yovvoyi hayvon va narsalarning tasvirlari ayniqsa diqqatga sazovvodir. Tosh asrining so’nggi bosqichlarida, ayniqsa, mezolit (o’rta tosh asri) davrida ishlangan ibtidoiy tasviriy san`atning Al’tamira, Nvo, Uch barodari, Pinedel, Saxro Kabir, Kapova g’ori, Lena Enisey, Ob’, Amur, Alyaska, Saxalin, Mug’iliston, O’zbekistondagi Zarautsoy, Tojikistondagi Shaxta g’ori, Bittik chashma, Qirg’izistondagi Sari-jaz va er yuzining turli joylaridan topilgan boshqa namunalar ayniqsa diqqatga sazovordir. Ibtidoiy davrda oxaktosh, mergel’ kabi yumshoq toshlardan ba`zan ayol va erkaklarning tasvirlarini ishlash odat bo’lagn. Er yuzining turli joylaridan, xususan sobiq SSRdagi Gagarino, Kostyonka, Mal’ta va boshqa yerlaridan topilgan haykallar shular jumlasiga kiradi. Ayollarning tasviri ayniqsa

realistik tarzda bo’lib, ularning onalik va jinsiy belgilari ayniqsa bo’rttirib ko’rsatilgan. Lekin tosh asridagi rassmolardan ko’p narsa kutib bo’lmas edi albatta. U davrda ishlangan qoya tosh suratlari odam haykalchalari o’zining soddaligi bilan ajralib turardi. Lekin ijodiyotning eng dastlabki ilk namunasi va tasviriy san`at sohasidagi dastlabki qadam edi. Uning madaniy tarixiy ahamiyatga ham shunda edi. Bu xol keyingi davr tasviriy san`ati uchun dastlabki poydevor toshi hisoblanadi. Qo’shiq ertak, muzika, maqola va xalq ijodiyotining boshqa turlari btidoiy san`atning ajralmas qismini tashkil qiladi. Qo’shiq erak, maqol, matal va boshqalarning vujudga kelishi ham kishilkining ibtidoiy davriga borib taqaladi. San`atning xilma-xil turlari singari xususan muzika ham mehnat jarayonida vujudga kelganligi shak-shubxasizdir. XIX asrning oxirlarida yashagan nemis Karl Byuxer muzika meniat jarayonida paydo bo’lgan, degan nazariya yaratdi. Ibtidoiy davrdagi diniy tushunchalar. Gap din haqida borar ekan, u hamisha barqaror va azaldan mavjud bo’lgan emas. Kishilkning qadimgi hayotiga nazar tashlansa uning ilk bosqichida din va diniy tushunchalarning bo’lmaganligi ishonch hosil qilish mumkin. Din ham san`at kabi ijtimoiy ong shakillaridan biri xisoblanadi. Ammo ibtidoiy davrdagi diniy tushunchalarni tiklash, tushunish va tushuntirish juda murakkab masaladir. Shak shubxasiz ibtidoiy odamlar o’z atroflarida bo’layotgan voqea va xodisalarga bevarq qarayolmaganlr. Tabiatda sodir bo’lgan turli tuman hodisa va voqealar shamol, toshqin, momaqaldiroq, tun va kunning almashinuvi, yog’in-sochin, issiq-sovuq, er qimirlash, tug’ilish, kasallik, o’lim, o’sib ulg’ayish, uyqu va boshqa narsalar odamlarga g’ayri tabiiy bo’ilib ko’ringan. Ibtidoiy odamning bilim doirasi past bo’lganligi ko’p narsa va hodisalarning bilim doirasi past bo’lganligi ko’p narsa va hodisalrning mohiyatiga tushinib etmagan. Demak, bu narsa va hodisalarning moxiyati ibtidoiy odam uchun sirli tuyulib, ularning negizida qandaydir g’ayritabiiy kuch bordek tuyulgan. Shu tufayli ibtidoiy kishilar orasida narsa hodisalarga sig’inish ularni ulug’lash hissini vujudga kelib, dastlabki diniy tushunchalarning shakllanishiga sabab bo’lgan.

Ibtidoiy kishilar ojizligining asosiy sababi ishlab chiqarish kuchlarining etarli darajad rivojlanmaganligi, mehnat qurollari binobarin mehnatning kam takomillashgani va bilimsizligidan iboratdir. Ibtidoiy davrda din va diniy tushunchalar xilma-xil ko’rinishiga ega bo’lganligi shak shubxasizdir. Buni dunyo xalqlaridan olingan etnografik ma`lumotlar ham tasdiqlaydi. Ibtidoiy din shakllaridan biri totemizm bo’lib, u juda qadimiy bo’lsa kerak. Totemiz – algonkinlar (alyaskada yashovchi qabilalar) totem-uning urug’i degan so’zidan olingan. Totemizm bu odamlar guruhining qandaydir hayvon qoplon, yo’lbars, arxar, tog’ echkisi yoki o’simlik turi kuntaboqar, do’lana, qovoq va shu kabi o’simlik turi bilan qandaydir bog’liqligi, g’ayri tabiiy qarindoshlik aloqasiga ishonish e`tiqodidir. Bundan ko’rinib turibdiki, totemizm ibtidoiy jamiyatning tarixining ovchilik- termachilik xo’jaligi rivojlangan vaqtda urug’chilik tuzumi ijtimoiy hayotda qaror topgach vujudga kelgan bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham urug’lar, fratriyalar va qabilalarning nomlari muayyan territoriyada tarqalgan hayvon yoki o’simlik nomi bilan atalgan. Afrika, Amerika, Osiyo, Evropa va Avstraliyada yashovchi urug’ va qabilalarning hayvon va o’simlik nomi bilan atalishi fikrimizning dalilidir. Urug’lar qabilalar va fratriyalar emas ayrim joylarda ba`zi odmlarning ismlari ba`zi hayvon va o’simlik nomi bilan ataladi. Har bir urug’ va qabilaning totem hayvon alohida e`zozlanib, hurmat va izzat qilganlar. Totemizning dastlabki bosqich davrida odatga muvofiq o’z totemizni olash va uning go’shtini ovqat sifatda iste`mol qilish ta`qiqlangan edi. U muqaddas hayvon hisoblangan. Faqatgina bayramlarda, urf odat marosimlari vaqtida muqaddas hisoblangan totmin ovlanib uning go’shti eyilgan. Totem xayvonlarni ovlash, o’ldirish ta`qiqilangan, ularning ko’payishi uchun g’amxo’rlik qilingan. Ba`zan ularning sharafiga bayramlar o’tkazilib odamlar mazkur hayvon terisini yopinib, yoki kiyib raqsga tushganlar.

Shuni ham aytib o’tish kerakki, tetmizm qoldiqlari ko’pgina xalqlar xayotida yaqin vaqtlargacha saqlanib qolgan. Lekin astraliyaliklar dini klassik totemizmga tegishli ekan u kenguru haqida “bu mening akam” yoki “mening onam” deydi. Mustamlkachilar Avetlaiyada totem hayvonii o’ldirganlarida mazkur urug’ning odamlari ularga “Nega siz bu odamni o’ldirdingiz, u bizning birodarimiz” eb aytganlar. Agar totemizning boshlang’ich davrilarida totem hayvonining go’shti iste`mol qilish taqiqlangan bo’lsa, keyinchalik uning go’shtini ovat sifatida iste`mol qilishga ruxsat etilgan. Lekin totem xayvon o’ldirilgach undan uzr so’rag odati ham bo’lgan yoki aybini o’zlaridan soqit qilib, uni o’zgalarga to’nkab, o’z totemlari g’azabidan xalos bo’lishga intilganlar. Sinbir’ erlari mustamlaka qilinayotgan vaqtda eveklar, tushuslar va boshqa kiyik totem hayvonini g’azabini ko’zg’atmaslik maqsadida unga “bizdan hafa bo’lma, seni biz emas, ruslar o’ldirdilar” deganlar. Ibtidoiy dining shakllaridan biri bo’lgan totemizm juda ko’p xalqlarda xususan turkiy xalqlarda zamonavmizgacha saqlanib qolgan. Osiyodagi juda ko’p xalqlarda shuningdek Turkiy xalqlarning kalendarida 12 hayvon nomi bilan yuritiladigan muchal yil xisobi uzoq vaqtlardan beri qo’llanilib keladi. Shuningdek O’rta Osiyoda Arslonbek, Bo’riboy, Yo’lbars, Bobir, Qoplon, Sher, Sherali, Qo’chqor, Qo’zibonv, Alqar kabi ismlarning keng tarqalishi totemizm bilan aloqador emasmikan. O’rta Osiyo klassik adabiyotining zabardast namoyondasi A.Firdavsiyning “Shoo’noma” asarini o’qir ekansiz unda, ot-asl bilan bog’liq bo’lgan odam va joy nomlarini ko’plab uchratish mumkin. Bu totemizga aloqador ismlar bo’lishiehtimoldan xoli emas. O’rta Osiyo, Osiyo va er yuzining juda ko’p joylaridagi qoya toshlarda arslon va yo’lbars, kiyik va to’ng’iz, arxar va bug’i, ot va it, bo’ri va tulki, qulov va sayga, yovvoyi buqa va fil, antilop va jirafa, mamont va karkidon kabi hayvon tasvirlarining uchrashi qadimgi qabilalarda totemizning keng tarqalganligini nishonasi bo’lishi mumkin. Ibtidoiy o’troq dehqonchilik qishloqlari harobalaridan topilansopol, mis, jez va boshqa narsalarga xilma-xil hayvonlarning bo’yoq bilan chizilgan tasairlari ham

mazkur idishlarda taom egan kishilar e`tiqodida totemizm mavjudligi yaqqol kzga tashlanadi. Ibtidiy qabilalarning mfkuraviy qarashlarida sehr-jodu va afsungarlik ham keng tarqalib, u ham ibtidoiy dining bir turi hisoblangan. O’z-o’zining savol tug’iladiki, sehrjodu afsungarlik nima? Afsungarlik deb yozadi M.O.Kosven, noto’g’ri, yolg’on va ko’zga krinmaydigan aloqa ta`sirlarining tabiatda mavjudligiga ishonish va odamlani ishontirish, ayrim xalqlarda tabiat odamlarga ko’zga krinmaydigan ta`mirlar ko’rsatish mumkinligi va ayniq odamlarning tabiatga, shuningdek nihoyat bir odamning boshqa odamga ta`sir ko’rsatishi mumkinligidan iboratdir. Diniy e`tiqodning mazkur ko’rinishi odam hayotining juda ko’p tomonlariga ta`sir etgan. Hatto u tasviriy san`atni ham o’zicha bo’yin sindiran. So’ngi poleolit, mezolit, neolit va broiza davri qoya toshlaridagi hayvon, ularga sanchilgan nayza, kamol o’qi va ular qoldirgan jarohat izdarining tasvirlari sehrganlik bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Sehrgarlik bir narsa xuddi shunday ikkinchi bir narsa o’rnidadir, bo’lak butun o’rnidadir, degan tasavvurga asoslangan. “Nayza tirik hayvonga uning xuddi shunday tasvir yoki kalla suyagiga sanchilgani kabi sanchilsin” ibtidoiy sehrganlikning mantiqi shundan iboratdir. Ibtidoiy davr kishilarining e`tiqodiga ko’ra sehrganlik odatlari, irim-sirimlari, ov yoki xo’jalik sohasidagi boshqa ishlarning muvaffaqiyatli yakunlanishiga yordam berar ekan. Etnografik ma`lumotlarga ko’ra mahalliy astraliyalik ovchilar kenguru oviga borish oldidan kenguru tasvirini chizib, unga tevarak atrovdan nayza sanchishgach, ovga jo’nab ketganlar. Etnograflarning kuzatishlaridan shu narsa ravshanki, Afrikada yashovchi pigmeylar antilopa yoki boshqa hayvonni oavlashga jo’nashdan oldin sokin bir joyga borib erga ovlanuvchi hayvon suratini chizib, unga nayza sanchgach ovga ketganlar. Sehrgarlik faqat ov va xo’jalikning o’zidagina qo’llangan emas. Qadimgi urug’ va qabilalar sexrgarlikni yoddirish, dushmanni maxv etish, hayvonlarni ko’paytirish, sevish, sevilish, davolanish va boshqa narsalarda ham qo’llaganlar. Sehrganlikda har

bir voqea va hodisaning o’ziga yarasha irim-chirimi va urf-odatlari bo’lgan. Shunday qilib, sehrganlik ibtidoiy diniy e`tiqodning shakllaridan biri edi. Sehrgarlik sarqitlari u qadar rivojlanmagan qabilalarning dinida zamonamizgacha saqlanib qolgan. Bunday sarqitlar yuqori darajada rivojlangan xalqlar orasida islom, yaxudiy, xristian dinlarida ham uchraydi. Mantiviy jihatdan o’ylab qaralsa diniy e`tiqodning sehrgarchilik shakli ancha murakkab bo’lib, inson tafakkurinig ancha rivojlangan davriga to’g’ri kelib, totemizm va fetishizmga nisbatan keyinroq vujudga kelgan bo’lsak kerak. Ibtidoiy davr kishilarining diniy e`tiqodlaridan yana biri animizm bo’lib, mazkur so’z lotincha anima – jon, ruo’ so’zidan olingan. Ibtidoiy kishilarning tasavvuri bo’yicha va har bir odam tabiatdagi barcha hayvonlar va o’simliklar olami jonga, ruxga egadirlarkim, ular o’lgach narigi dunyoda tirilib hayot kechiradilar. Aftidan animistik e`tiqod ham keyingi paleolitda, inson ongida nariga dunyo haqidagi tasavvur vujudga kelishi munosabati bilan kelib chiqqan. U davrda o’likni bukchaytirib tizzalarini iyagigacha bukib, kafanlab, qayish bilan bog’lab ko’mganlar. O’lik ustida qizil oxra sepib, uning yoniga mehnat qurollari va bezak bumlarini ham birga qo’yib ko’mganlar. Go’rlarga har xil ish qurollari, yaroq va ziynat buyumlarining qo’shib qo’milishi murdaga qizil oxra sepish narigi dunyodagi hayotga ishonish bilan bog’liq bo’lgan e`tiqod bo’lsa kerak. Yaqin-yaqin vaqtlargacha ham adamonliklar, papuaslar, eskpimoslar va bosh va qator rivojlanmagan qabilalarda murdani bukchaytirib bog’lab, kafanlab ko’mish odati bo’lgan. Oxra, qizil rang esa ibtidoiy kishilar tasavvurida qon va olovni e`timol hayot ramzini anglatgan. Animizm terminini fanga ingliz olimi e.Teeylor kiritgan. Shuni ham unutmaslik kerakki, so’ngi poleolitdagi totemizm, sehrganlik, animizm va boshqa diniy e`tiqodlar bir-biri bilan bog’lanib ketgan va biri ikkichisiga kuchli ta`sir ko’rsatgan. Keyingi davrda vujudga kelgan islom, yaxudiy, xristian dinlarining bir tomoni ibtidoiylik davriga borib taqaladi.

Shunday qilib insonning tabiat oldidagi ojizligi, nodonligi, bilimsizligi va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanmaganligi oqibatida har turli qabilalarda hmlma-xil ko’rinishga ega bo’lgan diniy e`tiqodlar vujudga keldi. Demak, madaniyat keng ma`nodagi tushuncha bo’lib, kishilkining uzoq tarixiy davri mobaynida aqliy, ijtimoiy va ishlab chiqarish, sohasida qo’lga kiritgan juda boy yutuqlari majmuasidan iboratdir. Hozirgi juda katta yutuqa erishgan insoniyat ma`naviy madaniyatining negizi ibtidoiy jamoa tuzumining ilk davrlariga borib taqaladi. engel’s ta`biri bilan aytganda, biz tarix sohasini inson bilan birga kishilki jamiyati tarixi boshlanadi, binobarin kishilik madaniyatiga ilk bor poydevor toshi qo’yiladi. Mexnat inson hayotining eng dastlabki asosiy sharti bo’lishi bilan birga, u odamni yaratuvchi hamdir. Mehnat jarayoni faqat qurol yasashdan boshlanar ekan, bu ilk madaniyatga asos solish demakdir. Chunki dunyodagi hech bir mavjudod, xatto brorta odamsimon maymun qo’pol qilib bo’lsada toshdan qurol yasay olgan emas. Shubhasiz ibtidoiy jamoa tuzumining dastlabki bosqichida ya`ni ibtidoiy gala davrida kishilarning tafakkuri va nutqlari u qadar ivojlanmagan bo’lib, mehnat qurllari juda sodda edi. Lekin ibtidoiy odamlarning yashashi uchun tabiat bilan olib borgan sermashaqqat kurashida ularning tafakkuri va nutqi rivojlana bordi. Inson tafakkurining o’sa borishi mehnat qurolining takomillashishi va muarkkablashuviga olib keldi. Odamlar tabiat bilan kurashda, uni bo’ysundirish yo’lida juda ko’p g’ayrat va mehnat sarf qildilar. Dag’al shaklsiz tosh parchalarining eng birinchi oddiy qurollarga aylanishi, odamlarning olovdan foydalanishi bilib olishlari, go’shtni olovda pishirib eyishni suyakdan qilingan birinchi qurollarni, doimiy yashaydigan dastlabki turar joylarni vujudga keltirish uchun, necha yuz ming xatto million yillar kerak bo’ldi. Inson oddiy termachilik va ovchilikdan sug’orma dehqonchilik va chorvachilikka etib kelgunicha ajoyib sopol idishlar va har xil metall byumlar, hamda qurollarni kashf qilgunicha juda katta trixiy davrni 2.-2.5 million yillik tarixiy davrni bosib o’tdi.

Lekin bu bu yo’lda juda katta qiyinchiliklarga duch kelib ko’plab qurbonlar ham berdi. Ammo har qancha og’ir mashaqqatlarga qaramay inson qiyinchilikni enga borib ilg’or tarixiy rivojlanish yo’lida olg’a qarab odam tashalab, kelajak avlod uchun zarur bo’lgan madaniyatga asos soldi. Ibtidoiy poda davrining ohiriga kelib, ibtidoiy kishilar hayotida juda katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bu o’zgarishlar avvalo kishilarning tashqi qiyofasi, tafakkur doirasi, nutqi, ishlab chiqarish qurollari va xo’jaligida ko’zga tashlandi. Insonning tafakkuri va nutqi ularning birgalashib qilgan mehnati natijasida vujudga keldi. Inson tafakkur qilmasa toshdan oddiy bo’lsada qurollar yasay olmasdi. Demak inson tafakkuri nutqi va oddiy tosh qurollar ular mehnatining samarasi edi. YUqorida ta`kidlab o’tilganidek qadimgi tosh asrining oxirgi va so’ngi tosh asrining boshlariga kelib isonning tafakkur doirasi nutqi yanada rivojlana boshladi. Bu hol ular yaratgan madaniyatda yaqqol ko’zga tashlanadi. Urug’chilik jamoasi va uning emirilish davrida uy qurilishi ibtidoiy dehqonchilik, chorvailik, tog’-kon sanoati, metalsozlik qurolsozlik, kulolchilik va xunarmandchilik boshqa tarmoqlariga asos solinib bu sohada kattagina muvaffaqiyatlarga erishildi. Hozirri zamon kishilarining xo’jalik va madaniyat sohasida qo’lga kiritilgan yutuqlarining pegizi ibtidoiy jamoa tuzumi davrida yaratilgan ekan. Bu xol Levl-Boyul’ va boshqa burjua olimlarining ibtidoiy odamlarning ibtidoiy odamlar va shuningdek hozirgi zamondagi qoloq qabilalar qikrlash qobiliyatiga egaemas, binobarin madaniyat yaratishga qodir emas, degan uydurma qarashlarini fosh qilib tashladi. Shunday qilib ibtidoiy jamoa tuzumining keyingi jamiyat kishilari uchun olamshumul tarixiy ahamiyatiga eng ekan, uni bashariyatning boshlng’ich maktabi deb aytish maqsadga muvofiqdir.

Adabiyotlar 1. Karimov.I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.Sharq,1998 2. Alekseev.V.Istoriya pervobitnogo obshestvo.M,Nauka,1991 3. Asqarov A. O’zbekiston xalqlari tarixi. - T.;O’qituvchi,1993 4. Pidayev Sh.Sirli kushonlar saltanati.-T.; O’qituvchi.1995 5. Tokarev. S. Religiya narodov mira. - M.; Nauka.1989

Похожие

Ibtidoiy urug‘ jamoasi davri

Ota urug`i davri

Ilk urug’ jamoasi

Ibtidoyi jamiyatda urug' va urug' jamoalarini paydo bo'lishi

Ibtidoiy jamiyatda urug' jamoalarini yemirilishi