Ibtidoiy urug‘ jamoasi davri - История - Рефераты

Ibtidoiy urug‘ jamoasi davri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

575.78515625 KB

Ibtidoiy urug‘ jamoasi davri Reja: 1. Ilk ibtidoiy jamoa haqida umumiy tushuncha. 2. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlana borishi. 3. Ona urug‘i va undagi ijtimoiy-oilaviy munosabatlar.

Ilk ibtidoiy jamoa haqida umumiy tushuncha Ishlab chiqarish kuchlari o‘sa bordi. Kuchlarning rivojlana borishi natijasida ijtimoiy hayotda ham katta o‘zgarishlar sodir bo‘laboshladi. Bu o‘zgarishlar ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi ishlabchiqarish kuchlarining rivojlanishida xususan mehnat qurollarining takomilashuvida ko‘zga tashlanadi. Qadimgi paleolit davrida qurollarning xili juda oz bo‘lib, ular juda ham sodda ishlangan edi. Lekin qadimgi paleolitning oxiri va so‘ngi tosh asrning boshlariga kelganda manzara butunlay o‘zgarib, toshdan tarashlag‘ich, qirg‘ich teshgich va nayza uchlari, yer kavlag‘ich qurollari vujudga keldi. Undan tashqari suyakdan va yog‘ochdan bigiz, igna, so‘yil, nayza uchlari va boshqa murakkabroq, asboblar uchun moslamalar yasashga erishildi. Baliq ovlashning rivojlanishi munosabati bilan teskari tipli garnun kashf qilinishi ham ana shu davri mansubdir. Mehnat va oz qurollarning mukammalashuvi oqibatida ovchilik xo‘jaligi va termachilik ham rivojlana bordi. Bu xol jamiyatda chuqur o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Tirikchilik xayot-mamot uchun bo‘lgan kurash, xo‘jalikni uluksiz taminlay oladigan doimiy va birlashgan ishlab chiqarish uyushmasini zarur ekanligini taqazo etdi va uni vujudga keltirdi. Bunday birlashgan uyushmani ibtidoiy kishilarning tasodifiy, yig‘indisi vujudga keltira olmas edi. Bu birlashma negizida tabiy qon-qrindoshlik yotar, bu eng dastlabki urug‘ yoki urug‘chilik jamoasi edi. Ibtidoiy poda davrida ham odamlar gala-gala, guruh- guruh bo‘lib yashaganlar. Lekin u guruxlarning soni 20-30 kishidan oshmas, ular ancha beqaror va mustaxkam emas edi. Urug‘chilik tuzumi davriga kelib esa har bir urug‘dagi kishilar uyushmasi 4-5 barobar oshib, urug‘ ichidagi odamlar o‘zaro mustahkam birlikga ega bo‘lganlar. Urug‘ va urug‘chilik tuzumining kelib chiqishi tarixchilikning eng muxim va eng qiyin masalalaridan biri xisoblanadi. Urug‘ jamoasi ibtidoiy to‘daga nisbatan ancha progressiv ijtimoiy tashkilot xisoblanardi. Ibtidoiy to‘daning urug‘ jamoasiga aylanish jarayoni uzoq, tarixiy davrni bosib o‘tadi.

Urug‘ bir-biriga qon-qarindosh ancha mustaxkam birlikka ega bo‘lgan kishilar majmuasidan iboratdir . Hayot taqazosi bilan vujudga kelgan urug‘lar keyinchalik qabilani tashkil etgan. Dastlabki qabilalar ikki va undan ortiq, urug‘dan tashkil topishi mumkin edi. Bir Avstraliya qabilasining ikki «pallaga» yoki ikki nikoh sinifi»-kroki va kumetiga bo‘linishi buning yaqqol misolidir. Urug‘chilik jamiyatining bu dastlabki tuzilishini dual tashkilot deb atash rasm bo‘lgan. Bu dual tashkilot turli mamlakatlardagi ko‘pgina qabilalarda so‘ngi vaqtlargacha ham saqlanib sodda yoki murakkab tarzda ko‘zga tashlanadi. Dual tashkilotining navbatdagi murakkabroq shakli boshqacharoq bo‘lib, bunda qabila har qaysi to‘rt uruqdan iborat ikkita «pallaga» bo‘linadi. Ilk qabila tuzilishining bu ikki shakli fratriy-birodarlik sistemasi deb ataladi. Shimoliy Amerikadagi tubjoylik seneka irokezlar qabilasi fratriya tashkilotining klassik kommunasi hisoblanadi. Seneka-irokezlar qabilasi to‘rt urug‘dan iborat bo‘lgan ikki fratriyaga bo‘lingan. Mazkur fratriya va urug‘lar aloxida nomlar bilan atalgan. Rivoyatlarga ko‘ra ularda Ayiq va Qayiqdan iborat ikkita boshlang‘ich urug‘bo‘lgan, Bo‘ri, Qunduz, Toshbaqa (Ayiq fratriyasi) Loyho‘ra, Qo‘qton, Lochin (Kiyik fratriyasi ) kabi urug‘lar ularning bo‘linishi natijasida shakillangan. Bunday misollarni yer yuzining boshqa halqlarida ham kuzatish mumkin. Urug‘chilik tuzumining bunday dual tashkiloti shaklida paydo bo‘lishi erkak va ayollar orasidagi munosabat-nikoh rivojlanishining yangi bosqichi bilan chambarchas bog‘liqdir. Kishilikning poda davrlarda nikoh munosabatlari o‘zining betartibligi va umumiyligi bilan xarakterlidir. Nikox va oila munosabatlarining bu shakli promiskuitet deb ataladi. Urug‘chilik tuzumi davriga kelib esa nikoh va oila munosabatlari o‘zgarabordi. Promiskuitetda dastlabki cheklanish sodir bo‘ldi, bu ham bo‘lsa katta avlod bilan kichik avlod o‘rtasidagi nikoh munosabatlarining bekor qilinishidir.

Mazkur davrdagi dual tashkilotining eng muxim xususiyati shundan iborat ediki, bu bir «pallaga» mansub odamlarning o‘zaro nikohlana olmasligi edi. Endi er va xotin qabilaning turli «palla» sidan bo‘lishi shart edi. Birmuncha rivoj topgan fratrial fromdagi dual tashkilotining nikox tartibi bir fratriyadagi va undagi urug‘ning odamlari o‘zaro nikohlanishi mumkin emas. Yigit boshqa fratriyaga mansub bo‘lgan qiz yoki ayol nokohlana olishi mumkin edi. Natijada bir fratriya boshqa fratriyaga nisbatan «ona fratriyasi» ona urug‘i boshqasi esa ota fratriyasi toa urug‘i vujudga kelar edi. Shu tariqa ekzogamiya nikoh tartibi vujudga kelgan. Shunday qilib, doimo qabilaning ikki pallasi, fratriyalar va fratriyadagi ikki urug‘ o‘rtasida tuziladigan nikoh tartibining xususiyati bu tartibni dual ekzogamiya deb atashga asos bo‘ldi. Ikkinchidan esa doimo bir urug‘, bir fratriya, ichida shubxasiz ekzogamiya shakillanayotgan vaqtda nikoh tartibi bir yigit va bir qizning qovushishidan iborat bo‘lmagan ekzogamiyali nikohga muvofiq butun bir urug‘ning hamma erkaklari boshqa urug‘ yoki pallaning ayollariga er bo‘lishi xuquqiga ega bo‘lga. Nikohning bu tarixiy shakli guruxli nikoh deb atalgan. 1 Guruxli nikohning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bundan tug‘ilgan bolaning otasi aniq bo‘lmay, faqatgina onasi ma’lum bo‘lgan xolos. Bunday sharoitda butun dual sistema-urug‘lar, pallalar va fratriya ayollar atrofida to‘planadi. Demak har bir shunday guruh, ayollar avlodidan tashkil topadi va qon-qarindoshlik onalar avlodidan hisoblanadi. Shu tariqa urug‘ ona urug‘i sifatida vujudga kelib, urug‘chilik tuzumi rivojlanishida matriarxat,deb ataladigan davr boshlangan. Urug‘chilik tuzumining bu dastlabki bosqichidayoq erkak va ayollar o‘rtasida idjtimoiy mehnat taqsimotining harakteri va jamiyat rivojlanishining bu bosqichida ayollarning o‘ynagan xo‘jalik roli urug‘chilik tuzumining ota avlodidan emas balki ona avlodlarida boshlanishining asosiy sababalaridan biri deb xisoblanadi. 1 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . A.Begmatov tarjimasi . Toshkent 2004 y 93 b

Lekin reaksion burjua fani ibtidoiy davrda kishilikning rivojlanishi ikki yo‘ldan borib, faqat dexqonchilik bilan shug‘ullangan bir xil qabila va xalqlar matriarxat bosqichini bosib o‘tib, qoloq bo‘lib qolganlar, chorvachilik bilan shug‘ullangan boshqa qabilalar («oariylar») madriarxatni bilmay patriarxat bosqichini bosit o‘tib, davlat va xokimiyat yaratganlar deb xisob qiladilar. Burjua olimlaining oriy bo‘lmagan matriarxat nazariyasi» ibtidoiy qabilalar dastlab dexqon va chorvador kishilarga bo‘lingan edi, degan fikirlar arxeologiya, etnografiya va boshqa fanlar qo‘lga kiritilgan dalillarga ziddir. Lekin insoniyatning barchasi o‘z boshidan matriarxat pleolitdan neolit oxirgacha bo‘lgan uzoqlekin qatorasiga ikki marta ishlatilgan tarixiy davrni o‘z ichiga oladi. Lekin kishilikning matriarxad bosqichi yer sharining xamma yerida bir vaqtning o‘zida boshlanib bir vaqitning o‘zida nihoyasiga yetgan xolos. Uning rivojlanish darajasi ham turlicha bo‘lgan. Bu shubxasiz ishlabchiqarish kuchlarining qay darajada rivojlanishiga bog‘liq edi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlana borishi. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanaborishi oqibatida matriarxatdan patriarxatga o‘tish sodir bo‘ladiki, endilikda erkaklar ishlabchiqarishda asosiy rol o‘ynayboshladilar. Bu o‘tish avvalo xo‘jalikning yuksalishida motiga asosdagi dexqonchilikdan omoch asosidagi dexqonchilikka o‘tishda uy xayvonlarini urchitib ko‘paytirib boqishdan chorvachilikka o‘tishda namoyon bo‘ldi. Natijada erkaklar xo‘jalikda yetakchi o‘rniga chiqib oldilar, ayollar esa uy xo‘jaligi ishlari bilan shug‘ulllanib ikkinchi uringa tushib qoldilar.

Сўнгги палеолит м .ав . 40 -12 минг йилликлар СўнггиСўнгги палеолитпалеолит мм ..авав . . 4040 --12 12 мингминг йилликларйилликлар 1. 1. ТошТош қуролларданқуроллардан фойдаланилишнингфойдаланилишнинг кенгайишикенгайиши , , йўнувчийўнувчи , , кесувчикесувчи , , арраловчиарраловчи меҳнатмеҳнат қуроларинингқуроларининг пайдопайдо бўлишибўлиши .. 2. 2. МеҳнатМеҳнат қуроллариниқуролларини тайёрлашдатайёрлашда янгиянги усуларданусулардан фойдаланишфойдаланиш .. 3. 3. ОвниОвни ривожланишигаривожланишига ёрдамёрдам берувчиберувчи найзанайза улоқтирувчиулоқтирувчи воситаларинивоситаларини кашфкашф этилишэтилиш .. 4. 4. ЎтроқЎтроқ ҳаётгаҳаётга астааста --секинсекин ўтишўтиш жараёнинингжараёнининг бошланишибошланиши .. 5. 5. ОдамнингОдамнинг жисмонийжисмоний кўринишикўриниши ––кроманьонкроманьон .. 6. 6. ИрқларнингИрқларнинг пайдопайдо бўлишибўлиши ––европеоидевропеоид , , негроиднегроид , , монголоидмонголоид .. Сўнгги палеоли тнинг хусусиятлари Сўнгги палеолитнинг хусусиятлари  Балиқчиликнинг пайдо бўлиши  уй-жой қурилишининг ка шф этилиши  Амалий санъат (заргарлик )нинг кашф этили ши Ма триархат га ўтиш Ма триархат га ўтишEndilikda urug‘ ota urug‘i nomi oldi. Lekin yer yuzining turli yerlarida ona urug‘i va ota urug‘i tartibda xayot kechirayotgan etnik gruppalar, qabilalar va xalqlar xamon mavjud. Ammo ota urug‘i tarkibidagi qabila elat va xalqlar asosiy ko‘pchilikni tashkil qiladi. Mazkur ijtimoiy tashkilot-qo-qarindosh iborat xujalik tashkiloti bo‘lib, unda birgalikda ishlabchiqarish mavjuddir Ishlab chiqarish vositaplari va iste’mol mahsulotlari va urug‘ a’zolari uchun umumiy bo‘lgan. Urug‘ va urug‘chilik tuzumi ibtidoiy to‘daga nisbatan olg‘a tashlangan katta qadam bo‘lib, yuqori paleolitda aql idrokli kishilar kroman’onlik- graman’diliklarda xozirgi jismoniy tipdagi kishilar vujudga kelgan vaqtda paydo bo‘lgan va asta sekin rivojlana borgan. Urug‘ va urug‘chilik ibtidoiy tashkilotning bundan keyingi rivojlanishga juda katta ta’sir etganligi shak-shubhasizdir. Urug‘ va urug‘chilik tuzumiga o‘tilar ekan, erkak va ayollar orasidagi nikoh munosabatlarida ham o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.

Ibtidoiy to‘da davrida aloqalar betartib va umumiy bo‘lgan bo‘lsa, urug‘chilik tuzumi davriga kelib bu soxada boshqacha tartib joriy qilingan. Bu vaqitga kelib muayyan urug‘ va palla ichidagi ayollar bilan erkaklarning qovushishi bekor qilingan. Endilikda bir urug‘ning yoki pallaning bir gurux erkaklari boshqa bir urug‘ yoki pallaning ayollariga er bo‘lishgan. Nikohning bu tarixiy tartibini yoki uning qoldiqlarini o‘z boshidan kechirayotgan qabilalar mavjud. Dastlabki urug‘chilik jamoasining ishlab chiqarish kuchlari O‘tra paleolitning oxiri va yuqori paleolitning boshlarida vujudga kelgan urug‘chilik tuzumi uzoq rivojlanish taraqqiyoti yo‘lini bosib o‘tdi. Xuddi shu davrda hozirgi jismoniy tipdagi odamlar shakillanib vujudga keldi. Bu xol ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga juda ktta ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqari ish kuchlarining rivojlanishi dastavval toshni qayta ishlash yangi tehnikaning qo‘llanishida o‘z ifodasini topdi. Bu vaqitga kelib muste davrining sodda quprollari o‘rniga tosh pichoq, nayza, keskich,bigiz, nayzaga va har turli nozik qurollar tarqaladi. Garchi saqldanib qolmagan bo‘lsa ham yog‘och ayniqsa qattiq yog‘ochlardan ko‘plab qurollar tayyorganganligi shak-shubhasidir. Mazkur davrda hayvon shohlari, suyaklari va tishlaridan igna , bigiz belcha, yer kavlagich motiga kirka, nayza uchlari yasalgan. Ibtidoiy odamlarning manzilgoxlaridan topilgan tosh va suyak qurollarning asosiy qismi bo‘lganligidan dalolat beradi. Daslabki urug‘chilik davri texnika taraqqiyotida muhim davr bo‘lib, bir necha qismdan iborat ancha murakkab mehnat jangovar va ov qurollari paydo bo‘lgan. Urug‘chilik davrining barcha qurollari Neandertal va undan oldin o‘tgan odamlarning qurollariga nisbatan boy va turli-tuman bo‘lib sifat jihatdan ustunlikka ega edi. Texnika taraqqiyotidagi bu o‘zgarishlar ovchilikning yanada rivojlanishiga sabab bo‘ldiki, so‘nggi pamolit manzilgoxlarining ayrimlaridan topilgan mamont, yovvoyi ot, shimol bug‘isi va boshqa yirik hayvonlar suyaklarning ko‘p miqdorda to‘planib yotishi ovchilikning rivojlanganligidan darak beradi.

Chex iyad agi Premedmost manhzilgoxidan 40,000 qurol, 1000 ga yaqin momont suyagi, Fransiyaning Amarosiyavka degan joyidan 1000 yaqin bizon suyaklari, ko‘plab tosh va suyak qurollar bilan birgalikda topilgan. Bu hol xayvonlarni o‘rab olish, quvib qamash, tuzoq qo‘yish va ovchilikning boshqa usullarini tobora takomillasha borganini ko‘rsatadi. Texnika taraqqiyoti natijasijda ovchilik yanada rivojlanib, bu hol kishilarni go‘sht, teriga bo‘lgan talabalarni ma’lum darajada qondirdi. Odamlar endi o‘lja izlab dastlabki joylardan uzoqlashib o‘sha yerlarda makon tutdilar. Boshpana sifatida odamlar g‘orlar va ungurlardan keng foydalanganlar. Shu bilan bir qatorda chayla, yerto‘la va boshqa sun’iy boshpanalar ham keng tarqalaboshlaydi. So‘ngi paleolitda xayvon suyaklaridan uy-joylar qurish tarqaladi. Ularning usti va atroflari shoh-shabba va xayvon terilari bilan berkitilgan bo‘lib, kattaligi ham har xilbo‘lgan. Voronej yaqinidagi so‘ngi paleolit odamlari isteqomat qiladigan turar joyining uzunligi 35 m, kengligi esa 15-16 metr bo‘lgan. Unda 9 ta o‘choq borligi aniqlangan. Mazkur davr ichida o‘choqlari bo‘lgan turar joylarning keng tarqalishi riss- vyurm muzliklar aro davrdagi nisbatan iliq iqlm vyurm muzlanish davridagi obi- havoning sovushi bilan bog‘liq ekanligi shubxasizdir Vyurm muzlik davrining sovuq iqlimida yalng‘och yashashsh mumkin bo‘lgan. Odamlar o‘zlarini sovuqdan saqlash uchun har turli xayvon terilardan kiym tikib kiyaboshlaganlar. Doimiy turar joylarning ba’zilaridan topilgan tosh teshgich, suyak ignalar shundan dalolat berib turibdi.

Ona urug‘i va undagi ijtimoiy-oilaviy munosabatlar. Ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi urug‘chilik jamoa tuzumining bunday keyingi taraqqiyotiga zamin xozirladi. Bu yuksalish natijasida ovchi va baliqchilarning rivojlangan urug‘chilik jamoasi vujudga keladi. Jamiyatning iqtisodiy asosini urug‘ning yerga umumiy egaligi tashkil etadi. Dala tomorqa, ov maydonlari, baliq tutiladigan va termachilik qilinadigan yerlar bevosita uruqqa mansub bilvosita qabilaga ham mansub bo‘lgan. Etnografik ma’lumotlardan shu narsa ravshanki, qabila ikki fraitriyaga, fratriyalar esa urug‘larga bo‘linadi. Urug‘ esa ikki asosiy shakilga ega bo‘lib, ona va ota urug‘larini tashkil etadi. Urug‘ ona yoki ota urug‘i shaklida bo‘lishidan qatt’iy nazar, u bir-biri bilan yaqin qarindosh bo‘lgan ayol yoki erkaklar avlodining to‘rit-besh bo‘g‘inini o‘z iyaiga olgan kishilar majmuasidan iborat bo‘lgan bo‘lishi miumkin. Urug‘ ona va ota urug‘i shaklida mavjud ekan, uning qaysi biri birinchi bo‘lib vujudga kelgan degan masala etnograflar tarixchilar orasidagi eng muhim munozaralardan biri bo‘lib kelmoqda. Bazilar avval ota urug‘i, so‘ng ona urug‘i vujudga kelgan, deb faraz qilsalar, olimlarning boshqa gruppasi ona urug‘i, ota urug‘idan ilgari vujudga kelgan deydilar.

Jaxon halqlari etnografiyasini o‘rganmay turib bu masalani oydinlashtirish shubxasiz mumkin emas albatta. Amerika, Afrika, Avstraliya, Yevropo Osiyo va Okeaniya orlrllaridagi u qadar rivojlanmagan qabilalar xayotini o‘rganish etnograflarga bu masalaga ba’zi oydinliklar kiritishga imkoniyat berdi. Arxeologik va yozma manbalar esa bu ma’lumotlarni to‘ldirish imkonichtini yaratdi. Etnografik ma’lumotlar mazkur qabilalarda ona urug‘i asosiy ko‘pchilikni tashkil etilishi kuzatilgan. Bu ma’lumotlar qator sovet va chet olimlarning tadqiqotlarida bayon etilgan. Ona urug‘i davrida, urug‘dan ajralib chiqqan ona uy jamoasi ona oilasijamiyatning asosiy tashkil etgan. Ona oilasi-ayollarning eng yaqin qarindoshlaridan iborat ayol va erkaklardan tashkil topgan bo‘lib, ayollar avlodining to‘rt-besh undan ortiq bo‘g‘ini o‘z ichiga olgan kishilar majmuasidir. Ona oilasining soni 200-300 kishigacha yetgan.

Amerikadagi irokez, Kanadadagi algonik, Afrika, Avstraliya, Melaneziya va boshqa joylardagi qabilalarning ona xonadoni jamoasi ona oilasining timsoli bo‘lishi mumkin. Ona urug‘i va ona oilasi deyilishining sababi ayollarning ijtimoiy xayotidagi tutgan o‘rni, erkaklarnikiga nisbatan baland bo‘lganligi bilan xarakterlanadi. Erkaklar o‘rmonlarni kesib yer ochgan, ov qilgan, qurollar yasagan. Ayollar esa terib termachilab ovqat topganlar. Motiga bilan yerni bo‘shatib dnhqonchilik qilganlar, don va poliz ekinlarini parvarish qilganlar, hosil pishgach,uni yig‘ib- terib olganlar, uy-ro‘zg‘or ishlarini-ovqat pishirish, kiyim bosh tikish, uyni tartibga keltirish kabi juda ko‘p xo‘jalik ishlarini bajarganlar. Undan tashqari keksalarni parvarish qilish va bolalarni tarbiyalash kabi muhim ishlar ular zimmasi ironezlar, misseonerlar biriga bizning mamlakatimizda asosiy ishlarni ayollar bajaradilar, ulardan va sabzavotlarni sepadilar ekadilar, parvarish qiladilar, erkaklar va bolalar uchun ovqat pishiradilar. Agar xotinlar bo‘lmaganda edi., biz juda og‘ir axvolda yashagan bo‘lur edik, deb aytishgan. Bu hol urug‘, oila va xonadonda ularning mavqeini baland ko‘targan. Ikkinchidan esa (tug‘ilgan) nikoh guruhi, keyinchalik juft ayni vaqtda beqaror bo‘lganligi uchun tug‘ilgan bola bevosita onani taniydi, otaning kim ekanligi noma’lum bo‘lib qoladi. Demak ona urug‘i, ona oilasi deyilishi ana shundan kelib chiqqan. Ona urug‘i davrida ayollarning xo‘jalikjagi mavqeining ko‘tarilishi nikoh va oilaviy munosabatlarga ham ta’sir etgan. Shuni aytish kerakki, rivojlangan matriarxat guruhli nikoxdan juft nikohga o‘tish bilan mashhur bo‘lib, juft nikohning rivojlanishi va mustaxkamlanishi bilan er xotin urug‘i, uning xonadoniga ko‘chib kelib joylashadi va ichkuyov bo‘lib qoladi. Buni etnografiyada matrilokal joylashish, deb ta’riflanadi. Ona urug‘i davridagi nikohning ajoyib belgisi shundan iboratki, u ko‘pincha erkakning emas balki ayolning hohishi bilan tuziladi va buziladi. Mashxur Gerodot- «Lidiya» 2 ayollari erlarini o‘zlari tanlaydilar», -deb yozgan edi. 2 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . A.Begmatov tarjimasi . Toshkent 2004 y 125 b

Qadimgi vaqtlarda shimoliy-g‘arbiy Kanadada yashovchi algonkin qabilalaridan birida qizlar o‘zlariga yoqib qolgan yigitga uchinichi bir shaxsni sovchi qilib yuborganlar. Agar yigit rozi bo‘lsa, soddagina to‘y bo‘lib, kuyov kelinnikiga ko‘chib kelgan. Ona urug‘i davrida kelin va kuyovning o‘z ona urug‘larida yashab vaqti- vaqti bilan uchrashib turish odati bo‘lgan. Bunday odat dislokal joylashish nomini olgan. Matriarxat davrida ona oilasi aloxida qo‘rg‘on yoki uyda yashovchi, xar jihatdan mustahkam bog‘langan jamoadan- kommmunadek, zich uyushgan xo‘jalik tashkilotida iborat bo‘lib, ba’zi shahsiy buyumlardan tashqari barcha buyumlar oilaniki xisoblangan. Shu bilan birga ishlabchiqarish va iste’mol buyumlari umumiy bo‘lgan. Oila tepasida esa, aqlli tadbirkor-qorani tanigan, eng keksa ayol turgan. U xonadonning barcha ishlariga rahnamolik qilgan. Shunday qilib, rivoj topgan ona urug‘i davrida ijtimoiy turmushda ham oilada ham ayollar ustunlikka ega bo‘lganlar. Rivojlangan ona urug‘i davrida oila urug‘ xatto qabila tepasida ham ayol turgan degan ma’lumotlar bor. Erkaklar ularga tobe bo‘lib, xatto kamsitilgan ham. Amerikadagi seneka qabilasining irokezlari orasida ko‘p tillar yashagan Artur Raytning yozishicha, irokez ayollari erni boshqa klanlardan olganlar, ayollar uyda xukmron bo‘lib, ular klanlarda (urug‘larda va umuman hamma soxalarda katta kuchga egadirlar. Shunday vaqitlar ham bo‘lganki ayollar erkaklardan saylangan boshliqni oq soqolni o‘rnidan tushirib, oddiy jangchi darajasiga tushirib qo‘yishdan toymas ham edilar. Ironezlarning xonadon jamoasi-ovachirida butun xokimiyat katta yoshli, xo‘jalik, butun ishlarni yahshi biladigan, tajribali va obro‘li ona ayollardan tashkil topgan kengash ixtiyorida edi. Erkaklar boshqa uruqqa mansub bo‘lganliklari tufayli ovachgirda qo‘shni bo‘lgan guron ayollar haqida qiziqarli ma’lumot keltirgan. Yer, dala va hamma xosil umuman butun xokimiyat ayollar qo‘lidadir. Bunga qarshi erkaklar hamma narsadan mahrum va cheklangan, ularning bolalari o‘zlariga begonadir. Uy xo‘jaligini ayollar boshqaradilar.

Bunday tartib melaneziyaning ba’zi oblastlari xususan Dobu orolida ham xisobga olingan. U yerlarda ham hamma narsaning sohibi va taqsimotchisi ona- ayoldir. Bunday manzarani Afrika janubiy Amerika, Avstraliya, Okeaniya va boshqa joylardagi oila, urug‘ va qabilalar xayotida ham uchratish mumkin. Bu hol ibtidoiy davrda yer yuzidagi juda ko‘pchilik qabila va xalqlar ona urug‘i davrini boshlaridan kechirganlar, degan fikirni aytishga imkon beradi. ЭнеолитЭнеолит ((мисмис тоштош давидави )) -- мм..авав . . 4 4 –– 33 мингминг йилликларйилликлар Кашфиётлар : мис –илк металл дан меҳнат қуроллари тайёрлашда фойдаланиш Тош -меҳнат қуролларини тайёрловчи асосий ашё бўлиб колди . Чунки мис эгилувчан ва синувчан эди . Ўзгаришлар Керамик аорнаменти ва шаклида Энеолит даврида одамлар мисни эритиш ва қайта ишлов бериш , теримчиликдан деҳқончилик билан шуғулланиш , уй ҳайвонларини боқишни бошлашган бироқ Манзилгоҳлар Туркм ани стон жануби ва Зара фш оннинг юқори оқимида So‘nggi urug‘ jamoasi haqida umumiy ma’lumotlar

So‘nggi urug‘ jamoasi bosqichi oykumenalarning ma’lum bir qismida ilk dehqonchilik yoki dehqonchilik - chorvachilik hamda yuqori darajada ixtisoslashgan o‘zlashtirish xo‘jaligining malakali ovchi, baliqchi va termachi va boshqa ishlab chiqaruvchi xo‘jaliklarning taraqqiy etganligi bilan xarakterlanadi. Ushbu bosqichning ahamiyatli tomoni shundaki, qaysiki qayerda qulay tabiiy sharoit mavjud bo‘lsa, o‘sha joylarda xujalikning birinchi shakli ikkinchisini yuzaga keltirganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalikning paydo bo‘lishi ibtidoiy iqtisodiyotning ulkan yutug‘i, kelgusidagi insoniyatning ijtimoyi-iqtisodiy tarixida asos, muntazam ortiqcha, keyinchalik qo‘shimcha maxsulot olish uchun muhim sharoit yaratildi. Taraqqiyot davomida aynan ortiqcha va qo‘shimcha mahlumotning olinishi, ishlab chiqaruvchi xo‘jalikning rivoji ibtidoiyning buzilishiga va sinfiy jamiyatning shakllanishiga olib keldi. Mazkur burilish vaqtining aynan neolit davrida sodir bo‘lishi hamda ingliz arxeologi Gordon Chayldning iqtisodchi F.Engelsning “sanoat inqilobi” atamasiga o‘xshash taklifi, ya’ni “neolit (yoki agrar) inqilobi” nomi bilan atalgani bejiz emas. Yuqori darajada ixtisoslashgan malakali ovchilik, baliqchilik va termachilik xo‘jaligi kelgusidagi taraqqiyot uchun ham ahamiyatli imkoniyatlar ochib berdi. Ammo ular (xo‘jalik) anchagina cheklangan bo‘lib: ularning vorislar qulay tabiiy sharoitga ega ayrim rayonlardagina ilk sinfiy darajagacha bo‘lgan bosqichga ko‘tarila olishgan. So‘nggi urug‘ jamoasida ishlab chiqaruvchi xo‘jalikning shakllanishi. So‘nggi urug‘ jamoasi ishlab chiqaruvchi xo‘jaligining shakllanishi xaqida gapirar ekanmiz, u xolda dehqonchilik va chorvachilik qachon, qayerda va qanday paydo bo‘ldi? Degan savolga atroflicha javob berish lozim bo‘ladi. Ushbu savollarga rasmiy javob deyarli bir xil ya’ni: chorvachilik taxminan paleolit davrida paydo bo‘lgan bo‘lib, o‘tgan davr maboynida arxeologik adabiyotlarda o‘nlab yillar davomida ko‘pchilik paleontolog mutaxasislarning yuqori paleolit odami itni qo‘lga o‘rgatgani va undan ovda foydalanganligi to‘g‘risida fikrlari ustunlik qilib kelardi. Mazkur tasdiqlar albatta manzilgoxlardan topib o‘rganilgan

xonaki itlarning suyak qoldiqlarini o‘rganish natijasida yuzaga kelgan. Biroq yaqinda Reyi daryosining chap qirg‘og‘idagi Oberkassel manzilgohining madlen qatlamiga mansub xonakilashtirilgan itning o‘rganilishi bu boradagi tortushuvlarga chek qo‘ydi. Umuman, hozirda yuqori paleolitda itni qo‘lga o‘rgatish va undan foydalanish boshlanganligi hech kimda shubha o‘yg‘otmaydi. Bu borada aytib o‘tish lozimki mutaxassislar orasida faqatgina otni qo‘lga o‘rgatish borasida muammo yoki bir to‘xtam yo‘q. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning qayd etishicha, otning yuqori paleolit So‘nggida qo‘lga o‘rgatilgan. Shuningdek yuqori paleolit davridan boshlab it odamga ovda yordam bergan. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalikning (ko‘pchilik mutaxasislar uni ma’lum texnologik usullar asosida ijtimoyi maxsulotlarni muntazam ishlab chiqarilgandagina yuzaga keladi deb hisoblashadi) shakllanish aynan yuqori paleolitga xos. Barchada qaysi madaniy o‘simlik va uy hayvoni qoldiq topilmasi eng qadimiy va u yoki bu darajada munozaradan xoli degan savolga javob qiziqish o‘yg‘otmoqda. Mazkur jarayon m.avv IX – XIII ming yillikda Old Osiyoda Falastin, suriya, Janubiy Sharqiy Turkiyada bo‘lib o‘tgan dastlabki madaniylashtirilgan o‘simliklardan bu polba – emmer (bug‘doyning bir navi), 3 bug‘doy, arpa, chechevisa (yasmiq) dir. Dastlabki maxsuldor uy hayvonlar qo‘y va echikbo‘lib, keyinchalik yirik shoxli qora mol qo‘lga o‘rgatilgan va foydalanila boshlangan. Undan keyin eshak, ot, tuya, shimol bug‘usi, lama qo‘lga o‘rgatilgan. Hozirgi vaqtda ishlab chiqaruvchi xo‘jalikka o‘tish va yangi tabiiy resurslarni o‘zlashtirishga olib keluvchi yagona omilni ko‘rsatib o‘tish mushkul. Mezolit davrida mavjud bo‘lgan texnik qurollanish va ov usullari dehqonchilik jamoalarini hayot kechirishi uchun yetarli darajada mahsuldor bo‘lganligidan darak beradi. Bu biz manzilgohlardagi qabristonlardagi topib o‘rganilgan kollektiv dafn shaklidan bilib olishimiz mumkin. Mantiqan o‘ylab qaraganda jamoadagi a’zolarining sonining oshishi albatta hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan oziq – ovqat miqdoriga bog‘liq bo‘lgan. 3 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . A.Begmatov tarjimasi . Toshkent 2004 y 56 b

Dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi ishlab chiquvchi kuchlar tarqqiyotidagi boshqa o‘zgarishlar bilan bir qatorda kechdi. Avvalo toshdan mehnat qurollari yasash texnikasi axamiyatli darajada o‘sdi. Siqib retushlash texnikasi yanada takomillashdi. Ayrim joylarda mezolit davridayoq toshlarni silliqlash yoki sayqallash shuningdek neolitda tomorqa uchun o‘rmonlarni tozalash va daraxtlarni kesish uchun nisbatan samarali bolta va teshalarga bo‘lgan zaruriyat toshlari arralash va parmolash kabi usullar keng tarqala boshladi. Mehnat ov qurollarini yasashda yangi nisbatan kattik menirallar turi: nefrit, jedent, obsidianlardan foydalanila boshlandi. Yer osti toshlarga ishlov berish (ya’ni kovlab olish) boshlandi. Dehqonchilik ehtiyoji nafaqat bolti va yana boshqa mehnat qurollarini ham takominlashtirishni talab etgan. Termachilar foydalangan kavlovchi – tayoq va sodda kesuvchi tosh pichoqlar taraqqiy etib haqiqiy motiga va o‘roqlarga aylandi g‘alla yanchgich hovonchalar xo‘jalik hayotiga keng kirib keldi. Joylarda yerni oddiy memorsiya usullaridan foydalanila boshlangan, masalan Old Osiiyodagi irrigasiya yoki Yangi Gvinsyadagi drenajlar misol bo‘la oladi. Yuqori ixtisoslashgan ovchi, baliqchi, termachi xo‘jaliklardagi mehnat qurollarning takomillashib borishi natijasida ularning kurinishi ham o‘zgarib borgan. Quriqlikdagi ovda tuzoq, qopqonlardan, dengiz ovchiligi va baliqchilikda nisbatan taraqqiy qilgan garpun, to‘r, qarmoqlardan foydalanilgan. Mazkur davrdan o‘yma – qayiq, sudratma turlardan foydalanish keng ko‘lamda iste’molga kira boshlagan. Ishlab chiqaruvchi yoki yuqori darajada ixtisoslashgan o‘zlashtirma xo‘jalikka o‘tish jarayoni qayerdaki o‘troq turmush tarziga o‘tgan jamoalarda o‘z nihoyasiga yetdi. Shuning uchun endi ibtidoiy kulbalar o‘z o‘rnini nisbatan uzoq muddatli yerto‘la yoki yarim yerto‘la, keyinroq yer ustidagi mustahkam uylarga bo‘shatib berdi. Neolit davrida kashf etilgan to‘quvchilik va oddiy to‘qimachilik o‘simlik tolasidan tayyorlangan kiyimlardan aks eta boshladi keyinchalik teridan ham kiyimlar tayyorlana boshladi. Uy ro‘zg‘or buyumlari muhim bir kashfiyot ya’ni sopolda yasala boshlandi. Sopol buyumlar asosan ikki

usulda spiralsimon tasma va aylana shaklda loyni bir – biriga yopishtirish orqali yasalgan. So‘nggi urug‘ jamoasining asosiy ishlab chiqarish yutug‘i sifatida – dehqonchilik va chorvalikning shakllanishi, toshga ishlov berish texnikasining takomillashuvi, sopolning kashf etilishi, to‘qimachilik va boshqalar aynan mazkur davrda insoniyatning tajriba va bilimining ahamiyatli darajada o‘sganligidan guvohlik beradi. Shu bilan birgalikda mazkur davrda ijtimoiy mehnat taqsimoti ham yuzaga keladi. (I va II) So‘nggi urug‘ jamoasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. So‘nggi ibtidoiy jamoa bosqichida ham ilk ibtidoiy jamoa bosqichida bo‘lgani kabi jamoaviy mehnatni roli katta bo‘lgan. O‘rmonlarni tozalash, chorvani boqish samarali ovchilik va baliqchilik xo‘jaligini yuritish albatta bir oilaning qo‘lidan kelmagan, shu sababli jamoaviy mehnat va yerga jamoaviy egalik o‘z ta’sirini saqlab turgan. Keyinchalik so‘nggi urug‘ jamoasi bosqichi oxirlariga kelib ortiqcha mahsulotning paydo bo‘lishi mazkur prinsiplarning buzilishiga olib keldi. Yer uzoq vaqt jamoa mulki sifatida saqlanib kelinganligi Yangi Gvineya papuaslari misolida ham o‘z aksini topgan. Ularda yer avloddan avlodga o‘tish shart hisoblangan. Jamoadagi to‘plangan oziq – ovqatlar taqsimotida har doim ham tenglikka e’tibor berilmagan bir – biriga yaqin qondosh yaqin qarindoshlik muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ammo ayrim holatlarda buning aksi ham bo‘lgan. Masalan yaxshi hosil olgan yoki chorvadan yaxshi nasl olgan yoki ovda omadi yurishgan ovchi maskur maxsulotlarni o‘zida qoldirgan yoki kim bilan xoxlasa o‘sha bilan bo‘lishgan hollari ham uchragan. Etnologik ma’lumotlarning guvohlik berishicha, papuaslarda ochqolgan papuas qarzini qaytarishni aytgan holda o‘ziga qo‘shni bo‘lgan yaqin qarindoshining tomorqasidan yamsni erkin olishi mumkin bo‘lgan bo‘lsa, Janubiy Amerika kubeo qabilasida bu o‘g‘rilik hisoblangan.

Oila va nikoh So‘nggi urug‘ jamoasida juft nikoh ustivorlik qilishda davom etgan. Avval bo‘lganidek guruhiy munosabatlar davrasida bu ihtiyoriy tarzda amalga oshirilgan. Ilk ishlab chiqaruvchi ho‘jalik bilan shug‘ullanuvchilar orasida poliginya xususan sororat tartibidagi ko‘p xotinlilik, ovchilik bilan shug‘ullanuvchi qabilalarda esa liverat tartibidagi poliyendriya – ko‘p erlilik keng tarqalgan edi. Ishlab chiqarish kuchlarining tobora rivojlanishi, o‘zlashtiruvchi xo‘jalikdan ishlab chiqarish xo‘jaligiga o‘tish ijtimoiy urug‘chilik tuzumining yanada rivojlanishiga olib keldi. Ilk urug‘-jamoasi – ovchi va baliqchilar jamoasi o‘rniga so‘nggi urug‘ jamoasi – dehqonchilik va chorvachilik jamoalar vujudga keldi. Jamoaning iqtisodiy asosini avvalgidek urug‘ mulkchiligi tashkil qilardi. Masalan, ur, ogorod, ovchilik, baliqchilik terim-termachilik maydonlari urug‘ga tegishli edi. Shu bilan bir vaqtda ular qabilaga ham taalluqli edi. Qabila boshliqlari qaysi urug‘- jamoasiga qaysi yerlar tegishli ekanligini bilar va nazorat qilib borardi. Boshqa ishlab chiqarish vositalari ham kollektivga, ham xususiy odamlarga tegishli edi. Oxirgisi keyinchalik rivoj topib boradi. Binobarin, ziyod mulk regulyasiya qilinib, uning bir qismi endilikda nafaqat teng ta’minlanardi, balki mehnatga qarab taqsimlanardi. Jamoatchi agar yaxshi hosil olsa yoki jonivorlardan ko‘proq qo‘y- qo‘zi olsa, baliq tutishga kirishib ko‘proq baliqqa ega bo‘lsa, bu holatda u ushbu hosildan bir qismini o‘ziga qoldirishi mumkin edi. Yoki bo‘lmasa bu mahsulotlarni kimni xohlasa o‘sha kishi bilan bo‘lishtirib olardi. Individual mulkning rivojlanishi o‘z navbatida yangi iqtisodiy munosabatlarni keltirib chiqardi va bu holatni amerikalik K.Do Bua «foydali iqtisod» deb atadi. Foydali iqtisod faqat mahsulot mo‘l ishlab chiqarilib, uning bir qismi savdoga chiqarilganda, sovg‘a-salom qilinganda bo‘lardi. Bu urf-odat aslida ilk urug‘ jamoalari davrida paydo bo‘lib, bu hodisa keyinchalik ziyod mahsulotning paydo bo‘lishi va mehnat taqsimoti bilan bog‘liq edi. Sovg‘a-salom ishlari nafaqat urug‘-jamoa orasida bo‘lgan, qaysiki, hali bu vaqtda babbaravar taqsimlanish va ta’minlash mavjud bo‘lgan bo‘lib, bu harakat qo‘ni-qo‘shni jamoalar o‘rtasidagi aloqalarni keltirib chiqarishga olib kelardi. Sovg‘achi ijtimoiy

foydali odam bo‘lib, sovg‘asining ekvivalent bahosini bilardi. Bu holat foydali iqtisodning manfaatini oshira boradi. Masalan, Trobrian orollarida yashovchi meloneziyaliklarda «kula», ya’ni uzluksiz tamom bo‘lmaydigan sovg‘a urf-odati bor bo‘lib, chig‘anoq sovg‘asi bir kishi yoki jamoalar orasida bir-biridan ikkinchisiga o‘tib yurardi va hech qanday iqtisodiy shaklga ega emas edi. Lekin bu tashvish qabila jamoalari hamda hokimiyat dohiylari orasidagi aloqalarni mustahkamlardi. Biroq foydali iqtisod urug‘-jamoalar orasida hali kollektiv mulkchilikning teng bo‘lishiga olib kelmadi. Masalan, agar odam o‘lsa, uning mulki urug‘ jamoasiniki bo‘lib qolardi. Shu bilan birga, kollektiv mulki ham bo‘lib qolardi. Asta-sekinlik bilan yashash sharoitlarining yaxshilanib borishi, aholining ko‘payishi bilan so‘nggi urug‘-jamoalari ona tomonidan yirik kollektivga birlashib, onalar uy jamoasi yoki onalar oilasi vujudga keladi. Irokezlarda bunday uy jamoalari «ovagiri» deb atalib, bir necha, hatto yuzlab qavmu qarindoshlarni birlashtirardi va ular bitta umumiy katta uyda yashardilar. «Ovagiri» a’zolari urug‘ jamoasi tomondan ajratilgan yerga egalik qilib, bu yer umumiy xo‘jalikdan iborat edi. L.Morganning yozishicha, «ovagir» jamoalar birgalikda, jamoa bo‘lib mehnat qilardilar va qo‘lga kiritilgan mahsulot jamoaning umumiy zahirasi hisoblanardi. Aynan shunday ona uylari jamoasi meloneziyalik va boshqa shu kabi qabilalarda ham mavjud bo‘lgan. Muhimi shundaki, bu ajralmachilik urug‘ jamoasining birdamligiga zararsiz edi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T., 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T., 2017 yil 19-avgust 3. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. 4. Karimov I A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng oliy saodatdir.T., 2015 5. Historische Antropologie. Kultur, Gesellschaft, Altltag. Gottingen, 1984—1998. 6. Schulze W.(Hg.). Socialgeschihte, Alltagsgeschihte, Mikro-Historie, eine Diskussion. G`ttingen, 1994; (нем.) 7. Кром. М.М. Историческая антропология. Пособие к лекционному курсу. 1- е изд. СП б: 2000; 2-е изд. СП б-2004; 3-е изд. СП б 2010.

Похожие

Ilk urug’ jamoasi

Ibtidoiy jamiyatda urug' jamoalarini yemirilishi

Ota urug`i davri

Urug’ jamoaning parchalanish davri

O’rta osiyo ibtidoiy tarixining davri va bosqichlari ibtidoiy tarixni davrlashtirish